دکتر اسميرا فواد

 

20- عصر گونئي ادبياتينين آپاريجي ژانرلاريندان اولان پوئما ژانري ايندییه قدر سيستئملي شکيلده تدقيق ائديلمهميش، خوصوصي آراشديرما مؤوضوسو اولماميشدير.

آزربايجان ادبییاتي اوزره فوندامئنتال پروبلئم­لرين حلينده ياخيندان ايشتيراک ائتميش، ائلمي-نظري ايستيقامتلرين ايشلهنيب ها­زير­لانماسيندا موهوم رول اويناميش آکادئميک ميرزه ايبراهيموو آزر­باي­جان ادبییياتي تاريخيني بوتؤو شکيلد، وحدتده اؤيرنمهيه داها چوخ اؤنم وئريردي. گونئي آزربايجاندا جريان ائدن ايجتيماعي-سياسي حاديثه لر، گونئي آزربايجان ادبيیاتي، چاغداش ادبي پروسئسين وضعيتي ميرزه ايبراهيمووو يازيچي، ادبياتشوناس-عاليم، هم ده پوبليسيست کيمي دايما مشغول ائتميشدير. او، گونئيده گئدن ايجتيماعي-سياسي و ادبي پروسئسي ياخيندان ايزلهميش، گ.صباهي، ر.دقيق، ج.هئيت، س.جاويد، ک.م.سؤنمز و ديگر ايستعدادلي قلم صاحيبلري ايله مکتوبلاشاراق ادبي موکاليمهلر ائتميش، بورادا يارانان شعريتي "اوميد و کدر پوئزییاسي" آدلانديرميشدي.

قئيد ائدک کي، ییرمي عصر گونئي آذربايجان ادبياتيندا پوئما ژانرينين اؤيرهنيلمهسي و تدقيقي مسلهلري داها چوخ اوستاد شهریار و اونون صنعت مؤعجيزه سي - "حیدربابايا سالام" پوئماسي ايله باغليدير. ايرج ميرز، مليک الشعرا باهار، عبدالعلي کارنگ، مهدي رؤوشن ضمير، علي زهري، نصرت الله فتحي آتشباک، سئیید محمدحسین موبییين، یحیی شئيدا، بؤيوک نيک انديش کيمي اونلارلا ادبيات خيريداري شاعيرين حياتي، پوئزییاسي و "حیدربابايا سالام" پوئماسي حاقيندا يوکسک ديره ماليک فيکيرلر سؤيلهميش، آراشديرمالار آپارميشلار(19؛ 20؛ 21؛ 22).

ر.قمبرقيزي ب.ق.سهندين "سازيمين سؤزو" اثريني خالقيميزين قهرمانليقلا دولو تاريخينين موعين بير مقامينين بديعي سالنامهسي کيمي ديرلنديرميشدير: "آذربايجان خالقينين اوزاق کئچميشلريندن، عادت-عنعنه لريندن، قهرمانليق و ايستعداديندان خبر وئرن "دده قورقود" داستانلاريني قلمه آلماقلا سهند بؤيوک بير حقيقتي ياشاتماغي قارشيسينا مقصد قويموشدو. او دا بودور کي، بؤيوک، شرفلي دونهني، کئچميشي اولان آذربايجان خالقينين ايراندا آزاد ياشاماق، ياراتماق حاقي اليندن آلينا بيلمز (1، ص.9).

ف.او.ائ.د. سابير اميروو پوئماني تحليل ائدهرک بو قناعته گلميشدير کي، سهندي ""دده قورقود" داستانلارينين سوراغينا سؤوق ائدن قوووه وطنينين، دوغما آنا يوردونون معسود صاباحينا آپاران يولون صداقتلي، يورولماز فدايسي اولماق ايدئاليندان نشت ائتميشدي (2، س.56). گونئيدصباهي، ج.هئيت، ع.صررافي و ب. ب.ق.سهندين بو اثريندن بحث ائتميشلر.

ب.ق.سهند ياراديجيليغينين زيروهسي اولان "سازيمين سؤزو" پوئمالار سيلسيلهسيني سون ايللرده شاعيرين حيات و ياراديجيليغيني جيدي شکيلده آراشديران فيکرت سولئيمانوغلو "سهندين شاه اثري" آدلي موکممل اؤن سؤز و شرحلر يازاراق "ددمين کيتابي" آدي ايله نشر ائتديرميش، اثر حاقيندا ادبياتشوناسلارين قناعتلرينه ده يئري گلديکجه ايستيناد ائدهرک اوبيئکتيو فيکيرلريني سرگيلهميشدير (3، ص.3-16).

آذربايجان ادبياتيني، شيفاهي سؤز صنعتيني دريندن بيلن و ییرمي عصر گونئي ادبياتيندا تمثيل اولونان شاعير و يازيچيلاري گونئیین موباريز کئشيکچيلري آدلانديران محمدهلي فرضانهنين (قووسي) گؤرکملي يازارلار، همچنين آذربايجان ديلي و تاريخي، خوصوصيله شهریارين "حیدربابايا سالام" و سهندين "ددمين کيتابي" پوئمالاري، همچنين "آنا ديليميز و وارليغيميز حاقيندا خاطيرهلر" سيلسيلهسيندن قلمه آلديغي مقالهلري "وارليق" مجموعهسينده درج ائديلميش، يئني نسيل يازارلارين ميللي دوشونجي، ميللي مئنتاليتئته صاديقليک روحوندا کؤکلنمهسينده و بو موضوعودا يئني پوئما نومونهلرينين يارانماسيندا عوضسيز رول اويناميشدير.

1950-جي ايللرده"حیدر­با­با­يا سالام"ين اليازماسينين صورتيني گيزلي يوللا الده ائدن و او زامان تبريزه يولو باغلانديغيندان تئهراندا ياشاماق مجبوريتينده قالان فرضانه اثري گؤز ياشلاري ايچريسينده اوخويور و سئوينجيني ياراديجيليغي حاقيندا جيدي تدقيقات آپارديغي بولود قاراچورلو سهندله بؤلوشور. پوئماني اوخويان سهند ده عئيني حيس لري ياشاییر. همين عرفه ده حاکيم رژيم طرفيندن حبسه آتيلان شاعير زينداندا دا بو بارهده دوشونور. محمدهلي فرضانه موباريز شاعيرين "آراز" و "خاطيره" ،حبسدن سونرا ايسه "سازيمين سؤزو" ،"ددمين کيتابي" ،"قارداش آندي" پوئمالا­ر سيلسيلهسيني دا محض "حیدربابايا سالام" پوئماسيندان ايلهام آلاراق يازديغيني وورغولاییر: "سهندده بير روح يوکسکليگي يارانير. گئجهلر ياتمير، سيقارئت چکير و يازير. "سازيمين سؤزو"نون بير جيلدي يارانماغا باشلاییر (4)".

فداکار تدقيقاتچي "حیدر­با­بانين بديعي خوصوصيتلري" آدلي ديگر مقالهسينده "هئي­در­با­با­يا سا­لام" من­زو­م­سينين بديعي و ديل خوصوصيتلرينين، پوئتيکاسينين تحليلي­نه گئنيش يئر وئرير. شهریارين شعر ديلي ايله فولکلور تفککورونون علاقه لريني کونکرئت ميثاللار اساسيندا تحليل ائدير، ديل و اوسلوب مسلهلريني آراشديرير. م.فرزانهنين شهریارين آنا­ديللي شعر ديلي ايله باغلي گلديگي قناعت اولدوقجا ماراقليدير. او، شهریار ديلينين غئيري-عاديليگينين و بوتون تورک ائللري ادبياتينا بؤيوک ادبي تاثيرينين سيرريني اونون فولکلور و يازيلي پوئزییا ديلي زمينينده پروريش تاپماسي ايله علاقه لن­ديرمکله کيفايتلنمير، همچنين شاعيرين غئيري-عادي شعر ديليني افسانوي بير ديل، مؤعجيزه ساییر: "بو ديل آنا ديلي آذربايجان ديلي اولان فارسديللي بير داهي شاعيرين اوجاليغيدير، ايستعدادينين مؤعجيزه سيدير (4)".

م.فرضانه اوستاد شهریارين بو اثريني مؤعجيزهسوییيهسينده ديرلنديرديگيندن "حیدربا­با­يا سالام" پوئماسينا هسر اولونموش نذیر­لري، شاعيره اونوانلانميش مکتوبلاري توپلاییر و منزومهنين اؤزونمخصوص­لوغو، ديل خوصو­صيتلري و بديعي اوسلوبو، يوکسک شعريتي و اوريژينالليغين­دان بحث ائدن "شهریار و حیدربابا (فارسجا)" کيتابيني اؤز موقدديمهسيله 1969-جو ايلده نشر ائتديرير.

 "سازيمين سؤزو" کيتابينين ايلک چاپينا يازديغي "گونئي آذربايجانين ميللي-موباريز شاعيري" آدلي موقدديمهده ايسه م.فرضانه سهندين ياراديجيليق کونسئپسییاسينين اؤزگينده دوران حقيقت آختاريشينا خوصوصي اؤنم وئرميشدير. فرضانهيه گؤر، سهند "داستانلارا قوشدوغو باشلانيشلاردا حيات فلسفهسيني، اينسانين اؤزونو تاپديغي گوندن "حقيقت آدلانان او، گؤزل پري"يه چاتماق اوغروندا چيرپينتيلاريني دريندن منيمسهییر. هر شئيدن اول، او، وارليغي، اينسان حياتيني، دورغون و سؤنوک صورتده يوخ، بلک، دايمي دییشيلمکده و اينکيشافدا گؤرور (5، ص.4-6).

"حیدربابايا سالام"دان سونرا گونئي آذربايجان ادبياتيندا ان چوخ نذيره يازيلان اثرين محض "سازيمين سؤزو" پوئماسي اولدوغونو وورغولايان ف.او.ف.د. پ.محمدلي يازير: "گؤرکملي ائلم خاديمي، دوکتور جاواد هئيت "سازيمين سؤزو" پوئماسينا چوخ يوکسک قییمت وئرهرک اونو فيردووسينين "شاهنامه"سي ايله موقاییسه ائدير و بو اثري گونئي آذربايجان تورکلرينين زنگين لوغت خزينهسي، "ميلتنامهسي" آدلانديرير (6، ص.142)".

ياشيل قيطهنين-آوروپانين مدنيت بئشيگي ساییلان فرانسانين باش کندي پاريسدن گونئيدا باش وئرن ادبي پروسئسي ايزلهين قودرتلي ناثیر قولامحسین سيدي ده خالق آراسيندا شهریار قدر تبليغ اولونوب تانينمايان سهندين بديعي ايرثيني و "سازيمين سؤزو" پوئماسيني بوتؤو آذربايجان مدنيتي تاريخينده خوصوصي حاديثه کيمي ديرلنديرير: "بولود قاراچورلو عؤمرو بويو اوجوز آدين، شؤهرتين داشيني آتاراق چاپ ايمکاني اولماديغي حالدا يئنه يازدي... سهندين اثرلري گئنيش اوخوجو کوتلهلري آراسيندا ياییلماق ايمکاني تاپمادي، بونا باخماياراق او، يئني ترکيب، تصوير و ايفاده واسيطهلري تاپماقدا بؤيوک اوغور قازاندي (6، ص.142)".

تبريزده "ادبيات اوجاغي"ني يارادان تزکيرهچي شاعير یحیی شئيدانين بو ايستيقامتدهکي خيدمتلري ايسه داها بؤيوکدور. چاغداش گونئي و کلاسسيک آذربايجان ادبياتينين ياراديجيلاريني ياخشي تانییان یحیی شئيدا گونئيدا گونوموزهدک هئچ کسين گؤرمهديگي بير ايشي گؤرموش، يوزلرله چاغداش شاعيرين شعرلريني، همچنين پوئمالاريني توپلاياراق اوچجيلدليک "ادبيات اوجاغي" آنتولوگییاسيندا نشر ائتديرميش، مؤليفلرين حياتي و ياراديجيليغي حاقيندا ديرلي فيکيرلر سؤيلهميشدير (7، ص.240).

شاعير و تدقيقاتچي هوممت شاهبازي سهند پوئزییاسيندا، "ايکينجي ارمغان" اثرينده "باشقا بيريسينين وارليغيني درک ائتمک، يا دا دويغوسال ائپيکليک" مسلهلريني ايشيقلانديرير، شاعيرين فلسفي دوشونجهلريني آچيقلاییر (8، ص.182-187). گنجهلي صباحي ايسه اؤز مقالهسينده سهند ياراديجيليغيندا پريوريتئت موضوعونون محض ميللي وطنپرورليک، آنا ديلي، آتا اوجاغينا، دوغما يوردا صاحيب چيخماق اولدوغونو اؤنه چکير و شاعيرين پارلاق ايستعدادي، گوجلو ميللي روحو سايهسينده "آذربايجان ادبياتينا ان قییمتلي و اؤلمز اثرلر وئره بيلدي"ییندن غورورلا سؤز آچير (9، ص.68؛ 10، ص.164).

آنا ديلينين اينکيشافي قايغيسيني چکن، بو يولدا آرديجيل موباريزه آپاران حمید نيطقي (1920-1999) چاغداش شهریارشوناسليق علمينه تؤهفه اولان و "اوزون زامانلار بيزيم کيمليگيميزي گؤسترن ان کيچيک قرنهني سيلمک، آرادان آپارماق و مومکون دئییلسه، تعبير-تفسير يولو ايله ان ضعیف روايته داياناراق گون کيمي آيدين دليللري هئچه سايماق و اونوتدورماق ايستهين (11، ص.78) فارسلارا تورک مدنيتيني تانيتماق مقصدي ايله محض فارس ديلينده "هونرئ شهریار (شهریارين صنعتي)" آدلي سيلسيله مقالهلريني يازميشدير. او، دؤنه-دؤنه وورغولاییر کي، تورک شاعير و اديبلري، فارس همکارلاري ايله بيرگه عصرلرله اؤزلريني کلاسسيک فارسجانين ترققيسينه و تکميللشمهسينه ائله گئنيش هسر ائتميشديلر کي، آز قالا اؤز ديل و مدنيتلريني اونوتموشدولار. يالنيز خالق شعري بوتون بو فلاکتلره اوستون گله بيليردي. يئنيدن اؤز کيمليگينه دؤنوب و مدني ارثينه دير وئرمهيه باشلايان تورک آيدينلاري دا آز دئییلدي. اونلاردان بيري ده محمدحسین شهریار ايدي. عصرين ان بؤيوک شاعيرلريندن بيري، عنعنوي فارس شعرينين اوستادي م.شهریار اؤز ادبي ايستيقامتيني دییشهرک دوغما آذربايجان تورکجهسينده "حیدربابايا سالام" کيمي چوخ قییمتلي بير اثر ياراتدي (15، ص.6). حمید نيطقي بو بشري پوئمايا يوکسک دير وئرير، پوئمانين عصرلردن بري ادبي عالمده کانونلاشميش مورککب عروض وضعنينده دئییل، ساده هئجا وضعنينده و تورکجه يازيلماسيندان بؤيوک غورور حيسي دويدوغونو بيلديريردي. شوبههسيز کي، مضمونو کلاسسيک ديوان ادبياتينا اويغون گلمهين بير اثرين ادبي زيروهني فتح ائتمهسي فارسلارا دا غريبه گليردي. ه.نيطقي آوروپانين و دونيانين مرکزلريندن بيرينده - اينگيلترهده ياشايارکن قولامرزا صبري تبريزي ايله بيرليکده ""حیدربابايا سالام" - (خالق تورکجهسي شعر ديلي ايله کلاسسيک فارسجا شعر ديلينه موقاییسهلي بير باخيش)" آدلي مقاله يازير و بو ديرلي يازي اينگيليس ديلينده درج اولونور (16، ص.48).

 "وارليق" ژورناليندا درج اولونموش "حیدربابايا بير دئمهلي سؤزوم وار" (17، ص.93-94، س.29-50)، "حیدربابادان ساوالانا" (18، س.69-3، ص.3-19) مقالهلرينده ايسه ه.نيطقي پوئمانين اؤزلليکلريني شرح ائدير، شاعيرين بو اثريني بؤيوک هونر، حتّي ادبي قهرمانليق کيمي ديرلنديرير، چاغداش گونئي آذربايجان ادبياتيندا يئني روحلو، يئني تفککورلو مودئرن شعر، پوئما ياراديجيليغي ايستيقامتينده بير ماياک اولدوغونو تصديقلهییردي. مؤليفلر وورغولاییرلار کي، عصرلر بويو آرازين او تاییندا آذربايجان تورکجهسي جيدي تضییقلره معروض قالسا دا، بو قوتسال دییاردا آنا ديلين، ميللي مدنيتينه دير وئرن آيدينلار، ضياليلار يئتيشميش، شهریار ايسه بو ضيالي طبقهسينين اؤنونده گئتميش، گونئي خالقينين غورور تاپيناغينا، ايفتيخار منبعیینه چئوريلميشدير.

گؤرکملي يازيچي، هم ده ديلچي عاليم اولان ناثیر منظوري "آغيز لؤوحهلر" سئرییاسيندان "شهریارين شعرلرينده چاخناییش" آدلي ايکي مقاله يازميش، شاعيرين هم فارسجا، هم ده تورکجه شعرلريندهکي- طبيعي پوئمالاري دا داخيل اولماقلا، چاخناییشليغين-جوشغونلوغون مودئليني ايشلهميش و تدقيقاتلاريني 2010-جو ايلده نشر ائتديرميشدير.

شاعير آراز (عباسعلي) احمد اوغلو "زنجيرلري قيرميش شاهينيميز" آدلي مقالهسينده پروفئسسور م.ت.ذهتابينين "شاهين زنجيرده" پوئماسينا احتيوا ائتديگي مضمون موندريجهسي-ن، ايدئياليليغينا يوکسک دير وئرير، اثرين اؤزلليکلريني گؤسترير. آ.احمدوغلو خالقين يوز ايللر بويو ياشاديغي، تانيديغي، منيمسهديگي ديرلرين يئر آلديغي "حیدربابايا سالام" پوئماسينين و اونون کيمي ديگر اثرلرين گئنيش ياییلماسينين ندنلريني موراجيعت اوبيئکتلرينين، ماتئرياللارين اؤزلليگيند، "شاهين زنجيرده"نين و اونا بنزر باشقا اثرلرين يئترينجه پوپوليار اولماماسينين سببيني ايسه اونلارين "کوتلهيه ياد اولان، حتّي کوتلهنين قورخوب چکينديگي ماتئرياللاري" عکس ائتمهسينده گؤرور. (23). "

کامال آغاماليوغلو "گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتيندا پوئما ژانري (1945-1960)" آدلي ناميزدليک ديسسئرتاسییاسيندا (1) گونئیین موهاجير شاعيرلرينين پوئما ياراديجيليغيني آراشديرميش، بير سيرا جيدي نتيجهلره گلميشدير. ک.آغاماليوغلو بو کونکرئت دؤورده - 1945-1960-جي ايللرده قلمه آلينميش پوئمالاري دؤرد قروپا آییرميشدير. البته، بو بؤلگو شرطيدير. چونکي گونئیین موهاجير شاعيرلري ائله قاپساملي پوئمالار ياراتميشلار کي، همين اثرلرده بير نئچه موضوعونو احاطه ائتميشلر. مثلا، بالاش آذر اوغلونون "باکي صفري" پوئماسيندا هم آذربايجانين بيرليگيندن، گونئي خالقينين وضعيتيندن، هم ده سووئت حياتيندان بحث ائديلير. بئله پوئمالار کونکرئت اولاراق بير موضوعو ايله باغلي اولماديغيندان، همين اثرلردن موختليف موضوعو دايرهسينده بحث ائديله بيلر.

گونوموزهدهک گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتينين موختليف مسلهلري حاقيندا پروفئسسور جعفر خندان حاجییئوين "گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبيا-تيندا ميللي آزادليق ايدئيالاري" (1906-1946-جي ايللر) دوکتورلوق ديسسئرتاسییاسي، قافار کندلينين "گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتينين اينکيشاف يوللاري" (1941-1960-جي ايللر)، عليقولو حیدرزاده نين "بالاش آذروغلونون ياراديجيليغي" و باهار محمدووانين "بالاش آذروغلونون حياتي و ياراديجيليغي" آدلي ناميزدليک ديسسئرتاسییالاري يازيلميشدير.

ج.خندان 1941-1946-جي ايللر گونئي آذربايجان دئموکراتيک شاعيرلرينين ميللي آزادليق ايدئيالاريني ترننوم ائدن اثرلريندن قيسمن بحث ائدير، لاکين او، تکجه تدقيق ائتديگي دؤورو اؤيرنمکله کيفايتلنمير، عوموميتله، گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتينين، اينجهسنت و مطبوعاتينين 1828-1946-جي ايللر آراسيندا کئچديگي آيري-آيري مرحله لري ايزلهییر. ج.خندان ايلک دفعهولاراق اوزون ايللر گونئي آذربايجاندا باش وئرميش ادبي پروسئسين بوتؤولوکده منظرهسيني ياراتميش، بؤيوک بير دؤوره ايشيق سالميشدير. تدقيقاتچي عاليم "100 ايلدن آرتيق بير دؤورو احاطه ائدن سياسي، ادبي و علمي مأخذلري آراشديرارکن بو قناعته گلير کي، بو دؤور ادبياتي بوتون تفررواتي ايله علمي شکيلد، "حتّي عومومي شکيلده بئله تحليل ائديلمهميشدير (25، س.285).

آذربايجان ادبياتي تاريخينده 1828-جي ايل تورکمنچاي موقاويلهسيندن سونراکي دؤور موهوم اهميت کسب ائدير. تأسوفله قئيد ائديلمهليدير کي، ايجتيماعي-سياسي حاديثه لر اوزوندن گونئي آذربايجاندا يارانان ادبيات و مدنيتله اوزون مودت تانيش اولا بيلمهميشيک. ف.او.ف.د. گولخاني پناه ج.خندانين 1906-1946-جي ايللرده گونئي آذربايجاندا يارانميش ادبياتي 5 فصله بؤلهرک آراشديرديغيني و همين دؤورون ادبياتيني تدقيق ائدرکن اونو دوغوران سياسي، ايجتيماعي شراییطي اؤيرنديگيني ده وورغولاییر و بئله بير نتيجهيه گلير کي، جفر خندان تدقيقاتلاريندا ايستيفاده ائتديگي مأخذلرين بعضي چاتيشمازليقلارينا باخماياراق، ايران و گونئي آذربايجاندا باش وئرميش حاديثه لري تاريخي-علمي جهتدن اؤيرنمک اوچون کيفايت قدر ماتئريال وئرير (25، س.287).

گؤرکملي ادبياتشوناس عاليم قافار کندلي ايسه گونئي آذربايجان ادبياتيندا ميللي آزادليق ايدئيالارينين اينيکاسيني عئيني آدلي ناميزدليک ديسسئرتاسییاسيندا تدقيق ائتميشدير.

کامال آغامالي اوغلو قافار کندلينين "گونئي آذربايجان يازيچيلارينين ادبي آلماناخي"نا يازديغي موقدديمهني، فيروز ساديقزادنين "چيچکلنن تارلالار" ،"حيات شيريندير" پوئمالاري حاقيندا فيکيرلريني، موسا عاديلووون آذروغلونون ياراديجيليغينا هسر ائتديگي مقالهسيني، سؤهراب طاهيرين "پوئزییادا بديعي صنعتکارليق" ،"اينقيلابا چاغيران پوئمالار" ،احد حسینووون "موباريزه و صولح ماهنيلاري" ،"پوئمالاريميزين ايدئيا بديعي خوصوصيتلري" آدلي مقالهلريني گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتينين تدقيقي ساحه سينده اوغورلو آدديملار ساییر. تدقيقاتچينين فيکرينج، ف.ساديقزادنين س.طاهيرين "حيات شيريندير" پوئماسينا حسر ائديلميش مقالهسينين ان ياخشي جهتلريندن بيري اودور کي، او، شاعيرين بوتون ياراديجيليغي ايله بو اثرين باغليليغيني دوغرو-دوزگون موعين ائتميش و اونو تجريد اولونموش حالدا دئییل، باشقا اثرلريله موقاییسهلي تحليل ائتميشدير. بعضي مؤليفلردن فرقلي اولاراق ف.ساديقزاده همين مقالهده بير پوئمانين هرطرفلي، گئنيش تحليل ائديلمهسيننه ديقت يئتيرميشدير. اونون تحليل ائتديگي اثردن گتيرديگي ميثاللارين هاميسي عئيني درجهده مووففقيتليدير (30، ص.10). ک.آغاماليوغلو موسا عاديلووون مقالهسينده بالاش آذروغ-لونون بديعي ديل ماتئريالي اوزرينده گرگين ياراديجيليق ايشيني توتارلي اؤرنک و دليللر، اينانديريجي تحليل باجاريغي ايله آشکارا چيخارديغيني قئيد ائدير و آ.اليسولتانين "گونلر وخاطيرهلر" ،سؤهراب طاهيرين "آزادليق نغمهلري" ،سامت اليزادنين "زنجيرلر قيريلاجاقدير" مقالهلرينين ده عئيني مزيتلرله ديقت چکديگيني وورغولاییر. لاکين او، الفي قاسيمووون "موباريزه داوام ائدير" ،صاديق حسینووون "شيمال حسرتي" آدلي مقالهلرينده و اي.جفرپورون "گونئي آذربايجان دئموکراتيک شعرينين اينکيشاف يوللاري" (1941-1960-جي ايللرده) آدلي ديسسئرتاسییاسيندا يانليش اولاراق بو و يا ديگر پوئمانين شعر، شعرين ايسه پوئما آدلانديريلماسيندان تأسوفلهنير. اي.جفرپور ايسه ديسسئرتاسییاسيندا آز دا اولسا، پوئما ژانرينا توخوندوغونو وورغولايان کامال آغامالي اوغلو يازير کي، لاکين تدقيقاتچي بورادا دا ان عادي سحولره يول وئرير و گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتيندا پوئما ژانرينين اينکيشافيني لعنگيدن سببلر کيمي "دؤورون مورککبليگي، ايجتيماعي-سياسي حاديثه لرين سورعتلي اينکيشافي، ادبي تنقيدين اولماماسي و ادبي جريانا نظري ايستيقامت وئره بيلهجک علمي، ادبي موباحيثهوه موناقيشهلرين ضعیفليگي"ني (28) گؤسترير. البتت، ک.آغاماليوغلو حاقليدير، چونکي گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتيندا پوئما ژانري ديناميک اينکيشاف ائتميش، زامان-زامان يارانان بير سيرا اوريژينال پوئما نومونهلري واخت آشيري ادبي گوندمه داخيل اولموشدور.

ن.ريضوانوو "محمدحسین شهریار ياراديجيليغيندا وطنپرورليک" ،غ. بیگدیلی "محمدحسین شهریار" ،ه.بوللوري "محمدحسین شهریار" ،ائ.قولییئو "سئیید محمدحسین شهریار" ،"شهریار پوئزییاسي و ميللي تکامول" مونوقرافییالاريندا، آ.اليقيزي ايسه "گونئیی آذربايجان ادبياتينين اينکيشاف مرحله لري" آدلي دوکتورلوق ديسسئرتاسییاسيندا و "گونئی آذربايجان ادبياتي: ادبي قئيدلر" کيتابيندا ییرمي عصر گونئي آذربايجان ادبياتينين پارلاق سيماسي اولان شهریارين و ب. حياتي، بديعي ارثي، ائلجه ده پوئما ياراديجيليغي بارهده ديرلي فيکير و مولاحيظهلر يوروتموشلر.

تانينميش شاعير، پروف. رافيق يوسيف اوغلو "آذربايجان پوئماسي: آختاريشلار و پئرسپئکتيولر" فوندامئنتال مونوقرافییاسيندا و "اییرمي عصر آذربايجان پوئماسينين صنعتکارليق خوصوصيتلري" آدلي دوکتورلوق ديسسئرتاسییاسيندا پوئما ژانرينين تيپولوگییاسيني موعينلشديرير، قوزئيلي شاعيرلرين پوئما ياراديجيليغيندا معنوي-اخلاقي پروبلئملرين باشليجا مسله اولدوغونو خاراکتئريزه ائدير، پوئمالاردا ايجتيماعي حاديثه لرين بديعي فوندا سيستئملشديگيني بيلديرير و آذربايجانين قوزئیینده ژانرين تدقيق تاريخيني هرطرلي آراشديرير. پروف. رافيق يوسيف اوغلونون بو ديرلي و سيستئملي آراشديرمالاري ژانرين تدقيقي و ايمکانلارينين موعينلشديريلمهسينده تدقيقاتچيلار اوچون ان اوپتيمال اؤرنکدير.

عاليم-شاعير خليل ريضا "موحاريبه دن سونراکي آذربايجان سووئت ادبياتيندا پوئما ژانري (1945-1950)" موضوعوسوندا يازديغي ناميزدليک ديسسئرتاسییاسيندا (1963) آذربايجان ادبياتيندا بو ژانرين اينکيشافي اوچون تمل داشي اولان منبعلري گؤسترميش، خاقاني شيرواني، نظامی گنجوي، عاريف اردبيلي، فوضولي و صايب تبريزينين يازديغي پوئمالارين زنگين ياراديجيليق خزينهسي اولدوغوندان بحث آچميش، بو ساحه ده "عباس و گولگز" ،"شهریار" و "قاچاق نبي" داستانلارينين رولونو خوصوصي قئيد ائتميشدير. تدقيقاتدا "ییرمي عصرين قوزئي آذربايجان پوئزییاسيندا ايلک پوئما نومونهلرينين مئيدانا گلمهسي و اينکيشافي آراشديريلميش، جعفر جاببارلينين "قيز قالاسي" ،حاجي کريم سانيلينين "کؤچ" ،حسین جاويدين "آذر" پوئمالاري، خوصوصن ميکاییل موشفيقين "قايا" ،"سحر" ،"سينديريلان ساز" اثرلري اساسلي صورتده تحليل پرئدمئتينه چئوريلميش، ژانرين اينکيشافيندا اونلارين رولو اوبيئکتيو قییمتلنديريلميشدير. او ن.ريضا پوئمادا ليريک قهرمان پروبلئميني قالديرميش، "صمد وورغونون "موغان" ،"باکينين داستاني" پوئمالاريني ديقت مرکزينده ساخلاياراق، اونلارين اوريژينال بديعي فورما خوصوصيتلري، ايدئيا-مضمونو و ميللي کولوريتيندن دانيشميشدير (29، ص.29)".

يولچو پيرییئوين "اون دوققوز عصر آذربايجان ادبياتيندا پوئما ژانري" آدلي تدقيقاتيندا دا پوئما ژانرنين اينکيشاف تاريخي، تشککول مرحله لري آراشديريلير و اون دوققوز عصر پوئما ياراديجيليغي ديقت مرکزينده ساخلانيلير. حتّي آذربايجان و ائرمني خالقلارينين حيات و معيشتيني، آذربايجان تورکونون و ائرمنينين هانسي ميللي خاراکتئره ماليک اولدوغونو، داغيستاندا مؤوجود اولموش خانليق دؤورونده ائرمنيلرين تورکلر اوچون قول کيمي ايشلهديکلريني و تاريخن تورکون قانينا سوساميش وانداللارين ايچ اوزونو، خاراکتئر جيزگيلريني: "سيزده ووقار، تمکين، بؤيوک-کيچيک گؤزلهمک يوخدور. سيزين ميلت آراسيندا "تصوير و حيله " گئنيش يئر توتور (سالمان)" کيمي فيکيرلرله آچيقليغا قوووشدوران خوررمينين "سالمان ايله سرکيس" پوئماسينين دا تحليليني وئرن يولچو پيرییئوين "اون دوققوز عصر آذربايجان ادبياتيندا پوئما ژانري" آدلي تدقيقات اثري پوئما ژانرينين تدقيقي ساحه سينده موهوم اهميته ماليکدير.

قئيد ائدک کي، گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتيندا پوئما ژانرينين اينکيشافينا موعاصيرليک نؤقطه یی-نظريندن ياناشاراق اونون سجییيوي خوصوصيتلريني، زامانين ايرهلي سوردويو بو و يا ديگر آکتوال طلبلره واختيندا جاواب وئرمک کيمي جهتلريني، بديعي صنعتکارليق مزيتلريني آراشديران، بو پوئمالاري فرقلنديرن و بيرلشديرن اساس خوصوصيتلري موعين ائدن کامال آغاماليوغلو دا تشککول تاپديغي ايلک گوندن 1960-جي ايله قدر گونئي آذربايجان دئموکراتيک ادبياتيندا يارانميش پوئمالاري موضوعو دايرهسينه اساسن دؤرد قروپا آییرير و گئنيش آسپئکتده آراشديرير.

قئيد ائدک کي، کامال آغامالي اوغلونون تسنيفاتي، طبيعي، پوئما ژانرينين اينکيشاف و تشککول مرحله لري اوچون واحيد کونسئپسییا حساب ائديله بيلمز. چونکي زامان دییشديکجه پوئمالارين دا تشککول واريانتي دؤوره و زامانا اويغون دییشير و موختليف کاتئقورییالي پوئمالار ياراديلير. او پوئمالار کي، اؤزونده داها قلوبال-خاراکتئريک خوصوصيتلري عکس ائتديرير. بو سببدن ده پوئمالاري داها چوخ قروپلارا آییرماق مومکوندور.

صابير اميروو "گونئي آذربايجان ميللي-دئموکراتيک ادبياتي (1941-1990)" مونوقرافییاسيندا اللي ايلليک بير دؤور عرضينده گونئيدا ادبياتين اينکيشاف تئندئنسییاسيني ايزلهییر، صنعتکارليق مسلهلريني آراشديرير، بير چوخ پوئمالاري تحليل ائدهرک بئله بير نتيجهيه گلير کي، "گونئي آذربايجان پوئزییاسيندا گئتديکجه داها آرتيق نوفوز قازانان يانرلاردان بيري ده پوئمادير... موعاصير پوئزییادا پوئما شاعيرلرين حياتا اؤنملري اوچون سانکي چوخ مؤعتبر پيلله رولونو اويناییر (31، ص.136).

اوزون ايللر گونئي ادبياتيني بؤيوک سئوگيله آراشديران و بير سيرا گونئي يازارلاري حاقيندا قوزئيده ادبي جامئهيه ايلک دفعه تقديم ائدن ف.او.ائ.د.پروف. آلماز اليقيزي (مممدووا) اؤز تدقيقاتلاريندا گونئي آذربايجان ادبياتينين موختليف پروبلئملري-ن، آيري-آيري ادبي سيمالارين ايستر بوتؤو آذربايجان، ايسترسه ده گونئي آذربايجان ادبياتينين اينکيشافينداکي رولونا و توتدوغو مؤوقئعيه آيدينليق گتيرير، مقالهلرينين بير قيسمينده ادبياتين اينکيشافي فونوندا گونئيده گئدن ايجتيماعي-سياسي پروسئسلري ايزلهییر. گونئي يازارلارينين اثرلرينده صنعتکارليغين موهوم عاميللردن بيري اولدوغونو قئيد ائدن تدقيقاتچي گؤسترير کي، "صنعتکارليق مسلهلرينين بديعي کونسئپسییاسينين دوزگون تحليلي بو معيارلا باغلي نوواتور دوشونجهلرين مئيدانا چيخماسينا زمين يارادير (32، س.68)".

غلامحسین بیگدیلي موعاصير گونئي ادبياتينين قودرتلي ياراديجيلاريندان اولان محمدحسین شهریار حاقيندا يازديغي عئينيادلي تدقيقات اثرينده شاعيرين حيات و ياراديجيليغينين صنعتکارليق خوصوصيتلريندن بحث ائدير، "حیدربابايا سالام" و "استالينقراد قهرمانلاري" پوئمالارينين تحليليني وئرير.

گونئي آذربايجان ادبياتيندا پوئما ژانرينين اؤزلليکلري ايله باغلي مولاحيظهلره ف.او.ائ.د. ايسلام قريبلينين تدقيقاتلاريندا دا راست گليريک. مؤليف ع.ن.اوختایین "تولکو کيتابي"ندان بحث ائتميش، م.خالخالينين "ثلبییيه" ،م.ج.عسگرزاده باغچابانين "قيزيللي يارپاق، ياخود ذکالي انور" ،ميرزاده عشقينين "بير قوجا کندلينين ايدئالي" ،م.ن.موغانين "سولطان ساوالان" پوئمالاريني تحليل ائتميش، همين اثرلرين ديل-اوسلوب، ايدئيا-مضمون و صنعتکارليق مسلهلري بارهده ماراقلي فيکيرلر ايرهلي سورموشدور.

ف.او.ف.د. وفا علییئو گونئي آذربايجانين گؤرکملي ليريک-رومانتيک شاعيري حبيب ساهيرين حيات و ياراديجيليغي حاقيندا يازديغي "حبيب ساهيرين پوئتيک ياراديجيليغينين اين-کيشاف يولو" ناميزدليک ديسسئرتاسییاسيندا، ائلجه ده "حريت فدايسي" آدلي ديرلي مونوقرافییاسيندا شاعيرين ياراديجيليغينين تکامول مرحله لريني، بديعي صنعتکارليق و پوئتيکا مسلهلريني، پوئزییاسينين مزيتلريني، ديل و اوسلوب خوصوصيتلريني گئنيش تحليل و تدقيق ائتميش، حبيب ساهيرين سئچيلميش اثرلري اساسيندا "مندن سالام دئیین گؤزل تبريزه" کيتابينين نشرينه نايل اولموشدور.

"فرروزي يزدينين پوئزییاسي" ،"ايران رومانينين تاريخي" ،"ميرزاده عشقي-واختسيز سؤندورولموش مشعل" ،"صاديق هيدايت - حکايه اوستاسي کيمي" مونوقرافییالاريندا شرقشوناس عاليم، ايستعدادلي يازيچي اليبالا حاجيزاده چاغداش آذربايجان و ايران ادبياتينين تدقيقينه خوصوصي ديقت يئتيرميش، قییمتلي فيکير و مولاحيظه لر ايرهلي سورموشدور. ناکام شاعير، نفهسيندن اود-آلوو ساچيلان ميرزاده عشقينين حيات و موباريزه داستانيني ورقلهين عليبالا حاجيزاده "ميرزاده عشقي-واختسيز سؤندورولموش مشعل" آدلي تدقيقاتيندا (33،ص.264-293) شاعيرين ايجتيماعي-سياسي و فلسفي گؤروشلرينه ده آچيقلاما گتيرميشدير.

 گؤرکملي ادبياتشوناس-عاليم عباس زامانوو گونئي آذربايجانلا هر جور علاقه لرين جانلانديريلماسي، ادبياتيميزين ايراندا ياشايان سويداشلاريميز آراسيندا گئنيش ياییلماسي، گونئيدا گئدن ادبي پروسئسين نتيجهلريني قوزئي آذربايجان اوخوجوسونا چاتديرماغي اؤزونون بيرينجي درجهلي وضعيفهلريندن ساییر و بونون اوچون فداکارليقلا چاليشيردي. 1980-جي ايللرين اوللرينده "آذربايجان موعليمي" قزئتينده "گونئيدان سسلر" آدلي ماراقلي روبريکا آچان فداکار عاليم مقالهلرينده همين ايللرده تبريزده و تهراندا قيتليقلا نشر ائديلن بديعي کيتابلاردان بيريني تقديم ائدير، بو کيتابلاردا يئر آلميش پوئمالاري دا قيساجا تحليل ائديردي (25).

ادنياتشوناسليقدا پوئما ژانرينا موناسيبت، دئمک اولار کي، بيرمعناليدير.

اونون مؤحکم سوژئت خطينه ماليک چوخ ماراقلي بير پوئ­تيک تصوير ژانري اولدوغونو بوتون تدقيقاتچيلار وورغولاییرلار. معسود علي اوغلو ايسه بو ژانرين قودرت و عظمتيني داها يوکسک قییمتلنديرهرک يازيردي: "نيظامينين بشري موضوعولاري، خوصوصيله بؤيوک اينسان محبتي و ائهتيراسلاريني ترننوم ائدن ائپيک لؤوحهلرينده، فوضولينين عاغيل، حيس و گؤزلليک رمزي اولان اؤلمز ياراديجيليغيندا بو ژانرين قودرتيني و عظمتيني درک ائتميش اولوروق (34، ص.144)".

ائلشن بؤيوکوندين "موغانين ادبي موحيطي و "قانلي گونش" پوئماسي بارهده" يازيسي دا اصل ديرلنديرمه، گونئي ادبياتينين اوغور و چاتيشمازليقلاريني گؤسترن موکممل، اوبيئکتيو بير تحليلدير. گنج شاعير "قانلي گونش" پوئماسينا يئني تفککورل، مودئرنيزم نؤقطه یی-نظريندن ياناشاراق يازير:

 "قانلي گونش" پوئماسينين قورولوشونا ديقت يئتيرديگيميز زامان سایین در.ريضا برهاني دئميشکن، ذهني فورما ايله ظاهيري فورمانين اوزلاشماغينا تانيق اولوروق. يني، بو ائپيک اثرين جريان ائتديگي مجرانين آلوولو و سورعتلي آتموسفئري، اثرين فورماسي ايله بيرليکده نئجه ده سورعتله حرکت ائتديگي گؤز قاباغيندادير. ائپيک شعر و ائپيک پوئما يازماق هر شاعيرين ايشي دئییل.نئجه کي اوشاق و سئوگي شعريني هر شاعير بديعي فورمادا يازا بيلمير. ائپيک شعر ("قانلي گونش"کيتابي شعر کيتابي دئییل، پوئما کيتابيدير) يازماق، ائپيکليک کورهسينده قوورولان روحون محصولودور، منجه.ائپيکليک روحو و آتموسفئري يالنيز دؤيوش و ساواش مئيدانيندا يارانمير. ائپيکانين اساس اؤزلليگي، دورغونلق و سوکوتون جان اوسانديريجي آتموسفئري گئجهسينه آت چاپماقدان عيبارت اولموشدور" (35).

قادير جعفري تاريخسال، اسکي تورک يازيلي آبيدهلريندن اؤرنکلرله قییاسلاما موستويسينده يازديغي "پوئما اؤز؟لليگي و پوئتيکا گؤزلليگي آدلي مقالهسينده اوريژينال بير موقاییسه آپارير. 20 ايل عرب خيلافتينه قارشي مردليکله موباريزه آپاران ايگيد بابک حاقيندا بيلديکلري اساسيندا "قانلي گونش" آدلي پوئما يازان شاعيرين ده سانکي قهرماني کيمي قيلينجين ديلي اوزرينده يئريديگيني بيلديرير و پوئماني چاغداش ديوان پوئمالاري سيراسيندا کاميل اثرلردن بيري کيمي ديرلنديرير. قادير جفري پوئماچيليغين ان يايغين پروبلئميندن اوستاليقلا ياخا قورتارماسيني م.ج.حسینينين اساس اوغورو ساییر. "پوئما اؤزلليگي و پوئتيکا گؤزلليگي"ني اينجليهرک چاغداش دؤورده منزومه سؤزونون پوئما قارشيسيندا کئچرليليگيني، اولکي مؤوقئعییني ايتيرمهسي مسلسينه موناسيبتيني ده سرگيلهییر (36).

شاعير و تنقيدچي کيمي سون درجه ماراقلي ادبي-بديعي ارث يارادان عزيز سلامي ناثير مئرقاتينين "تالانميش گونش" و "ياد تورپاغيم" کيمي مودئرن پوئمالارينين دا يئر آلديغي عئيني آدلي کيتابي حاقيندا قلمه آلديغي "تالانميش گونشدن باشلانان آدديملار" آدلي تحليل يازيسيندا اوخوجونون گؤزلري قارشيسيندا تکجه ن.مئرقاتينين ياراديجيليق يولو، اوسلوبو دئییل، گونئيده باش وئرن چاغداش ادبي پروسئسين کونتورلاري آچيلير. عزيز سلامي قئيد ائدير کي، ميفولوژي اوبرازلاردان بول-بول بحرلنن ناثیر مئرقاتي آوروپا يازيچيلارينين ياراديجيليغينا دا بؤيوک ماراق گؤسترير، "تالانميش گونش" و "ياد تورپاغيم" پوئمالاريندا تانينميش اينگيليس شاعيرلري لورد آلفرئد تئنيسون و توماس ستورنس ائليوتدان داها چوخ تاثيرلنديگي گؤرونور "(37، ص.56).

تنقيدچي ناثیر مئرقاتينين بعضاً سؤزلري دانيشيق ديلينده اولدوغو کيمي شعره گتيريب ايشلتمهسيني (مس: باشماغ، قارانليخ، چايلاخ، تورانليخ، آياخ، تئزليقلا، قازاش، آرزيلير و س.) ديله خوشاگلمز رنگ قاتان، اونون جيديليگيني زدلهين حال کيمي ديرلنديرير، پافوسلو بير آنلاتما طرزيني ايستر-ايستهمز چؤکدوردويونو دوشونور. بو حالين ندنيني آجي قدريند، "بير گون بئله اؤز ديلينده مکتبه گئتمک حاقي اولمايان بير خالقين بالالاري اولماسيندا " گؤرور. او، مقالهده ماراقلي، الي قلملي سويداشلاري اوچون چوخ گرکلي بير تکليف ده ايرهلي سورور: "نه يازيق کي، بيزيم گونئيدن اولان يوردداشلاريميز، باشلاريني قالديريب، فارس ديليندن بير آدديم او ياندا، بيزيم قارداش ديليميز اولان تورکيه تورکجهسيني گؤروب ده بوتون دونيا ادبياتينين اورادا نئجه سسلنديگيني اؤيرنميرلر" (37، ص.55).

ايکي گنج شاعيرين چاغداش گونئي آذربايجان ادبياتيندا مودئرن پوئما ياراديجيليغي ايله ايلگيلي آراشديرماسيندان، مسلهيه کونسئپتوال ياناشماسيندان اؤرنک اولاراق گتيرديگيميز نومونهلردن ده گؤرونور کي، گونئيده بو ايستيقامتده دوشونولور، موعين ايشلر گؤرولور.

نادير ازهرينين "يئلئناي" ،کییان خییاوين ايسه تکجه سون ايللرده قلمه آلديغي بير-بيريندن ماراقلي مضمونا ماليک "آمان سئوگيليم!" ،"فاجيعه(اوتوبيوقرافییا)" ،"هوپبول-هوپ" ،"ايت بايراميندا قارتال آردينجا" ،"تبريزين ساعاتي سککيز" ،"اؤلوم-ديريم ساواشيندا" ،"گؤمولموش بير شهر ايچيند، يالنيز" ،"بير ياشاري، بير اؤلري تورپاقدا" ،"شاللاق سئوگيسي" ،علي داشقينين "اسير تورپاق-قاراباغ" و "خالاج کؤيو" کيمي ائپيک تصويرلي پوئمالاري آرايا-عرصه يه گتيرمهسي فيکريميزي تصديقلهين اوريژينال نومونهلردير.

قئيد ائدک کي، ليريک ياراديجيليغيندا، ائلجه ده پوئمالاريندا جاذيبه دار بير تبريز دونياسي يارادان و يوردداشلارينين قان يادداشيني اوياتماق اوچون چابا گؤسترن کییان خییاو يئکنسکليکدن قاچير. اصلينده "شهر ائلئمئنتلرينين بول-بول سيرايت ائتديگي مودئرن شعرين بير قانادي محض شهرلرين تاريخينين و بوگونکو اينکيشافينين ياراتديغي غئيري-عنعنه وي منظرهنين بديعي تصويري اؤنملي يئر توتان پوئمالاردير. بو تئندئنسییا سون دؤور ياراديجيليغينين آنا خطي کيمي يانسییان کییان خییاوين "تبريزين ساعاتي سککيز" ،"تانقوسوز تبريز" ،"تبريز و بيز-ايکيلي يالنيزليق" پوئمالاريندا دا ايزلهنير. موضوعو، موتيو، بديعي حدف باخيميندان اوخشار اولان و کئچميشله بو گونون، بو گونله گلهجگين، تاريخله چاغداشليغين عوضوي سينتئزي ايزلهنيلن، مودئرن شعره خاص شهر ائلئمئنتلري کيفايت قدر يئر آلان بو ايري حجملي اثرلره اوجا بير تورکچولوک روحو دا حاکيمدير. ماسماوي گؤيلرين رنگيني اؤزونه سيموول سئچن تورکون رنگي ماويدير، تورانچي، تورکچو کییان بیین گؤزو ايله باخديقدا ايسه بو رنگ بوتون يابانچي رنگلردن گؤزل و ديرليدير. سانکي دونياداکي بوتون رنگلرين گؤزلليگي، سِحرکارليغي، عصرارنگيز جاذيبحثي بو رنگين چالارلاريندان دوغولوب" (38، ص.184-236).

تدقيقاتچيلار گونئي ادبياتينين شابلونچولوقدان و سخئماتيکليکدن کنار چرچيوهده اينکيشاف يولونا چيخماسيني خوصوصيله قئيد ائديرلر. چونکي گونئيده فورمالاشان ادبيات جمعيت و ايجتيماعيت فاکتورلاريني حاکيم ائليتانين جانسيخيجي و اؤلدوروجو تاثيرلريندن قورتارماقلا، هم ده يئني موترققي ايدئيالارين ياییلماسي ايستيقامتينده بؤيوک آدديملار آتميشدير. بو گون گونئي آذربايجان پوئزییاسينا و نسرينه دونيا ادبي، ائستئتيک-فلسفي فيکير جريانلارينين تاثيري گؤز قاباغيندادير. بو تاثير هم عنعنه وي-رئاليستيک، هم ده ليريک-رومانتيک اوسلوبلاردا قلمه آلينان مودئرنيزم تمايوللو اثرلرده اؤزونو داها چوخ گؤسترير. اگر قوزئي آذربايجاندا شاعيرلر بو گون پوئما ژانرينا نییه موراجيعت ائتميرلر، ياخود نه اوچون بو ژانردا آز اثرلر يازيلير؟ - کيمي سواللار اوزرينده دوشونولورس، دئمهلي، گونئيده ده بو پروبلئم مؤوجوددور.

ماراقلي جهت بودور کي، آيري-آيري گونئي شاعيرلرينين حيات و ياراديجيليغيني اؤيرنن عاليملر اونلارين (شهریارين "حیدربابايا سالام" ،"ستالينقراد قهرمانلاري" ،سهندين "سازيمين سؤزو" پوئمالار سيلسيلهسي ايستيثنا اولماقلا) پوئما ياراديجيليغينين اوستوندن سوکوتلا کئچميش، بعضاً مووافيق اثرلرين، سادجه، آديني چکمکله کيفايتلنميشلر. قئيد ائدک کي، 2012-2013-جو ايللرده AMA نيظمي آدينا ادبيات اينستيتوتونون گونئي آذربايجان ادبياتي شؤعبه سينين امکداشلارينين کوللئکتيو نشرلري اولان و ییرمي بير عصرين ادبي-مدني حاديثه سي کيمي مئيدانا گلن "گونئي آذربايجان ادبياتي تاريخي اون دوققوز-اییرمي عصرلر" و "اییرمي عصر گونئي آذربايجان ادبياتي تاريخي" کيتابلاريندا ايکي عصرين ادبي پروسئسي پروفئسسيونال شکيلده ايزلهنير. بو سانباللي نشرلري عرصه يه گتيرمکده اساس مقصد "شيمالي آذربايجانين روسییايا قاتيلديغي دؤوردن سونرا گونئي آذربايجاندا يارانميش ادبياتين ايکي جيلدليک تاريخيني ياراتماق ايدي" (40، ص.7). ايکيجيلدليک گونئي آذربايجان ادبياتي تاريخيندهکيماتئرياللارلا ايلکين تانيشليقدان سونرا اوخوجو امين اولور کي، "گونئي آذربايجاندا ياشايان خالق گئري قالميش بير شرق اؤلکهسينده گولوستان موقاويلهسيندن سونرا معاريف، دئموکراتییا و آزادليق، ايسلام و صاف اخلاق ايدئيالارينا باغلي اولان نهنگ بير ادبيات و مدنيت ياراتميشدير" (40، س.7). "گونئي آذربايجان ادبياتي تاريخي (20- عصر)" کيتابيندا ايلک دفعه اولاراق م.م.اعتيماد، ک.م.سؤنمز، ه.ترلان، .م.ساوالان و ع.داشقينين بديعي ارثي سيستئملي شکيلده طرفيميزدن آراشديريلميش، اونلارين پوئزییاسي ايله ياناشي، پوئما ياراديجيليغي دا تدقيقاتا جلب اولونموشدور. حاضيردا تدقيقاتچي لطيفه ميرزيئوا کريم مشروطهچي سؤنمزين حياتيني و زنگين ياراديجيليق يولونو تدقيق ائدير.

 رحيم علییئو "ريضا شاه ايستيبدادي ايللرينده گونئي آذربايجاندا ادبيات (1923-1941)" اوچئرکينده مير مئهدي اعتيمادين "گلينلر بزگي" و "چرشنبه بازاري"پوئمالاريندان قيساجا بحث ائدير، "گلينلر بزگي"ني "آذربايجان پوئزییاسينين گؤزل نومونهسي و خالق پسيخولوگییاسينين بديعي ائنسيکلوپئدییاسي" آدلانديرير" (40،ص.231).

قوزئي آذربايجان ادبياتيندا يوکسلن خطله اينکيشاف ائدن پوئما ژانرينين وضعيتي و ییرمي عصرين اوچ روبوندن سونرا بير ژانر کيمي چؤکوشو ايله باغلي سونونجو مذاکيره 37 ايل قاباق - 1977-جي ايلده کئچيريليب.

 "پوئما: آختاريشلار، پئرسپئکتيولر" موضوعوسوندا گئرچکلشديريلن همين ديسکوسییانين گوندهليگينده نهنگ ژانرين چؤکوش سببلري، پروبلئملري، بعضي پوئما نومونهلرينين اؤزلليکلرينين مذاکيرهسي اولموشدور.

 2014-جو ايلده آمئا نظامی آدينا ادبيات اينستيتوتوندا 2013-جو ايلين ادبي يئکونلارينا داير علمي سئسسییا کئچيريلميش و قوزئي آذربايجان ادبياتينين مؤوجود دورومو، ادبي پروسئسين پئرسپئکتيولري گئنيش مذاکيره اولونموشدو. فيل.او.ف.د. ائلناره آکيمووا "ژانرين قوروبو، يوخسا ادبي لاقئيدليگيميز" معروضهسينده شاعيرلرين بو ژانرا آز موراجيعت ائتمهلرينين سببلريني آراشديرير و بو نتيجهيه گلير کي، 30-40 ايلين اوللرينه نيسبتن ايندي پوئما ژانرينا موراجيعت آزاليب" (41).

گؤروندويو کيمي، مسله بو گون ده ادبي مذاکيرهلرين موضوعوسو اولماقدادير. بوتون ياناشمالارا نظر سالديقدان سونرا بئله بير قناعت حاصيل اولور کي، موکممل پوئما نومونهسي عرصه يه گتيرمک چتين و مسئوليتلي، يوکسک پوئتيک تفککور، بديعي دويوم و عالي ذؤوق طلب ائدن آغير بير ياراديجيليق ايشيدير.                               قایناق آرشیوده