Muhəmməd Füzülinin yaşamı ve yaradıcılığı


 

به کوشش : دکتر حسین شرقی

 

 

محمد سلیمان اوغلو باغداد ياخينليغينداکي کربلادا دونيايا گؤز آچميشدير. قايناقلاردا ااونون مکمل تحصيل آلماسي، دؤورون علملريني دریندن اؤيرنمه سي باره ده معلومات وئريلميشدير. شاعيرين" مؤولانا "آدلانديريلماسي دا باونونلا باغليدير.

او، ياراديجيليغا ائرکن ياشلارندا باشلاميش، اؤزونه" فضولی "تخلوصونو سئچميشدير. فضولی يالنيز شاعيرليکله مشغول اولماميش، ديني اوجاقلاردا خيدمت ائتميشدير. بو ايشينه گؤره آلديغي ماعاشلا ساده، قناعتجيل حيات ياشاميشدير. ايستر صفوي دؤولتي، ايسترسه ده عوثمانلي حؤکمدارلاري طرفيندن ياخشي تانينان و يوکسک ديرلنديريلن شاعير سارايلارا اوز توتماميش، ساده عمر سورمه يه اوستونلوک وئرميشدير. او دؤورون مهم منبعلرندن ساييلان تذکره لرده شاعيرين حياتي حاقيندا اطرافلي معلومات عکس اولونماميشدير. اونو شخصن تانييان، ااونونلا هم صحبت اولان عهدي باغدادي" گلشن شعرا "آدلي تذکره سينده فضولیني بيليک و معريفتده کاميل، درين معنالي، يئني مضمونلو فيکير سؤيله مکده ميثيلسيز بير صنعتکار کيمي تقديم ائتميشدير. تذکره چي، همچينين فضولینين خوشخاسيت، شيرين صحبت بير اينسان، بؤيوک حؤرمت صاحيبي و عاليم کيمي تانينديغيني دا قيد ائتميشدير.

 

شاعيرين يئگانه اؤولادي فضلي درين علمي بيليگي ايله سئچيلن ضيالي اولموشدور. ااونون ظريف شعرلر يازماسي باره ده منبعلرده معلومات واردير.

دوغولوب-ياشاديغي عراقدان هئچ واخت آيريلمايان فضولی 1556-جي ايلده کربلادا وفات ائتميش و امام حسین  (ع)مقبره سي نين آستاناسيندا دفن ائديلميشدير.

شاعيردن بيزه قالان زنگين بديعي ايرث آشاغيداکيلاردان عيبارتدير: آذربايجان تورکجه سينده ديوان، فارس ديلينده ديوان، آنا ديلينده، فارسجا و عربجه يازيلميش قصیده  لردن عيبارت ديوان – قصیده  لر ديواني. آذربايجان ديلينده يازيلميش پوئمالار:" لیلی و مجنون " ،" بنگ و باده " ،" صحبت الاسمار " . فارس ديلينده پوئما:" هفت جام " . آذربايجان تورکجه سينده نثر اثرلري:" حديقه السعدا " ، نثرله مکتوبلار. فارس ديلينده نثر اثرلري:" رندو زاهد " ،" صحت و مرض " . عرب ديلينده علمي-فلسفي اثر:" مطلع الاعتقاد " . فارس ديليندن ترجومه:" حديث اربعين " .

داها چوخ ليريک شاعير کيمي تانينان و سئويلن فضولی کلاسسيک شعرين غزل، قصیده ، مربع، مخممس، مسددس، تخميس، قيطعه، روباعي و س. ژانرلارينا موراجيعت ائتميش و هر بيرنده بؤيوک اوغور قازانميشدير.

شاعيرين ياراديجيليغيندا مهم يئر توتان قزللر موختليف موضوعولاردا قلمه آلينيب. بونلارين سيراسيندا محبت موضوعوسوندا يازيلانلار، گؤزه لين و گؤزلليگين ترننومونه حسر ائديلنلر، ديني و ايجتيماعي موتيوده اولانلار اؤنملي يئر توتور.

فضولی نين قزللرنده تصوير اولونان محبتين ايضاحي خوصوصي ديقت طلب ائدير. ااونون ترننوم ائتديگي محبت، چوخ حاللاردا هم گئرچک اينساني دويغولاري، هم ده صوفيزمين حياتا، اينسانا فلسفي باخيشيني ايفاده ائدير. شاعيرين بير چوخ قزللرنده بو ايکيليگي بير-بيرندن آييرماق، ياخود فرقلنديرمک ممکن اولمور. لاکين بوتون حاللاردا ليريک قهرمان معنوي صافليغي، مؤحکم ايراده سي، صداقتلي و عظمتلي اولماسي ايله ديقتي چکير.

شاعيرين ايجتيماعي موتيولي قزللرنده زمانه يه، اينسانلارا، شخصي حياتينا و س. موناسيبتي عکس اولونموشدور.

فضولی قصیده  لريني داها چوخ آنا ديلينده يازميشدير. ااونون بو ژانردا يازديغي اثرلر ايسلام ديني نين بؤيوک شخصيتلرينه، زمانه حؤکمدارلارينا، تاريخي حاديثه لره حسر ائديلميشدير.

شاعيرين پوئمالاري ياراديجيليغيندا خوصوصي يئر توتور." لیلی و مجنون "(م1537) چيخيلماقلا، قالان اوچ پوئما آللئقوريک سعجيييه ليدير. بو اوچ پوئما موختليف موضوعولاردا يازيلسا دا، ايدئيالارندا اوخشارليقلار دا وار. اونلاردا تکببورلو حؤکمدارلارين معناسيز موحاريبه لر تؤرتمکله اينسانلاري قيرغينا وئرمه سي ( " بنگ و باده ")، شؤهرتپرستليک، منمليک( "صحبت الاسمار " )، جمعيتده، ايجتيماعي قورولوشدا موشاهيده ائديلن عیيبلر ( " هفت جام ") کسکين تنقيد ائديلميشدير.

فضولی کلاسسيک نثرين بؤيوک اوستادي ساييلير. ااونون" شيکايتنامه "آدي ايله تانينان مکتوبو ايجتيماعي مضمونو و بديعي ديري ايله داها قييمتليدير. آنا ديلينده اولان" حديه السعدا"(ترجومه اولدوغونو ايديعا ائدنلر ده وار) اثرنده مشهور دين خاديملري نين حياتي، فعاليتي، محروميتلري عکس اولونموشدور.

فارسجا يازيلميش" رند و زاهد " ین اساسيندا اينسان، حيات حاقيندا فرقلي باخيشلارين قارشيلاشماسي، موباحيثه سي دايانير. فارس ديلينده نثرله يازيلميش" صحت و مرض"آللئقوريک اثرینده ايسه مؤليفين علمي، ديني-فلسفي و صوفي-پانتئيست گؤروشلري وحدت شکلينده ايفاده سيني تاپميشدير.

فضولی ادبيات تاريخينده ماهير ترجومه چي کيمي ده تانينميشدير. ترجومه لري آراسيندا" حديث اربعين "( " قيرخ حديث " ) اؤنملي يئر توتور. فارس-تاجيک شاعيري عبدالرحمان جامي نين عيني آدلي اثريني آنا ديلينه ترجومه ائتمکله شاعير تورکديللي اوخوجولارين بو مشهور اثردن فايدالانمالاري، ذؤوق آلمالاري مقصديني گودموشدور.

محمد سلیمان اوغلو فضولی -گؤرکملي اورتا عصر آذربايجان شاعيري و موتفکري. آذربايجان-تورک ادبياتي تاريخينده ديوان ژانرينين ان مؤحتشم نوماينده لریندن بيري کيمي تانينماقدادير. بير چوخ تذکره لرده باغدادي تخلوصو ايله آنيلير. آنجاق شاعيرين باغداددا دئييل، ااونون ياخينليغينداکي مشهور کربلا شهرنده دوغولدوغو معلومدور.

 

حياتي

فضولی آذربايجاندا مشهور اولان تورک منشالي بايات طايفاسينداندير. بعضي معلوماتلارا گؤره، محمدين آتاسي سلیمان ايراقا (عراق) آذربايجانين ارش ماحاليندان کؤچموشدور. سونرالار شاعيرين اوغلو فضلي ارشه دؤنرک، ياخين قوهوملاري نين يانيندا ياشاييب. او، بورادا اؤزاونون عاليمليگي ايله گئنيش شؤهرت تاپيب. فضولی نين اؤزو ده کاميل تحصيل گؤرموشدو. ائله بونو نظره آلان تدقيقاتچيلار بئله حساب ائديرلر کي، شاعيرين آتاسي کيفايت قدر وارلي آدام اولموشدور. ائلجه ده ااونون زيارتگاه ساييلان حيلله و کربلا کيمي شهرلرده ياشاماسي سلیمانين روحاني اولدوغونا دلالت ائدير. حاقيقتن ده بئله بير روايت وار کي، فضولی نين آتاسي حيلله شهري نين موفتيسي اولموشدور.

11 – جی عصرده ايراقين سلجوقلار، داها سونرالار ايسه مونقوللار و تيموريلر طرفيندن فتحیندن سونرا باغداددا و ااونون اطرافلارندا تورکلرين سايي گئتديکجه آرتيردي. بو دوروم سونرالار دا داوام ائدير. 1508-جي ايلده شاه اسماعيل طنطنه لي شکيلده باغدادا گيره رک، ايراقي آذربايجانا بيرلشديرير، سونرا ايسه 1534-جو ايلده بو شهر اوزون بير مودته عوثمانلي ايمپئريياسي نين ترکيبينه داخيل اولور. بئله ليکله، فضولی نين حيات و ياراديجيليغي نين ايلک دؤورلري ايراقي-عربين صفويلر حاکيميتينه تابع اولدوغو ايللره دوشور.

 

ياراديجيليغي

فضولی ايلک تحصيليني کربلادا آلميش، باغداددا داوام ائتديرميشدير. بير مدت ايراقين نجف و حوللا شهرلرنده ده ياشاميشدير. شخصي موطاليه سي سايه سينده اورتا عصر علملري (منطيق، طيبب، نوجوم، رياضيات و هومانيتار علملر)، خوصوصن ديني-فلسفي جريانلار، عرب ترجومه لري اساسيندا يونان فلسفه سي ايله ياخيندان تانيش اولموش، کلاسسيک تورک، عرب، فارس و هيند ادبياتيني اؤيرنميشدير.

" بنگ و باده "( " ترياک و شراب " ) اثريني شاه اسماعيل خطاييه ايتحاف ائتمه سينه، 1-جی شاه تهماسيبه و ااونون سرکرده لرينه، آيري-آيري واليلره، خانلارا قصیده  لر يازماسينا باخماياراق، سارايا مئيل گؤسترمه ميشدير.

سولطان سلیمانا بير نئچه قصیده  تقديم ائتميش فضولی سولطان اوردوسو ايله باغدادا گلن تورک شاعيرلري خيالي و يحيا ايله گؤروشموش،" لیلی و مجنون "(1537) اثريني ده" روم ظريفلري" آدلانديرديغي بو صنعتکارلارين خواهيشي ايله قلمه آلميشدير.

فضولی اوچ ديلده قزل، قصیده ، موسددس، ترکيببند، ترجيحبند، روباعي، قيطه، مربع و س. يازميشدير. فلسفي ماهيتلي قصیده  لري،" يئددي جام " ،" انيس القلب " ،" صحت و مرض "اثرلري قوجاليق دؤوراونون محصوللاريدير. او، قصیده لريني آيريجا بير اثر کيمي توپلاييب کيتاب شکلينه سالميش، تورک، فارس و عرب ديللرنده ديوانلار ترتيب ائتميشدير.

ياراديجيليغي نين زيروه سي اولان" لیلی و مجنون "پوئماسي آذربايجان، ائلجه ده شرق و دونيا پوئزيياسي نين نادير اينجيلرندندير. نيظامي گنجوي نين ايلک دفعه يازيلي ادبياتي گتيرديگي" لیلی و مجنون "موضوعوساونون بير چوخ تورک، فارس، هيند، اؤزبک و تاجيک شاعيرلري طرفيندن قلمه آلينماسينا باخماياراق، فضولی نين آنا ديلينده ياراتديغي اثر اوريژينالليغي ايله بو موضوعودا اوللر يازيلميش پوئمالاردان سئچيلير.

فضولی قديم يونان و شرق فلسفه سي ايله تانيش ايدي. ااونون فلسفي گؤروشلري اساسن عرب ديلينده نثرله يازديغي" مطلع الاعتقاد "اثرینده عکسيني تاپميشدير. فضولی بورادا آريستوتئل، پلاتون، ائمپئدوکل، دئموکريت و باشقا يونان فيلوسوفلاري نين فيکيرلرندن، و نيظامين فلسفي ارثیندن تاثيرلنميشدير. فضولی نين باشقا اثرلرنده ده ادبي فلسفي فيکيرلره تصادوف ائديلير.

" مني جاندان اوسانديردي "

مني جاندان اوسانديردي، جفادان يار اوسانمازمي؟

فلکلر ياندي آهيمدن، موراديم شعمي يانمازمي؟

* * *

غم و بيمارينه جانان دواي درد ائدر احسان.

نئچين قيلماز منه درمان، مني بيماري سانمازمي؟

* * *

غميم پونهان توتارديم من، دئديلر ياره قيل رؤوشن

دئسم، او بي وفا بيلمم، اينانارمي، اينانمازمي؟

* * *

شبي-هيجران يانار جانيم، تؤکر قان چشم گريانيم

اويادار خلقي افغانيم، قارا بختيم اويانمازمي؟

* * *

گل روخسارينه قارشي گؤزومدن قانلي آخار سو،

حبيبيم، فصل گولدور بو، آخار سولار بولانمازمي؟

* * *

دئيلديم من سنه مايل، سن ائتدين عقليمي زايل،

منه تن ایله ين قافيل سني گؤرجک اوتانمازمي؟

* * *

فضولی رندو شئيدادير، هميشه خلقه روسوادير،

سورون کيم، بو نه سئودادير، بو سئودادان اوسانمازمي؟

 

يا رب، بلاي عشق ايله قيل آشينا مني!

بير دم بلايي-عشقدن ائتمه جودا مني!

آز ایله مه عنايتيني اهلي-درددن،

يعني کي، چوخ بلالارا قيل موبتلا مني!

* * *

اولدوقجا من گؤتورمه بلادان ايرادتيم،

من ايسترم بلاني، چون ايستر بلا مني!

تمکينيمي بلايي-محبتده قيلما سوست،

 تا دوست تن ائديب دئمه يه بي وفا مني!

* * *

 

گئتديکجه حسنون ایله زياده نيگاريمين، گلديکجه دردينه بتر ائت موبتلا مني!

من قاندانو ملازمتی اعتبار و جاه،

قيل غالب سعادتي فقر و فنا مني!

* * *

اؤيله ضعيف قيل تنيمي فيرقتينده کيم،

وصلينه مومکون اولا يئتيرمک صبا مني!

نخوت قيليب نصيب فضولی کيمي منه،

 يا رب، موقييد ایله مه موطلق مانا مني!

 " لیلی و مجنون " ، فضولي

 

 

 

فضولی اؤز شعرلرنده، 15 عصره قدر آذربايجان تورکجه سينده يازان شاعيرلرين بوتون ياخشي تجروبه لريني حسابا آلميش، اونو بؤيوک جورأت و مهارتله اينکيشاف ائتديرميشدير. ليريکانين ان قييمتلي نومونه لريني وئرمکله آذربايجان و ائلجه ده تورک ادبيات تاريخينده يئني، چوخ بؤيوک و گؤزل بير مکتب آچميشدير. فضولی ادبي مکتبي، اؤزاونون معنا، مضمون زنگينليگي، بديعي يوکسکليگي ايله اينسان حيسس و فيکيرلري نين بديعي ائنسيکلوپئديياسيني تشکيل ائدير. بو مکتب شعريميزين بديعي فضولی کونتاتاسي بؤيوک آذربايجان بسته کاري جاهانگير جاهانگيرووون داهي محمد فضولی نين" مني جاندان اوسانديردي "غزلينه بسته له ديگي مشهور کونتاتا آذربايجان ووکال صنعتي نين ان بؤيوک سيمالارندان بيري اولان شؤوکت علي اکبر اووانين ايفا ائتمیشدیر.

شعریمیزین کيفيتيني سون درجه يوکسک بير پيلله يه قالديرماقلا قالماميشدير. او، آذربايجان تورکجه سي نين بوتون گؤزلليکلريني، ايمکان و قدرتيني پارلاق صورتده نوماييش ائتديرميشدير. بو مکتب کلاسسيک ادبياتداکي کؤهنلميش قايدا و نورمالاري قيرماقدا، اينکيشافا مانع اولان کلاسسيسيزم عنعنه لرينه جسور، آزاد و هونرلي ياناشماقدا بؤيوک تاريخي خيدمت گؤسترميشدير.

فضولی نسيميدن سونرا آنا ديليميزده يارانميش شعرين ان گؤزل نومونه لري اولان اثرلري ايله ادبي-بديعي ديليميزي يئني يوکسکليکلره قالديرميش، کلاسسيک آذربايجان، هابئله ديگر تورک خالقلاري نين پوئزيياسينا قووتلي تاثير گؤسترميش، ادبي مکتب ياراتميشدير. ااونون اثرلري تبريزده، باکيدا، ايستانبولدا، آنکارادا، قاهيره ده، داشکندده، بوخارادا، آشقاباددا دفعه لرله نشر ائديلميش، دونيا شرقشوناسلاري طرفيندن يوکسک قييمتلنديريلميشدير.

محمد فضولی قمري تاريخله 963-جو، ميلادي تقويمله 1556-جي ايلده کربلادا طاعون خسته ليگيندن وفات ائتميش، اورادا دا دفن اولونموشدور.

شاعيرين اؤلوماونون 400 ايلليگي دونيا ميقياسيندا قيد ائديلميشدير. اثرلري توپلاناراق ان قديم نوسخه لر اساسيندا آذربايجاندا بئش جيلدده نشر اولونموشدور.

 

  لیلی و مجنون

لیلی و مجنون افسانه سي حاقيندا چوخ پوئمالار يازيلميشدير. لاکين فضولی نين «لیلی و مجنون» پوئماسي اؤزونمخصوصلوغو ايله سئچيلير. مؤليف او دؤورون پاتريارخال مدنيتيني، ااونون آب-هاواسيني اولدوقجا هرطرفلي و آيدين شکيلده ايضاحيني وئرميشدير.

فضولی ارثی آذربايجاندا ادبي، ايجتيماعي و فلسفي فيکرين اينکيشافيندا خصوصي بير مرحله تشکيل ائدير. «لیلی و مجنون» پوئماسي فضولی نين چوخ جهتلري ياراديجيليغيندا موستثنا اهميته ماليک بير اثردير.

فضولی نين بو اثري اورتا عصرلرين غيري-ساغلام باخيشلارين و قانونلارين تنقيد ائتمک اوچون بير واسيطه يه چئوريلميشدير. مجنون و لیلی نين تمثاليندا يئني يارانان اينساني موناسيبتلر و باخيشلار تقدير ائديلير، گئج-تئز بو يئني باخيش و موناسيبتلرين غلبه سينه، کؤهنه دونيايا مخصوص قانونلارين و دبلرين آرادان چيخاجاغينا قطعي اينام بيلديريلير. قادين حقوقسوزلوغاونون دهشتلري، اسکي موناسيبتلرين دوغوردوغو فاجيعه لر قلمه آلينير.

لیلی و مجنون تمثاليندا اينسانا، حياتا و سئوگييه يئني موناسيبت ايفاده اولونموشدور. لیلی و مجنون يئني اينسان ايدئالي نين، اينسان حاقينداکي يئني باخيشلارين کؤهنه باخيشلار و ضيديتله توققوشماسيني عکس ائتديرير. بو توققوشما گؤسترير کي، کؤهنه باخيشلارين، گؤروشلرين تاريخ صحنه سيندن چيخماق واختي ياخينلاشميشدير. لاکين بو کؤهنه باخيشلار هله شعوورلاردان سيلينمه ميشدير. اونا قارشي هر بير چيخيش، هر بير حرکت دليليک، عاغيلسيزليق، مجنونلوق ساييلير. ايستر قيز اولسون، ايستر اوغلان اؤولادين کيميسه سئچمه سي، کيمه سه رغبت گؤسترمه سي هله آتا حقوقونا موداخيله ائتمک، دؤورون عادت-عنعنه لرينه ضيد گئتمک کيمي قارشيلانير.

 

 

اثرله ياخيندان تانيش اولانلار بيلير کي، لیلی و مجنون محبتي مکتبدن باشلايير. بو هئچ ده تصادوفي دئييلدير. يني کاميلليک، سوسيال موناسيبتلر سيستئمي نين اينکيشافي قادين و کيشي موناسيبتلري نين تنزيملنمه سي اوچون علم و تحصيل ضروري شرطلرندن بيريدير. اونلار بير-بيريني يالنيز مکتبده گؤرور و بو محبته، قارشيليقلي موناسيبته بورادا داها دا ياخينلاشيرلار. مجناونون ايضطيرابي، حسرتي لیلی نين مکتبدن گئتمه سي ايله باشلايير. طبيعي کي، فضولی نين کاميل اينسان، شخصيت تمثاليندا ياراتديغي اينسان اوبرازي، لیلی و مجنون موناسيبتلرنده قويدوغو کونسئپسيياسيني و ااونون گئندئر موناسيبتلري نين اساسيني تشکيل ائدير. هم مجنون، هم ده لیلی عئيني سوسيال استاتوسا ماليکديرلر. يني هر ايکيسي قبيله باشچيلاريني نين يئگانه اؤولاديدير، وار-دؤولت جهتدن ده عيني زنگينلييه ماليکديرلر. آما لیلی نين آتاسي قيزيني بئله بير ايمکانلي عاييله نين اوغلونا وئرمک ايستمير. سؤزسوز کي، بورادا اساس مثله قئيسين اينساني موناسيبتلره، محبته، عاييله قورولماسينا داير اؤزونمخصوص کئيفيتلره ماليک اولماسيدير. اونو باشا دوشمه ديکلري يه قبول ائتمه ديکلري اوچون قيس مجنونا چئوريلدي. بو «مجنونلوق» اينسان سئوگيسيندن، اينسانين اينسانا اولان موناسيبتيندن ايره لي گليردير. ائله بونا گؤره ده او، اؤزونو صحرادا، حيوانلار آراسيندا داها ياخشي حيسس ائديردي.

مجنونا گؤندرديگي بير مکتوبدا لیلی اؤز حقوقسوزلوغونو، قول، اشيا کيمي آلينيب ساتيلديغيني بيلديره رک يازير:

 

من گؤوهرم، اؤزگه لر خيريدار،

منده دئگيل ايختيياري-بازار،

دؤوران کي، مني مضادا سالدي،

بيلمم کيم ايدي ساتان کيم آلدي،

اولسايدي منيم اؤز ايختيياريم،

اولماز ايدي سندن اؤزگه يازيم.

" لیلی و مجنون " ، فضولی

 

بورادا قادينين آزاد سئچيم حقوقاونون اليندن آلينديغي آشکار اولور. فضولی باونونلا ايسلام ديني نين قادينا وئرديگي سئچيم حقوقونو طلب ائدير و باونون اوچون اينسانلاري ايلاهي حقيقته عمل ائتمه يه چاغيرير. دونيادا حاکيم عادت-عنعنه و دوشونجه طرزي قادينا معنوي سربستليک وئريلير، قادين قلبينين سسيني ائشيتمک ايستميردي.

اثر پاترياخال مدنيتين بازيس نومونه سي کيمي ده ديرلنديريله بيلر. بورادا قادينلار هر بير حرکتلرنده چوخ احتياطلا داورانيرلار. ائله لیلی نين مجنونا اولان محبتيني ائشيدن آنا دا بو هيجان و قورخو دهشتيني ياشايير. و او، بونو لیلیيه ائتديگي نصيحتلرده آچيق بيلديرير:

مضموندان قادي نين حقوقسوزلوغو، اؤز طالعيي نين صاحيبي اولماديغي گؤرونور. فضولی اثرده قادينا سئچيم حقوقاونون تانينماسينا چاغيرير. بو باخيمدان اثر پاترارخال مدنيتين باريز نومونه سي کيمي قييمتليدير. بو دؤورده قادينلار هر بير حرکتلرنده احتياطلي داورانماغا مجبوردورلار. بوتون بونلار لیلی نين آناسي نين ااونون مجنونا اولان سئوداسيندان خبر توتدوقدان سونرا وئرديگي نصيحتلردن ده گؤرونمکده دير:

 

که ای شوخ، ندير بو گؤفتگولر؟

قيلماق سنه طعنه عيبجولر؟

نيجون اؤزونه زيان ائديرسن؟

ياخشي آديني ياما ائديرسن؟

نيچون سنه طعنه ائده بديو؟

ناموسونا لايق ايشميدير بو؟

" لیلی و مجنون " ، فضولی

 

قادين آزادليغي حيا، آبير، ناموس، عيصمت جيلوولاري ايله بوخوولانميش اولور. اثرده قادينين اؤز ايسته ديگيني ديلينه گتيرمه سي، سربست عايله قورماق آرزوسو ايله ياشاماسي بئله ادب-ارکاندان کنار ساييلير. اساس فاجيعه اوندادير کي، لیلی اؤز حقوقو اوغروندا قيسما ده اولسا موباريزه آپارسا دا اطرافيندا اؤزونه همدم تاپيلماماسي اوزوندن نتيجه الده اولونمور. او، اطرافداکيلار طرفيندن آنلانيلماديغينا گؤره درديني شاملا، پروانه ايله، آيلا، بولودلا، دوه ايله بؤلوشمه لي اولور. لیلی اؤزونو جيلووو باشقاسي نين الينده اولان دوه يه اوخشادير:

 

من کيمي يوخ الده ايختييارين،

بير اؤزگه الينده دير مهارين

" لیلی و مجنون " ، فضولی

 

فضولی نين قلمه آلديغي سئوگي داستانيندا باش قهرمانلارين-لیلی ايله مجناونون کاميل صورتي ايله ياناشي ائپيزوديک صورتلر ده وئريلميشدير. گنجلرين واليدئينيندن باشقا نووله، ايبن سلام، زيد کيمي بيتکين صورتلر، بو و يا باشقا درجه ده حاديثه يه قاريشان ساقي، گردون، آهو، کبوتر، شرن، آي و ساير آللئقوريک صورتلر وئريلميشدير. بوتون بو صورتلرين خاراکتئرنده باشليجا جهت، اساس کئيفيت صاف محبت، سئوگييه صداقت مسله سيدير. بوتون باشقا مسله لر ايکينجي، اوچونجو درجه ده قالير.

قادين آزادليغي حيا، آبير، ناموس، عيصمت جيلوولاري ايله بوخوولانميش اولور. اثرده قادي نين اؤز ايسته ديگيني ديلينه گتيرمه سي، سربست عاييله قورماق آرزوسو ايله ياشاماسي بئله ادب-ارکاندان کنار ساييلير. اساس فاجيعه اوندادير کي، لیلی اؤز حقوقو اوغروندا قيسما ده اولسا موباريزه آپارسا دا اطرافيندا اؤزونه همدم تاپيلماماسي اوزوندن نتيجه الده اولونمور. او، اطرافداکيلار طرفيندن آنلانيلماديغينا گؤره درديني شاملا، پروانه ايله، آيلا، بولودلا، دوه ايله بؤلوشمه لي اولور. لیلی اؤزونو جيلووو باشقاسي نين الينده اولان دوه يه اوخشادير:

 

مئيل ائتمه دي موطلق اول نيگاره،

هرگيز اونا قيلمادي نظاره!

" لیلی و مجنون " ، فضولی

پوئمانين آخيرلارينا ياخين لیلی و مجناونون اوز-اوزه گلديگي يئرده گؤزله نيلمه ين بير حاديثه باش وئرير، بير آز اول صحرادا کارواني ايتيرن، آزيب سرگردان گزن لیلی، مجنونا راست گلنده اونو تانيماميشدي. ايندي ايسه مجنون لیلیني تانيمير و يا تانيماق ايستمير. لیلی اؤزاونون هر بير قئيد و شرطدن اوزاق اولدوغونو، مجناونون آغوشونا گيرمه يه حاضير اولدوغونو دئينده مجنون کنارا چکيلير، بئله بير ووسالا طاقتسيز اولدوغونو ايديعا ائدير:

ياقماغا مني يئتر خيالين،

يوخدور منه طاقت وصالين!

اول گون کي، گؤزومده وار ايدي نور،

گؤزدن اوزونو قاچيردين، ای حور...

عشق ائتدي بينايي وصلي محکم،

منيده مني سنينله همدم!..

منده اولان آشيکار سنسن،

من خود يوخام، اولکي، وار سنسن!...

" لیلی و مجنون " ، فضولی

 

عمرونو معشوقه سي نين يولوندا قويان، فاني گون اوچون ده" روسواي خلاييق "اولان بير آدامين اؤز آرزوسونا چاتديغي يئرده بيردن-بيره اوز دؤندرمه سي طبيعي، شعوورلو حرکت ساييلماز. بو، دوغرودان دا" مجنونچولوق "علامتيدير. آنجاق بؤيوک شاعير بونو دا سطحي، عادي بير حرکت سايمير، عاشيقين ايضطيرابلارلا دولو، يارالي قلبي ايله و قلبين مورککب حياتي ايله ايضاح ائدير. مجنون ايندي اوغورسوز بير عشقين مجسمه سي اولاراق قالماق، لیلی نين باکير خيالي ايله ياشاماق و اؤلمک ايسته يير:

 

من عشق گذرگه ينده خاکم،

ائل جومله بيليرمنيکي، پاکم!...

" لیلی و مجنون " ، فضولی

 

شيکايتنامه

دؤوراونون مأمور حرج-مرجليگيني، عيانلارين روشوتخورلوغو اوجباتيندان آدينا کسيلميش تقاعدو آلا بيلمه مه سيندن شيکايتلنن فضولی اؤزاونون" شيکايتنامه "منظوم شعرنده يازير:

 

سالام وئرديم - روشوت دئگيلدير دئيو آلماديلار.

حؤکم گؤسترديم – فايده سيزدير دئيو مولطفيت اولماديلار.

 

اگرچي ظاهيرده صورتي-ايطاعت گؤسترديلر،

 امما زباني-حال ايله جم'ي سواليما جاواب وئرديلر.

 

دئديم:- يا ایهالصحاب! بو نه فعل خطا و چيني-ابرودور؟

دئديلر:- متصيل بيزيم عادتيميز بودور.

دئديم:- منيم رایتيمي واجيب گؤرموشلر.

 و منه براتي-تقاعود وئرميشلر کي،

اؤوقافدان هميشه بهرمند اولام.

و پادشاها فراغت ايله دوعا قيلام.

دئديلر:

- ای ميسکين! سنين مظاليمينه گيرميشلر و سنه سرمايه ترددود

وئرميشلر کي، مودام فايده سيز جيدال ائدسن.

 و ناموبارک اوزلر گؤروب،نامولاييم سؤزلر ائشيده سن.

دئديم:

- براتيمين مضمونو نه اوچون صورت بولماز؟

دئديلر:- زوايددير، حصولي مومکون اولماز.

دئديم:- بؤيله اؤوقاف زوايدسيز اولورمو؟

دئديلر:

- ضروريات آستانه دن زياده قاليرسا، بيزدن قاليرمي؟

دئديم:- وقف مالين زياده تصروف ائتمک وبالدير.

دئديلر:

- آغچاميز ايله ساتين آلميشيز، بيزه هلالدير.

دئديم:

- حساب آلسالار، بو سولوکونوزون فسادي بولونور.

دئديلر:- بو حساب قيامتده آلينير.

دئديم:

- دونيادا دخي حساب آلينير خبرين ائشيتميشيز.

دئديلر:

- اوندان دخي باکيميز يوخ، کاتيبلري راضي ائتميشيز.

" شيکايتنامه " ، فضولی

 

اثرلري

 " صحت و مرض "– فارسجا و نثرله يازيلميش آللئقوريک اثر.

 " رند و زاهد "– فارسجا و نثرله يازيلميش ايکي باخيشين ديالوقو.

 " حديقه السعدا "(خوشبختليک باغچاسي) شاعيرين حجمجه ان بؤيوک اثري، عنعنه وي موشترک موضوعودا يازيليب.

 " حديث اربعين ترجومه سي "

 " مطلع العتقاد "

 

مشهور غزللري

 " مني جاندان اوسانديردي "

 " سؤز "

 " اولسايدي منده کي غم "

جان وئرمه غم عشقه کي، عشق آفت جاندير

جاني کيم جاناني اوچون سئوسه جانانين سئور

منده مجنوندان فوضون عاشيقليک ايستعدادي وار

 " يئتر ای فلک "

 " توتوشدو غم اودونا "

 " پنبه داغ جاونون ايچره نيهاندير بدنيم "

 " ای کؤنول، ياري ايسته، جاندان کئچ "

 " کؤنول سجاده يه باسما آياق، تسبیحه ال اورما "

 " رمضان اولدو چکيب شاهد مي پرده يه رو "

ای بي وفا کي، عادت اولوبدور جفا سانا

عاشيق اولدوم يئنه بير تازه گل رعنايه

 

محمد فضولی – آنا ديليميزده يارانميش شعرين ان گؤزل نومونه لري اولان اثرلري ايله ادبي بديعي ديليميزي يوکسکليکلره قالديرميش، کلاسسيک آذربايجان، هابئله ديگر تورک خالقلاري نين پوئزيياسينا ميثيلسيز تاثير گؤسترن ادبي مکتب ياراتميش داهي شاعير و موتفککيردير.

محمد فضولی نين آنادان اولدوغو ايل و يئر باره سينده موختليف مولاحيظه لر مؤوجوددور. شاعير اؤزو فارسجا ديواني نين ديباچه سينده بو خوصوصدا بئله يازير:" دوغولدوغوم و ياشاديغيم يئر  عراق عربدير " .

بير چوخ آرشديرماچيلار، او جومله دن عبدالباقي گؤلپينارلي، حميد آراسلي و عبدالقادير قاراخان شاعيرين آشاغيداکي قيطه سينه اساسا ااونون کربلادا (1483) دوغولدوغونو ايديعا ائديرلر.

ای فضولی، مسکنيم چون کربلادير، شعريمين

حرمتي هر يئرده واردير، خلق ااونون موشتاقيدير.

نه قيزيلدير، نه گوموش، نه لعل و، نه ميرواريدير،

ساده تورپاقديرسا، لاکين کربلا تورپاغيدير.

 

شاعير ايراقدا دوغولماسينا باخماياراق، منشاجه تورک خالقلاري نين بايات (بویات) سويونا منسوبدور. (بويات - اوغوزلارين ان قديم سويلارندان بيريدير و سلچوقلارين دؤورونده ايراقدا مسکونلاشميشلار). شاعيرين تورکجه اثرلر ياراتماسي و بو ديله خوصوصي ديقت يئتيرمه سي ااونون تورک سويوندان اولدوغاونون ايثباتي اوچون کيفايتدير. باونونلا برابر شاعير تورکجه و فارسجا ديوانلاري نين ديباچه سينده و" حديقه السعدا " نين ديباچه سي نين آخيرندا اؤزاونون تورک و تورکديللي اولدوغونو بئله ايفاده ائدير:

 

ای فيض رسان عرب و تورک و عجم،

ائتدين فصحهاي عجمي عیسی دم،

بن تورک زباندان ايلتفات ایله مه کم.

 

فضولی ايلک تحصيليني کربلادا آلميش، باغداددا و نجفده داوام ائتديرميش، عرب و فارس ديللريني مکمل اؤيرنميشدير. شاعيرين عرب، فارس و تورک ديللرينه دریندن بلد اولماسي فارسجا ديوانين ديباچه سينده ده گؤرونمکده دير:" …بعضا عربجه شعر يازديم و عرب فصيحلريني موختليف منظومه لريمله شادلانديرديم… بعضا فارس ديلي ساپينا اينجي دوزدوم و او بوداقدان کؤنول ميوه سي درديم… "

شخصي مطااليه سي سايه سينده اورتا عصر ائلملري (منتيق، تيبب، نوجوم، رييازي و هومانيتار ائلملري)، خوصوصن ديني-فلسفي جريانلار، عرب ترجومه لري اساسيدا يونان فلسفه سي ايله ياخيندان تانيش اولموش، کلاسسيک تورک، عرب، فارس و هيند ادبياتيني اؤيرنميشدير.

فارسجا: ديوان،" هفت جام " ،" انیس القلب " ،" رند و زاهد " ،" حسن و عشق " ،" معما رساله سي " ؛

تورکجه: ديوان،" لیلی و مجنون " ،" حديقه السعدا " ،" بنگ و باده " ،" مکتوبلار " ،" صحبت الاسمار " ،" ترجمه حديث اربعين " ؛

عربجه:" مجموعه قصايد " ،" مطلع الاعتيقاد في معريفت المبدا  الاعماد "کيمي مؤحتشم اثرلر ياراتميشدير.

فضولی نين اثرلريني اينجله ديکجه معلوم اولور کي، او چوخ آغير فقيرانه بير حيات کئچيرميشدير. بو شاعيرين" شيکايتنامه "اثرنده داها آيدين گؤرونور. شاعير اووقاف ايداره سيندن بير مودت تقاعود آلميش و سونرادان بو تقاعود کسيلميشدير. (قانوني سولطان سلیمان طرفيندن کسيلن گونلوک 9 آخچا). او، بو باره ده اووقاف ايداره سي رئيسينه خطابن يازديغي قيطه ده بئله دئيير:

 

روزي يئينيک آل رسولون قاپيسيندا،

بير عؤمردور اولموش بيزه بو روزي مقرر.

بو روزي يولو بيزلره باغلانماميش اصلا،

لاييق بيزيک عالمده بئله روزييه يکسر.

دونيادا قناعتله بيزيک کيم، بينيلديک،

آغگون قوجالار، هم اورگي وارلي فقيرلر.

 

فقط شاعير حياتيني فقيرليکله کئچيرسه ده، زاماني نين سولطان و حاکيملري نين حيمايه سينده مداحليقلا مشغول اولماميش، سارايا ميل ائتمه ميشدير.

فضولی نين وفات تاريخي باره سينده 2 مهشور و گوجلو روايت واردير. بيري 1556-جي ايل (ه.ق. 963)، ديگري ايسه 1562-جي ايلله باغلي اولان روايت. بو ايکي فرقلي تاريخلرين هانسي نين داها دوزگون اولماسي شاعيرين وفاتي باره ده" رياض الشعرا " دا وئريلميش ماده تاريخين حسابلانماسي زاماني اوزه چيخير. ماده تاريخ کيمي وئريلميش" کؤچدو فضولی "ابجدله حسابلانديقدا 963-ه برابر اولور. همچينين شاعيرين طاعون خسته لييندن دونياسيني دييشمه سي و باغداددا دا طاعون خسته ليگي نين 1556-جي ايلده باش وئرمه سي فاکتي شاعيرين محض 1556-جي ايلده (ه.ق. 963) وفات ائتديگيني قطعي و محکم شکيلده تصديق ائدير.

محمد فضولی وفات ائتديکدن سونرا اؤز وصيتينه اساسن حضرت اباعبدالله حسینين (ع) قبري نين اطرافيندا تورپاغا تاپشيريلميش و قبري نين اوزرنده گونبز اوجالديلميشدير.

 تورک آراشديرماچيلارندان موسليم ائرقولون يازديغينا گؤره، باغداد واليلرندن بيري شاعيرين مزاريم اوزره قويموش ميل، اگر کويينده جان وئرسم،

قويون بير سايه دوشسون قبريمه اول سرو قامتدن

 

بيتينه اساسلاناراق، بؤيوک موتفکرين قبري نين اوزرنده کي گونبزي سؤکدورموش و امام حسينین (ع) قبري نين کؤلگه سي شاعيرين مزاري نين اوزرينه دوشموشدور.

1975-جي ايلده امام حسین (ع) حريمي نين اطرافينداکي خيابانلارين بؤيودولمه سي ايله علاقه دار شاعيرين جنازه سي مزاردان چيخاريلاراق، حرمين کيتابخانا و خطاطليق بيناسيندا دفن ائديلميشدير.

محمد فضولی حاقيندا دانيشارکن خوصوصيله قيد ائتمک لازيمدير کي، او، يالنيز شاعير و يازيچي دئييل، عيني زاماندا بؤيوک موتفککير، ديني عاليم و اهل بيت (ع) عاشيقيدير. اهل بيت مکتبينه محکم اعتيقادي و 14 معصوما درين محبتي ااونون اثرلرنده آچيق شکيلده تظاهور ائدير.

 خوصوصن ده تورکجه و فارسجا يازديغي منظوم و منصور اثرلرنده اعتيقاد مسله لرينه گوجلو ميلی آيدين گؤرونور. بو يؤنومدن کربلا مصيبتيندن بحث ائدن" حديقه السعدا "اثري شاعيرين ياراديجيليغي نين زيروه سي حساب ائتمک اولار.

کربلا مصيبتي عصرلرله اهل بيت آرديجيللاري طرفيندن بؤيوک بير اوزونتو ايله خاطيرلانميش، عزيز توتولموشدور. محض بو سببدن ده بو قانلي فاجيعه نين دهشتلي آجيسيني اؤزونده داشييان قزللر، قصیده لر، روبايلر، نؤوحه لر، مرثيه لردن توتموش" رؤضه الشهدا " ،" مقاتيل الطاليبين " ، "و" حديقه السعدا "کيمي ايري حجملي اثرلر عرصه يه گلميشدير. بو اثرلره" مقتلي حسین "و يا قيساجا" مقتل "آدي وئريلير. (مقتل نبيلر، اماملار، اؤوليالارين شهادتينه حسر اولونان يازي نومونه سيدير).

" حديقه السعدا "– تورک ادبياتيندا کربلا واقعه سيندن بحث ائدن ان گؤزل مقتل نومونه سيدير. نثرله يازيلميش بو اثرده کيفايت سايدا قيطه لر، شعرلر يئر آلميشدير:

 

کربلا دهشتي نين آواره لرين ياد قيليب،

اختر اشک تؤکوب گردش گردون آغلار.

چرخدن آغلاما ظاليم دئيو. ای قافيل، کيم،

چیخ بو واقعه ده جمله دن افزون آغلار.

 

فضولیشوناس جميل يئنئرين تعبيرينجه دئسک، بو اثرده احوالاتلار نثرله، حسياتلار نظمله وئريلميشدير.

" حديقه السعدا " -ديباچه، 10 باب و خاتمه دن عيبارتدير. اثرده بلا و مصيبتلر، کربلا شاهيدلرين احوالي، آزادارليق باره سينده بحث آچيلديقدان سونرا کيتابين يازيلما سببلري بيان اولونور.

1-جي بابا 8 فصيل داخيلدير. بو فصيلده پيغمبرلرين  حيات احوالاتلارندان، باشلارينا گلن بلا و موصيبتلردن، قارشيلارينا چيخان ايمتاحانلاردان بحث ائديلير.

2-جي باب 4 فصيله بؤلونور و بو 4 فصيلده پيغمبر اکرمين (ص) باشينا گتيريلن مصيبتلر و ااونون بو عذابلارا صبرله دؤزمه سي تصوير ائديلير.

3-جو باب حضرت محمدين (ص) رحلتي و قدير خم احوالاتي؛

4-جو باب خانيم فاطمه نين (س.) شهادتي و مؤولا علي نين (ع) کدري؛

5-جي باب حضرت علي نين (ع) شهادتي؛

6-جي باب  امام حسنين (ع) شهادتي؛

7-جي باب  امام حسین (ع) مدينه دن مکه يه طرف يولا چيخماسي؛

8-جي باب موسليم ايبن عقيلين شهادتي نين بياني؛

9-جو باب امام حسین (ع) مکه سمتيندن کربلايا يؤنلمه سي؛

10-جو باب حر ايبن يزيد رياحي نين و امام حسینين (ع) ديگر ياخينلاري نين شهادتي و امام حسینين (ع) اهل بيتي ايله شهيد اولماسي تصوير ائديلير.

خاتمه نين موضوعوسونو ايسه اهل بيت خانيملاري نين اسارتي و اونلارين شاما گتيريلمه سي تشکيل ائدير. خاتمه دن سونرا کيچيک بير حيصه ده" اظهار تولد امام  غيره رضی الله انهم"گلير. اثر نثر و نظمله وئريلميش کيچيک بير مناجتلا بيتير.

" حديقه السعدا " نين ان قيمتلي جهتي بودور کي، حتّی، عزيز پيغمبريميزين (ص) باشينا گتيريلن مصيبتلردن بئله سؤز آچيلديغي زامان کربلا واقعه سينه، امام حسین (ع) و ااونون وفالي يولداشلاري نين شهادتينه ايشاره وورولموش، پيغمبرلرين  مصيبتلري ايله امام حسین (ع) مصيبتلري آراسيندا علاقه تصوير اولونموش و يا اونلار موقايسه ائديلميشدير.

فرودين بي کؤچرلي" حديقه السعدا "حاقيندا يازير:" اگر کي،" حديقه السعدا "نثر ايله تحرير اولونوبدور و بعضي مقاملاردا موناسيب حال و موافيق مقال گؤزل شعرلر واسيطه سيله شرحي-معنا قيلينيبدير و لاکين بو نثرده فضولی او قدر مهارت و فصاحت گؤسترميش کي، و احوال شهداني ائله بير گؤزل و شيرين ديل ايله يازميش کي، اهل ذؤوق و ارباب معريفت ايچينده ااونون درجه و منزلتي چوخ نظملردن آرتيقدير. بو واختا کيمي فصحهاي تورک و عجمدن بير کس بئله بو خوش عيباره لري و شيرين لهجه لي و گؤزل شيوه لي اثر ووجودا گتيرمه ييبدير-دئسک، سهو ائتمه ميش اولاريق " .

" حديقه السعدا "ايلک دفعه.ق 1253-جو ايلده بولاقدا نشر اولونموشدور. سونرا ميصر (ه.ق 1271) و ايستانبولدا (ه.ق 1284) چاپ ائديلميشدير.

تأسوفله قئيد ائتمک لازيمدير کي، سووئت حاکيميتي دؤنمينده حؤکم سورن کومونيست رژيمي اثرين آذربايجاندا نشر اولونماسينا ايجازه وئرمه ميشدير. يالنيز سووئت حاکيميتي دئوريلديکدن سونرا پروفسور عليار صفرلي 1993-جو ايلده بو اثري کيريلل اليفباسي ايله باکيدا نشر ائتديرمه يه موفق اولموشدور.

 

اي دردپرور المي کربلا حسین،

واي کربلا بلالرينه مبتلا حسین.

غم پاره-پاره باغريني يانديردي داغ ايله،

اي لاله حديقه  آل ابا حسین

دئين حاق شاعيري کربلا تورپاغيندا ابا عبدالله ین (ع) قونشولوغوندا اويويور و مؤولاسي حسین (ع) پاک ووجوداونون نورونا غرق اولماقدادير.

آلله (ج.ج) سنه رحمت ائتسين، ای اهل بيت عاشيقي اولان حاق شاعيري!

آلله (ج.ج) سني آخيرتده ده پيغمبر (ص) و اهل بيتينه (ع) قونشو قرار وئرسين! آمين!

ايستينادالار:

1. کولليياتي-ديواني-فضولی. ايستانبول. مطبع اختر.1296 ص.101.

2. حميد آراسلي. بؤيوک آذربايجان شاعيري فضولی.

3. علي اصغر شعردوست. موللا محمد فضولی نين حياتي و اثرلري باره ده آراشديرمالار.

4. عبداللطيف بندر اوغلو. فضولی محمد.

5. م.فضولی. ا، 2، 3 جيلد. ترجمه.م.موباريز.