Azərbaycanın siyasi və mədəni həyatında Ağa Bəyim Ağa Cavanşir

LÜTVİYYƏ ƏSGƏRZADƏ

لوطويه عسگرزاده 

AMEA نيظامي گنجوي آدينا ادبيات اينستيتوتو 

  فيلولوگييا علملري دوکتورو 

 گيريش سؤز آداملاري نين وطني و ايلهام منبعيي اولان قاراباغ  آذربايجانين سياسي و مدني حياتينا بؤيوک شخصيتلر بخش  ائديب. بونلارين ايچريسينده  عؤمور يولو قاراباغين دؤولتچيليک و ايشغال تاريخي، سياسي گونده مي، ترققيسي و تنززولو ايله سيخ باغلي اولان آغابگيم آغا، گؤوهر آغا، خورشيد بانو ناتوان، هميده خانيم جاوانشير کيمي مشهور خانيملار دا وار. بو خانيملارين هر بيري نين، خوصوصن ده  قاراباغ حؤکمداري ايبراهيم خليل خانين قيزي، سياسي مقصدله تئهرانا، فته لي شاه سارايينا حرم   اولاراق گؤندريلن، قاجار سلطنتي نين پايتاختيندا  " تئهران جنّته دؤنسه، ياددان چيخماز قاراباغ! "

  دئيه وطنيني هارايلايان آغابگيم آغا جاوانشيرين (17801832) طالع يازيسيندا ياشاديقلاري دؤورون سيياستي نين ناخيشي وار. حياتي قاراباغين دؤولتچيليک و ايشغال تاريخي، ترققيسي و تنززولو ايله سيخ باغلي اولان، طالعييني دؤورونو سيياستي يازان، شوشادا دوغولوب (1782)، ايرانين قوم شهرينده وفات ائدن (1831) آغابگيم آغانين ايضطيرابلي و شرفلي عؤمور يولو قاراباغ تاريخي نين اهميتلي صحيفه لريندندير. آغابگيم آغانين طالعييني ايزله مک قاراباغين، همچي نين رئگيونون سياسي حاديثه لريني ايزله مکدير.  

  قاراباغ خانليغي نين يارانماسي، شوشانين آبادلاشماسي و شوشا قالاسي نين اينشاسيندا پناه خان جاوانشيرين بؤيوک خيدمتلري اولموشدو. ميرزه رحیم فنا  " تاريخي-جديدئ قاراباغ "  اثرينده يازير:  " مين يوز آلتميشينجي (1160) سنه هيجري نادير شاه افشارين قتليندن سونرا اونون حضوروندا اولان قوشون سردارلاري و عيان لشکر پراکنده اولان زامان حاضيري-حضور اولان شخصلردن بيري ده پناه خان ساريجالي جاوانشير اولوبدور کي، همه واخت ريکابدا و مولتزيمي-امير-نيظام وار ايميش. اينقيلابي-وضعي-سلطنتي نظره آليب، زحمتي-قوربتدن اؤزونو خيلاص ائتمک قصديله وطنه موراجيعت ائدير. اونون وطنه موراجيعت ائتمگي و قاراباغ رياستيني قبول ائتمگي تاريخ اوچون تزه بير محل آچيب قاراباغي موزاکيره يه سالدي. قاراباغدا خانليق بينا اولماغينا بايس اولوبدور "  (7،س.9). پناه خانين اؤلوموندن سونرا خانليق تاختينا اوغلو ايبراهيم خليل جاوانشير چيخير. ايبراهيم  خانين جاوانشيرين قيزي آغابگيم آغانين اوشاقليق و يئنييئتمه ليک دؤورو قاراباغ خانليغي نين ايران و روسييا آراسيندا ساواش مئيدانينا چئوريلديگي کئشمکئشلي، همچي نين سياسي و مدني اينتيباه دؤورونه دوشموشدو. خانزاده لرين تحصيل و تعليمينده ساراي ايداره ائتمه سي آيري-سئچکيليک قويمور، اوغلانلارلا بيرليکده قيزلار دا تحصيل آليردي. بوراداکي تحصيل سيستئمي نين اسرلردن اوزوبري گلن عنعنه لري واردي. هله 18 عصرده مشهور آلمان عاليمي، رياضياتچي، جوغرافيياشوناس و ديپلوماتي آدام اولئاري قافقازدا بير سيرا مدرسه لري موشاهيده ائدير. مدرسه لرده آسترونومييا، فلسفه و جبر تدريسي نين آوروپا تدريسينه اويغون اولدوغونو قئيد ائدير. خان سارايي خزينه سي و مدني سويييه سي ايله ائلمه، صنعته، موسيقييه هاوادارليق ائديردي. بو دؤورده قاراباغدا تحصيل، صنعت، پئشه، تيجارت چيچکلنمکده ايدي. قافقازين تانينميش عاليم، مودرريس و شاعيرلري، شوشا قالاسينا توپلاشميشدي. ايبراهيم خانين سياسي گوجو تبريزه قدر اوزانيردي. آسلاندوز قالاسيندا قوشون ساخلاييردي. 

  ظنييه دؤولتي نين عؤمرونه سون وئرديکدن سونرا قاجار دؤولتي نين قورولوشونو ائلان ائدن آغا محمد شاه قاجار، 1795-جي ايلده تهراني پايتاخت ائلان ائدير. ايراندا مرکزي دؤولت گوجلنديکدن سونرا تئهرانين الي يئنيدن قافقازا اوزانير. قاجار شاه صفويلرين و نادير شاه آوشار ايمپئريياسي نين سرحدلرينه ايديعا ائدير.   " ايران شاهلاري  قاراباغي قافقازين قاپيسي سايير و آزاجيق گوجلنن کيمي بو قاپيدان ايچري سوخولماق ايسته ييرديلر. "   " قافقازا آياق آچميش روسييا ايسه قاراباغي ايرانين قاپيسي سايير و اورتا شرقه مئيدان اوخوماق اوچون بو قاپيني اله کئچيرمک ايسته ييردي "  (22،ص.40). ديگر طرفدن، ايراندا شاهليق ائدن قاجارلار اؤزلريني قاراباغلي ساييرديلار. شاهليق تاجينا صاحيب اولان  آغا محمد شاه قاجار آذربايجانين بوتون خانلاريني تئهرانا دعوت ائدير. ايبراهيم خليل جاوانشير قاجار شاهين بو دعوتيني قبول ائتمير. بو سببدن قاجار شاه بؤيوک بير اوردو ايله اؤنجه قاراباغا هوجوما کئچمک ايسته يير. آغا محمد  شاه قاجارلا  ايبراهيم خليل جاوانشيرين قارشيدورماسي صولحله نتيجلنسه ده، آنلاشماسي نين عؤمرو اوزون اولمور. قاجار شاه قاراباغا 1875 و 1897-جي ايللرده ايکي دفعه  يوروش ائدير. بيرينجيده، قاراباغ خاني ايبراهيم خانين قارداشي اوغلو، جسور سرکرده محمد بي جاوانشير طرفيندن مغلوب اولوب، گئري دؤنمه يه مجبور اولور. قافقاز خانلاري روسييايا مئيل ائتديکدن و هيددتينه، کينينه سبب اولان بو مغلوبيتدن  ايکي ايل سونرا قاجار، 1797-جي ايلده يئنيدن قاراباغا هوجوم ائدير. اولکي ايللره نيسبتن قاراباغين   " ديره نيش گوجو "  او قدر ده گوجلو دئييلدي. ايکي ايل داعوام ائدن قوراقليق،  آرديجيل ساواشلار خالقي صفالته اوغراتميش، ائلاتلار کؤچ ائتميش، خزينه بوشالميش، چئري قوشون داغيلميشدي. آغا محمد شاه قاجار بو دفعه  شوشاني اله کئچيرير. ايبراهيم خليل خان جاوانشير قاچماق مجبوريتينده قالير. شوشاني اله کئچيرديکدن بئش گون سونرا (بزي منبعلره گؤره 9-جو گون) آغا محمد شاه قاجار اؤز خيدمتچيلري طرفيندن اؤلدورولور.  " شنبه گئجه سي 21ذیحجه حرام آيي 1212 (1797)-جي ايل قضايي-هتمي و مرگي-موقددر ساعات يئتيب عبباس بي سفرعلي آدلي يولداشي ايله الي خنجرلي شاه سراپرده سينه گيريب اؤز ياتاق اوتاغيندا شاهي قتل ائديرلر. جاواهيرات صانديقچاسيني و شمشيري-مرصع و زينتي-ايران دئييلن ايکي بؤيوک آلمازي، بيري دريايي-نور و بيري تاجي-ماهي گؤتوروب ياتاق اوتاغيندان چيخيب گئديرلر، صاديق خان شقاقي منزيلينه و ماجاراتي نقل ائديرلر. صادیق خان حول ائديب قاتيللر ايله گئجه ايکن پناهاباددان فرار ائديرلر "   (7،ص.24). حسن ايخفا علیزاده شوشا شهري نين تاريخي (75-120) اثرينده يازير:  " ايبراهيم خانين بالاکنده اولماسي نين 22-جي گونو ايدي. بو زامان محمد رفي آغا محمد شاهين باشيم خانا گتيردي. ايبراهيم خان درين فيکره گئتدي و شريعت قايدالاري ايله شاهين باشيني جار قبيريستانيندا دفن ائتديردي. لاکين ميرزه آديگؤزل بيين رايينجه ايبراهيم خان شاهين باشيني گورجوستانا 2-جی ايراکلييه هديييه کيمي گؤندرميشدير "  (7،ص.100). ميرزه رحیم فنانين  " تاريخي-جديدئ قاراباغ "  اثريندن شاهين جسدي نين هانسي  قبيرستانليقدا دفن اولونماسي حاقيندا بير خبر اولماديغيني اؤيره نيريک:   " شاهين باشيني محمد بي بالاکنه ايبراهيم خانين قوللوغونا گؤندريب حاديثه ني و ايران قوشونونون قاييتماغيني اونا خبر وئرير. شاهين جسدي نين هانسي قبيريستاندا دفن اولوندوغوندان خبر يوخدور. ايبراهيم خان شاهين باشيني گؤرنده محزون اولوب باشا قوسل وئريب، قوتو ايچينده بير مؤعتبر قبيريستاندا دفن ائتديرير. بو احوالاتي داغيستان خانلاري و عيانلاري ائشيديب خانين حضورونا تسلييت و سوگووارليق ايله گليرلر. نئچه گون قورانخانليق و احسان صرف اولونور "  (7، ص.24).  جاوانشيرين امري ايله قاجار شاهين جنازه سي نين بؤيوک بير احتيراملا  دفن ائديلمه سي ايران منبعلرينده ده يئر آلير:  " جاوانشير دئميشدي کي، بو جنازه بيزه امانتدير و لاييقلي شکيلده دفن ائتمه ليگيک "  (19، ص.62-63.) آغا محمد شاه قاجار اؤلدورولدوکدن سونرا شيراز حاکيمي آغا محمد شاهين قارداشي اوغلو سردار بابا خان آدلانان فته لي شاه قاجار تهرانا گله رک وصيته گؤره ايران شاهليغيني اله آلدي. تئزليکله ايرانين هر يئرينده نيظام-اينتيظامي برپا ائتمه يه مووفق اولان شاه ايبراهيم خانين يانينا ائلچيلر گؤندريب آغا محمد شاهين جنازه سيني طلب ائتدي. خان ايراندان گلن ائلچيلره لازيمي حؤرمت گؤستردي. آغا محمد شاهين جنازه سيني ربيع-اول آيي نين آخيرلاريندا 1213 (1798)-جو ايلده حؤرمتله ايرانا يولا سالدي. فتحعلي شاه ايبراهيم خليل خانين بو حرکتيندن راضي قالدي، اونون تهرانا شاهي دفن ائتمه يه گلن آداملارينا بخشيش و خلعتلر وئره رک حؤرمتله قاراباغا يولا سالدي. ايبراهيم خانا قيلينج و قيزيل يهر گؤندره رک قاراباغدان علاوه ، قاراداغ ويلايتي نين بوتون مداخيليني اونون ايختييارينا وئردي و ايبراهيم خانلا قوهوم اولماق آرزوسونو بيلديردي. ايبراهيم خانين عاغيللي و سئويملي قيزي آغابگيم آغا اوچون تهراندان ائلچيلر گلدي، کبين کسيلدي. آغابگيم آغا شوشادان تهرانا طنطنه لي شرايتده يولا ساليندي. عئيني زاماندا، ايبراهيم خانين اوغلو ابوالفت آغا دا شاهين يانينا گؤندريلدي.  قاراداغي تذکيره سيندن ده ابوالفت آغانين شوشادان آيريلارکن آشاغيداکي آيريليق شعريني يازديغيني اؤيره نيريک:

" او گون کيم حسرتيله اول بوتي-زيبادان آيريلديم،

قاليب بير صورتي-باحيث کيمي معنادان آيريلديم... "  (13، ص.112).

 فتحعلي شاه ابولفت آغايا خانليق روتبه سي وئردي و يوکسک درجه لي خانلار سيراسيندا اؤز حضوروندا ساخلادي "  (باخ: 5، ص.101-102؛19،ص.1043). ايبراهيمخه ليل خانين قيزي آغابگيم آغاني فتحعلي شاه حرمخاناسينا گلين گؤندرمه سي ده ايکي دؤولت آراسيندا صولحون برقرار اولماسي اوچوندو.  آغابگيم آغانين سياسي ائوليليگي دئمک اولار کي،  " قاراباغنامه " لرده (ناظيم آخوندوو ترتيب ائتديگي  " قاراباغنامه لر "  کيتابينا (باکي،شرق-قرب،2006) ميرزه آديگؤزل بيين  " قاراباغنامه " ،  ميرزه  جامال  جاوانشيرين   " قاراباغ  تاريخي، مير مئهدي خزاني نين  " کيتاب تاريخ قاراباغ " ،  ميرزه  يوسيف  قاراباغي نين  " تاريخي شريف " ، رضاقولو بي ميرزه جامال اوغلونون  " پناه خان و ايبراهيم خانين قاراباغدا حاکيميتلر،  او زامانين حاديثه لري " ، احمد  بي  جاوانشيرين   " قاراباغ خانليغي نين 1747-1805-جي  ايللرده  سياسي  وضعيتينه  داير " ،  ميرزه  رحیم  فنانين  " تاريخي -جديد قاراباغ "  حسن ايخفا علیزاده نين  " شوشا شهري نين تاريخي "   آدلي  اثرلري  ايله  بيرگه  داخيل  ائتميشدير) و تاريخ کيتابلاريندا اؤز عکسين تاپير. بؤيوک بير ائهتيشاملا تهرانا گلين گلن آغابگيم آغايا بو سفرده 200 قاراباغلي خيدمتچي خيدمت ائديردي. 200 نفر همچينين قاراباغين دؤيوشچولري حساب اولونوردو. مليک بي، بو 200 نفرليک خيدمتچييه باشچيليق ائديردي.

(15، ص. 11). 

  گؤزلليگي ايله ياناشي، عاغلي، ذکاسي ايله ديللره داستان اولان خانقيزي ايله ائولنمک ايسته ينلر چوخ اولسا دا آغابگيم آغا اميسي اوغلو، جاوانشيرلرين سئچکين گنجلريندن اولان باتمانقيلينج لقبلي سرکرده محمد به يه عاشيق ايدي. يوسيف وزير چمنزمينلييه گؤره، آغابگيم عميسي مئهرالي بيين اوغلو محمد بي ساريجالي ايله بؤيوک عشق ياشاييب. فتحعلي شاها اره گئتسه ده عؤمرونون سونونا کيمي سئوگيسينه صادیق قاليب. اصلا شوشالي اولان پروفسور کامران مممدوو  " آذربايجان يازيچيلاري نين حياتيندان دقيقه لر "  آدلي کيتابيندا (17، ص.62) آغابگيم آغانين گنج ياشلاريندا عميسي اوغلو محمد به يه عاشيق اولدوغونو قئيد ائدير. موللا پناه واقيفين آدينا، گؤزلليگينه شعير يازديغي  " پاک اصيللي " ،  " داننده " ،  "فهملي " ،  " قابيل " ،  " زيرک " ،  "صاحيبکامال " ،  " سؤز اوستادي "  محمد بي ده دؤورون گرگين و آجي حاديثه لري نين قورباني اولور. قاراباغي ترک ائتمک مجبوريتينده قالان محمد بي ساريجالي 35 ياشيندا، 2-جی شيروان حاکيمي مصطفی خان خانچوبانلي طرفيندن  قتل ائديلير (1797). بئله ليکله، قاراباغ خانليغي نين و قاجار سلطنتي نين سياسي ماراقلاري ايکي عاشيقين؛ آغابگيم آغا و محمد بيين آجي طالعييني يازير. قارا سئودا آغابگيم آغايا ادبيات تاريخيميزه آديني يازديران مشهور ميصراعلاري يازديرير: 

  افسوس کي، ياريم گئجه گلدي، گئجه گئتدي، 

 هئچ بيلمه ديم نئجه گلدي، نئجه گئتدي (17، ص. 36). 

  سون زامانلار اينتئرنئت صحيفه سينده بو شعرين آردي اولدوغو سؤيلنن بو ميصراعلارلا دا تئز-تئز راستلاسيريق: 

   " افسوس کي، ياريم گئجه گلدي،گئجه گئتدي، 

  هئچ بيلمه ديم عؤمروم نئجه گلدي، نئجه گئتدي. 

  کؤنلوم دخي آرام اولمادي، دؤنسون قانا، 

  تا دئييم درديمي بير-بير بئجه گلدي، بئجه گئتدي. 

  اؤلدوروب هيجردن وصلينده احيا ائيله دي، 

  سون دونياداکي عؤمروم وئجه گلدي، وئجه گئتدي "  (ميصرالار آغابگيم آغانين حيات هئکايه سيني عکس ائتديرسه ده، قطعي بير سؤز دئمک اوچون دقيق تدقيقات طلب ائدير).  

  آغلايان ميصراعلار، هارايلانان وطن مشهور ميصراعلار حاقيندا بير-بيريني تکزيب ائدن فيکيرلر وار.  " دئييلنه گؤره زيفاف گئجه سينده فتحعلي شاه آغابگيم آغا ايله قيسا صؤحبتدن سونرا اوتاقدان چيخيب گئتميشدير. گويا آغابگيم آغا دا بو حاديثه دن عصبلشه رک قاراباغدان اؤزو ايله گلميش دسته نين باشچيسينا گؤستريش وئرير کي، آتاسي نين ائوينه قاييتماق اوچون حاضيرليق گؤرسون. شاه بو خبري ائشيتديکده چوخ هيددتله نير و اونون قاراباغا گئتمه سينه ايجازه وئرمير. آغابگيم آغا سحريسي گون فتحعلي شاها شيکايتله دولو مکتوب يازير و مکتوبون  يوخاريسينا بير قزه ليني علاوه  ائدير. همين قزلدن آنجاق بحث ائتديگيميز ميصراعلار يادداشلارا يازيليب "  (8،ص.29).  

  آغابگيم آغانين زيفاف گئجه سي فتحعلي شاها ائتديگي ژئست بير چوخ منبعلرده کئچير. منبعلر بيلديرير کي، قنيرسيز گؤزل، فوسونکار ناطيق، ظريف سؤز، لطيف اونس اوستاسي آغابگيم آغا زيفاف گئجه سينده شاهين آناسي نين ليباسيني گئيينيب، بئلينه واليده نين توققاسيني باغلاييب. بونونلا  دا اؤزونو توخونولماز ائتميشدي. قديم تورک تؤره سينه گؤره بير قادين بير کيشي نين قارشيسينا آناسي نين ليباسيندا چيخارسا او کيشي او قادينا محرم اولا بيلمزدي. آغابگيم آغا دا بونو سئوگيسينه صداقتي اوچون ائدير و مقصدينه چاتير. بو حاقدا ديگر سالنامه چيلر، او جومله دن ميرزه فضل الله شيرازي خاوري، محمد حسن خان اعتيماد السسلطنه و ديگرلري ده  يازير:  "فتحعلي شاه زيفاف گئجه سي خان قيزي نين يانينا گيرديکدن جمعي اون بئش دقيقه  سونرا اوردان دلي کيمي چيخدي و بيرجه کلمه سؤز دئدي:  " ايبراهيم خانين قيزي مني ايلان کيمي چالدي. "  بوندان سونرا او، غضبله اؤز اوتاغينا دوغرو يورودو. "  آغابگيم آغانين قملي حيات حکايه سيني و قارا سئوداسيني آراشديرديقجا صابير گنجه لي نين يوخاريداکي فيکري بير آز ضعيف گؤرونور. 

  آغابگيم آغانين حاقيندا ايلک معلوماتي روس سياحي پ.کووالئوسکي نين  " زاپيسکي او قروزيي "  ( " گورجوستان حاقيندا قئيدلر " ) اثري نين  " قاراباغ "  باشليغي آلتيندا گئدن فصليندن آلساق دا، بونونلا ياناشي،  " رياض العاشيقين "  کيتابي نين مؤليفي م.موجتهيدزاده  " آغابگيمين فتحعلي شاها اره وئريلديگيني و تهراندا شاهين حرمخاناسيندا  " بانوي حرم "  تعيين ائديلديگيني يازديقدان سونرا اونون فارسجا شعيرلريندن ايکي بيت وئرير. حسنعلي خان قاراداغي قاراباغ  تاريخينه  داير  " قاراباغ ويلايتي نين  قديم و جديد  کئيفيت و اؤوضاعلاري،  پناه خان،  ايبراهيم خان و مئهديقولو خان اَيام حؤکومتلري نين اکثر وقايع و حکايتلري "  آدلي اثرينده اونون شوشادا آنادان اولماسيني، ايراندا قريبليک حياتي کئچيرديگيني و تخمينن 50 ياشيندا وفات ائتديگيني قئيد ائدير و آذربايجانجا شعيرلريندن قاراباغ حاقيندا دئديگي بو جيناس باياتيسيني ميثال چکير:  

  من عاشيغام قارا باغ،  

  قارا سالخيم، قارا باغ،  

  تهران جنّته دؤنسه،  

  ياددان چيخماز قاراباغ "  (13، ص.112). آغابگيم آغانين فارسجا يازديغي آشاغيداکي بيتي ده وئرير:   

شرح شيشه کي، عجب آب هوايي دارد،  

خرم اون که، به سر کويي او جايي دارد... (13، ص.112).  

  آکادئميک ف.قاسيمزاده 19 عصر آذربايجان ادبياتيني  تحليل ائدرکن  " بو دؤورده قاراباغدا ايکي گؤرکملي شاعير-قادين يئتيشميشدير کي، بونلاردان بيري قاراباغ خانليغي نين سون حاکيمي ايبراهيم خليل خانين قيزي آغاباجي لقبي ايله مشهور اولان "  آغابگيم آغادان بحث ائدير.  "آغابگيم آغانين حاقيندا ايلک معلوماتي پ.کووالئوسکي نين  " زاپيسکي او قروزيي "  (گورجوستان حاقيندا قئيدلر " ) اثريندن آلديغيميزي، اثرين  " قاراباغ "  باشليغي آلتيندا گئدن فصلينده حياتينا آيد بعضي معلوماتين اولدوغونو  وورغولايير، همچينين م.موجتهيدزاده نين  " رياض العاشيقين "  کيتابيندا، خان قاراداغي نين تذکيره سينده، ايران منبعلريندن: علي اکبر ، مشيري سليمي نين  " زنان سخنور "  (قادين يازيچيلاري)،  " تذکره الخواتين "  (قادينلار حاقيندا تذکره)،  " نامه هفتگي  "  (هفته ليک قزئت) و باشقا منبعلرده معلوماتين اولدوغونا ديقت چکير (14، ص.56). ايران منبعلريندن: علي اکبر  مشيري سليمي 1335-جي ايلده تهراندا نشر اولونان  " زنان سخنور "  (قادين يازيچيلاري) کيتابي نين اولينجي صحيفه سينده آغابگيمه حسر ائتديگي حيصه ده يازير:  " بو لياقتلي و بؤيوک قادين شاهين او جاه جلالينا باخماياراق اونونلا ياشامادي. "  محمدعلي تربييت  " دانشمندان آذربايجان "  اثرينده آغابگيمين هيجري 1226-جي ايلده (1811) ايرانا گلن اينگيليس کرالي ايله گؤروشوب اونون موکافاتينا نايل اولدوغونو، هيجري 1248-جي ايلده (1832-33) قم شهرينده وفاتيني (شاه قم شهريني و اونون اطرافي نين گليريني آغاباجي و اونون آداملارينا وئرير. آغاباجي دا قم شهرينه کؤچرک بورادا قالير) قيد ائتديکدن سونرا، فارسجا شعيرلريندن بير نئچه بيت نومونه وئرير. "   " نامه هفته گي  "  قزئتي نين بيرينجي نؤمره سينده  " آغاباجي "  باشليغي آلتيندا گئدن مقاله ده آغابگيمين عؤمرونون آخيرينا قدر باکيره اولاراق قالديغي، شاهين اونا موناسيبتي و س. حاقيندا معلومات وئريلير:  " فتحعلي شاهين آروادلاريندان بيري ايبراهيم خان قاراباغلي نين قيزي ايدي. او، تهرانا حرکت ائليرکن اؤزو ايله 200 نفر آتلي گتيرميشدي. اونلار دا قاراباغين گؤرکملي آداملاري ايديلر. آغاباجي نين ائوينده قاليب، آتاسي نين خرجي ايله اونون خيدمتينده اولارديلار. آغاباجي گؤزل و فوسونکار قيز ايدي. دئييرلر، هوندور بويلو، گؤزل قامتلي، خورمايي ساچلي و ياراشيقلي اوزو وار ايدي. بو آذربايجانلي قيزين طبيعي گؤزلليگيندن علاوه  لطيف دانيشيغي، ياخشي شعير يازماغي وار ايدي. اؤزو ده ياخشي شعيرشوناس ايدي. ادبي مجليس و محفيللرده حاضير اولاردي. پرده آرخاسيندا اَيلشيب مذاکيره لرده ايشتيراک ائدردي. مقاله نين سونوندا آغاباجي نين خيرخواه و نجيب بير قادين اولدوغونو گؤسترن بو سطيرلره راست گليريک:  " آغاباجي نين جاوان اولماسينا باخماياراق شاهين يانيندا او قدر احتيرامي وار ايدي کي، شاهدان هر نه ايستسه ايدي، او قبول اولاردي. هردن بير اؤلومه محکوم اولانلار اونون واسيطه سي ايله باغيشلاناردي. بو خيرخواه قادين فتحعلي شاهدان 6 ايل قاباق وفات ائتدي. شاه بير آي اونون خاطيره سينه ماتم ساخلادي. "  ميرزه فضل الله شيرازي خاوري، محمد حسن خان اعتيماد السلطنه و س. منبعلرده ده خان قيزي نين حياتي حاقيندا معلومات وار. عوموميتله، آغابگيم آغانين شخصي حياتي حاقيندا منبعلرده يازيلانلار بير-بيري ايله اوست-اوسته دوشور.  

  آغابگيم آغا قاراباغ خانليغي ايله تهران ساراييندا موناسيبتلرين نورماللاشماسي و قوهوملوق علاقه لري نين داعوام ائتمه سي اوچون بؤيوک ايشلر گؤرموشدو. نصرالدين شاه قاجار دؤورونون گؤرکملي شخصيتي ماراغالي محمدحسن خان اعتيمادالسلطنه مشهور خانيملار حاقيندا عوضسيز منبع اولان  " خيرات احسان "  (گؤزللرين ثروتي) اثرينده يازير:  " آغاباجي نين باجيسي قيزيني کئيکاووس ميرزه يه اره وئرديلر. مرصع خانيمي ايسه ايبراهيم خانين نوه سي عاباسقولو معتمد الدؤوله جاوانشيره نيشانلاديلار و بو ايکي شاهزاده نين بيري آغاباجي نين کورکه ني و ديگري ايسه گليني اولدولار. دئييرلر کي، حضرت خاقان دفعه لرله اونون يانينا گلرک، بو قادي نين فيراوان ياشاماسي اوچون قوهوملوق علاقه لريني هميشه داعوام ائتديرميش، بونون نتيجه سي سونرالار گؤرونموشدور. بئله کي، آغاباجي نين قوهوملاري خاقانين اؤولادلاري اولان شاهزاده لرين يانيندا موهوم خيدمتلرده اولموشلار. سونرالار جاوانشيرلر سولاله سي ايله خاقان خاندانيندان اولان شاهزاده لر آراسيندا قوهوملوق علاقه لري داوام ائتميشدير. خولاصه، آغاباجي عاغيللي و شاعير طبيعتلي ايدي، نظم و نثرده مهارتلي ايدي. "   ميرزه فضل الله شيراز خاوري نين قئيدلرينده ده گؤستريلير کي، آغاباجي نين سارايدا چوخ بؤيوک احتيرامي وارميش. آغاباجي گلديگينده شاهين ديگر خانيملاري اوتاغي ترک ائديب يئرلريني اونا بوراخارميشلار. او، ساراي دئدي-قودولارينا قاتيلماماق اوچون حرمين ديگر قادينلاري ايله چوخ آز اونسيتده اولوردو. فته لي شاه قوم شهري نين بوتون گليرلريني آغاباجييا وئرميشدي. بير سوره سونرا آغاباجي اؤولادليغا گؤتوردويو اوشاقلاري ايله بير يئرده دايمي اولاراق قوم شهرينه يئرلشدي. شاه دا اونونلا گؤروشمک اوچون قوما گئدردي.  

    " درد گلنده باتماننا گلير " ، - دئييرلر، دوغرويموش. روس ايشغالي آدديم-آدديم ايره ليله ييردي. آرازين بو تاييندان او تايينا يئتيشن خبرلر؛ 12 اييون 1806-جي ايلده آتاسي ايبراهيم خانين، آناسي طوتوبگيم آغانين، قارداشلاري نين، باجيلاري نين، قوهوملاري نين خاندانين اللي نفردن چوخ عصابه سي نين گئجه نين ظولمتينده، اوتاغيندا، ياتاغيندا ايشغالچي روس مايورو ليسانوو طرفيندن قتل ائديلمه سي آغابگيم آغانين عؤمور فاجيعه سي نين ان قارا صحيفه لريني يازير. اؤلنه قدر بو قتلين آجيسيني و وطني قاراباغين ايشغال درديني داشييان آغابگيم آغا 1832-جي ايلده وفات ائدير. قم شهرينده کي  خاندان صاحيبلرينه مخصوص قبيريستانليقدا دفن اولونور. بير چوخ منبعلرده آغابگيم آغانين اؤز اجلي ايله وفات ائتديگي قئيد ائديلسه ده،  " روسلارين قافقازدان چيخاريلماسي اوغروندا نؤوبتي موحاريبه  نين طرفدارلاريندان اولان آغابگيم آغا 1831-جي ايلده روسلارين فيتواسي ايله، سارايدا معتبر مؤوقعده اولان ائرمني جاسوسلاري نين الي ايله زهرلنه رک اؤلدورولور. فتحعلي شاه آغابگيم آغا وفات ائتديکده  " من اونونلا خوشبخت ايديم " ، - دئييب گؤز ياشي تؤکموشدو.  

  آغابگيم آغانين ياراديجيليغي منبعلرده آغابگيم آغانين (آغاباجينين) ايستعدادي، گؤزل دانيشيغي و شعرشوناسليغي قئيد ائديلميشدير. آغابگيم آغانين پايتاخت تهراندا کئچن وطن حسرتلي عؤمرو آذربايجان اينجه صنعتينه ايکي نادير اثر،  " قاراباغ شيکسته سي "  و  " ساري بولبول " او قازانديرميشدي. گنج ياشلاريندان اؤز دوغما موحيطيندن، وطنيني قاراباغدان قوپاريلماسي آغابگيم آغانين ياراديجيليغينا منفي تاثير گؤسترسه ده بو شعرلري اونون شاعيرليگي نين تصديقي کيمي چوخ قييمتليدير. شاعيره نين  "نيسگيللي، شيفره لي عؤمور حکايه سي هوپموش هر ايکي شعرين يارانماسي نين حوزونلو، قهرلي تاريخچه سي وار؛  " خاري بولبول "  نغمه سينده آدي کئچن  " وطن باغي "  شوشاداکي  " خان باغي " نين تهرانا کؤچورمه سي ايدي. منبعلرده، آغابگيم آغانين  " وطن باغي " ني سالديرماق اوچون آتا ائويندن گتيرديگي داش-قاشلاريني ساتديغي "  و  " فتحعلي شاهدان ايزين ايسته ديگي "  يازيلير. بير حکايته گؤره، آغابگيم آغا،  " وطن باغي " ندا  " خاري بولبول " او گؤرمه ييب قمله نير، فتحعلي شاهين  " نييه کئفين پوزولدو؟ "  - سوالينا  " وطن باغي آل-الواندير، يوخ حوسنونده خاري-بولبول " ، - دئيه جاواب وئرير. هر سؤزو، هر ايفادني احتياط و مهارتله سئچن آغابگيم آغا،  " سانکي کؤنول سيرلريني هم زامانين فيتنه-فساديندان قورويور، هم ده کودلاشديريب گله جگه اؤتورور... بولبول سني کيم اوچوردو... کيم دالدان-¬دالا قاچيردي... کيم سنه باده ايچيردي... کيملر اولدو ساقي، بولبول... "  قلبيني قاراباغدا قويوب گئتميش خانيمين  " قاراباغ شيکسته سي "   باشدان-باشا وطن، آيريليق فرياديدير. آغابگيم آغانين  " قاراباغ شيکسته سي "  سؤزو ايللردير اونون کدر، قم دولو، وطندن کناردا، تئهران ساراييندا چکديکلريني، قارا طالعييني بيزلره آنلادير. شيکسته (شيکستي) سؤزونده آغابگيم آغانين دؤوراندان و طالعدن چکديکلري جمله نيب.  " شيکسته "  سؤزو قيريلميش، سينميش، اوزولموش، قلبي قيريلميش، اَييلميش، سينميش، سولموش، (6،س.329) دئمکدير. بير سؤزله، آغابگيم آغانين حياتي ادبيات تاريخيميزين ان آغريلي، نيسگيلللي صحيفه سيدير. سيياست نامينه قاراباغدان تئهرانا، فته لي شاه سارايينا گلين گؤندريلن  آغابگيم آغانين تئهران قوربتي، قاراباغ جنّتي ايدي. وطن درديني، وطن هسرتيني باياتيلارا پيچيلدايان آغابگيم آغانين قوربتدن جنّته اونوانلانان هارايي ديللر ازبريدير:   

  عزيزينم قاراباغ، 

  شکي، شيروان، قاراباغ، 

  تئهران جنّته دؤنسه، 

  ياددان چيخماز قاراباغ. 

  وطني قاراباغي هارايلارکن شکي، شيرواني دا اونوتمور، آغابگيم آغا. اونون سئوگيسي، سئوديگي محمد بيين اؤلومو بو اوچگنده گئرچکلشميشدي.  آتاسي ايبراهيمخه ليل خان تاخت-تاجي نين سلامتيني دوشونه رک  محمد بي جاوانشيري سيياستله قاراباغدان شکي  خانليغينا فرار ائتديرميشدي. شکي خاني کور محمدهه سن خانين خيانتي ايله محمد جاوانشيرين شيروان خاني مصطفی خانا گؤندريلمه سي، مصطفی خان خانچوبانلي نين اونو قتله يئتيرمه سي آغابگيم هله قاراباغدا ايکن باش وئرميشدي. بو حاديثه  آغابگيمين قلبيني اؤلنه قدر سيزلاتميشدي. سؤزسوز کي،  " قاراباغ شيکسته سي "  نين  يانيقلي بير سيمفونييايا دؤنمه سي نين عصاس سببي آغابگيمين آجي طالعييدير. خان قاراداغي تزکيره سينده آغابگيم آغادان بهس ائدرکن اونون قاراباغ حاقيندا مشهور باياتيسيني اؤرنک وئرير:  

   

  من عاشيقم قاراباغ، 

  قارا سالخيم، قارا باغ. 

  تهران جنّته دؤنسه، 

  ياددان چيخماز قاراباغ. 

محمدعلي تربييت  " دانشمندان آذربايجان "  اثرينده آغابگيم آغانين شاعيرليگي حاقيندا يازير:  " طوطی "  تخلوصلو  " آغاباجي آدي ايله مشهور اولان آغابگيم (هيجري 13 عصر) 19 عصرين  شعر اوستادلاريندان اولموشدور. آشاغيداکي ايکي بئيت ده آغابگيم آغانيندير:  

  ووصالينا چاتانلارين باشقا ذؤوقو، صفاسي وار، 

  چونکي گؤزل بير قويونون صاف سويو، خوش هاواسي وار. 

  سفر واختي زنگ ائله ديم اورگيمين دوه سينه، 

  بو قايدادير، هر دوه نين اؤز زنگي، اؤز نواسي وار

(24، ص. 21). 

  آغابگيم آغا جاوانشير حاقيندا  " خيخ اسر آذربايجان ادبياتي "  اثرينده ده معلوماتا راست گليريک. منبع اولاراق پ.کووالئوسکي نين اثرينه ايستيناد ائدن و آغابگيم آغانين حياتينا آيد معلوماتين همين اثرده يئر آلديغيني وورغولايان آکادئميک ف.قاسيمزاده ده آغابگيم آغانين مشهور باياتيسيني اؤرنک وئرير،  اونون اوستاد قلمينه ايشاره ائده رک، بو دؤورده قاراباغدا ايکي بؤيوک شاعير قادين يئتيشير کي، بونلاردان بيري نين قاراباغ خاني ايبراهيم خليل خانين قيزي،  " آغاباجي "  لقبي ايله مشهور اولان آغابگيم آغا اولدوغونو "   يازير (14،ص.56). مممداغا مجتهيدزاده ايسه آشاغيداکي ايکي بئيتين آغابگيم آغايا مخصوص  اولدوغونو يازير: 

  خرم آن که به  سرکوي تو حالي دارد، 

  که سر کوي تو خوش آب و هوايي دارد. 

  به سفر رفت دلم شد  جارس ناقه ، 

  رسم اينست که، هر ناقه دراي دارد (21، ص. 12). 

   بيلر مممدوون  " ناتوانين شاعير قوهوملاري "  کيتابيندا (1989) 19 عصرده ياشاميش شوشا خاني مهديقولو خان جاوانشيرين  " خان قيزي"  آدي ايله مشهور اولان خورشودبانو ناتوان (1832-1987) حاقيندا معلومات وئررکن بيبيسي آغابگيم آغاني اونوتمور، آراشديرما آپارير، اونون آنا ديلينده و فارس ديلينده شعرلري نين اولدوغوندان بحث ائدير، تهرانا يولا دوشمزدن اول يازديغي فارس ديلينده کي  روباعيسي نين اولدوغونو يازير. کيتابيندا همين روباعي نين فارسجاسيني و آذربايجان ديلينه ترجومه سيني ده وئرن بيلر مممدوو روباعي نين فارسجاسيني بئله تقديم ائدير: 

خرم آن که به  سرکوي تو حالي دارد، 

  که سر کوي تو خوش آب و هوايي دارد. 

  به سفر رفت دلم شد  جارس ناقه ، 

  رسم اينست که، هر ناقه دراي دارد (21، ص. 12). 

  ترجومه سي  

  سنده مسکن سالان نه بختيياردير، 

  صفالي قوينون، خوش آب-هاوان واردير. 

  دوه نين بوينوندا سفره چيخان، 

  زنگ کيمي کؤنول ده سنه باغليدير (18، ص. 14).  

  آغابگيم آغانين فارسجا يازديغي بير نئچه ميصراعني آذربايجان ديلينه ترجومه ائتميش بيلر مممدوو اؤرنک وئرديگي آشاغيدساکي ميصراعلاري  محمد حسن آغانين  " خيرات احسان "  کيتابيندان گؤتوردويونو يازير:  

  چوختم از آتشين غم، نصیحت ها تا کي ز مني، 

  ميز ني بر آتشم دامن برو، خاموش باش. 

  تا حشر نويسند اگر مينشوند لي،  

  نه دفتر حسن تو، نه تومار فراقت. 

  ترجومه سي  

  يانيرام قم اودونا، نصيحت بونجا يئتر، 

  سن اتگينله بو اودو آليشديريب گئت، ساکيت اول. 

  تا قييامته قدر يازيلسا قورتارماز، 

  نه سنين گؤزلليگي نين دفتري،

نه منيم آيريليغيمين حکايتي (18، ص.16). 

  نتيجه اولاراق بيلر مممدوو  آغابگيم آغانين فارسجا يازديغي بير فخريييه سي نين (فخريييه آذربايجان اليازمالاري فوندوندا  رف ده آغابگيم آغانين آدينا ايستينادن ساخلانيلير) سهو اولاراق آغابگيم آغانين موعاصيري اولان گؤوهر آغانين (1796-1888) آدينا يازيلديغيني دا آشکار ائتميشدير. فخريييه ني آذربايجان ديلينه ترجومه ائده رک 12 يانوار 1977-جي ايلده  " باکي "  قزئتينده نشر ائتديرميشدير.  

  اگر کوله يه وئرسم زولفي-عنبرفيشاني، 

  سالار تورونا بير-بير صحرا آهولاريني. 

  ايستسم سيره چيخان گونون خوش بير چاغيندا، 

  بوتون عاشيقلري نين گؤيه چيخار افقاني. 

  بو نرگيز گؤزلريمه سورمه چکه سي اولسام، 

  باتيرارام توزونا تامام جومله-جاهاني. 

  کيفايتدير بير شيوم، مين اؤلويه جان وئره، 

  اعجازيملا سالام حيرته مسيحاني. 

  اگر دوشسه گوزاريم بير زامان کليسايه، 

  ايمانه گتيررم او کافر قيزلاريني. 

  يئريشده ککلييم من، اوچاندا دا شاهبازام، 

  بير قيرپيمدا اوولارام پاديشاهي-عنقاني (18، ص. 17-18). 

  تدقيقاتچي-عاليم عزيزه جفرزاده  " آذربايجانين آشيق و شاعير قادينلاري "  آدلي کيتابي نين اي جيلدينده و  " آذربايجان قادين شاعيرلري آنتولوگيياسي " ندا (باکي، آوراسييا پرئسس، 2005) آغابگيم آغانين فارس ديلينده شعرلري نين اولدوغونو، آذربايجان ديلينده هله ليک بير باياتي و بير غزليندن  مطلع بئيتي نين علم عالمينه  بللي اولدوغونو و شاعيره نين  " فارسجا شعرلرينده کي  روانليق، يوکسک بديعي کئيفيتين اوندان قابيليتلي بير شاعيره کيمي بحث ائتمه يه ايمکان وئرديگيني "  وورغولايير (2،ص.20-21). (باياتي و معلوم ايکي ميصراع يوخاريدا وئرديگيميز نومونه لردير. آديکئچن کيتابدا آغابگيم آغانين آذربايجان ديلينه ترجومه ائديلن آشاغيداکي شعري ده وئريلميشدير. 

  او کس بختوردير کي، خوشبختدير کي، اي جانان، 

  اؤزونه منزيل ائديب ياخين يئرده باغيندان. 

  سنين او گول باخچانين عطيرليدير هاواسي، 

  منيم ده بو کؤنلومون يالنيز اودور داواسي. 

  او سفره چيخاندا من غوصه يه دالارام، 

  دوه سي نين بوينوندا اؤزوم بير زنگ اولارام. 

  اوشاقليق و گنجليک ايللريني قاراباغدا کئچيرن، گؤرکملي شاعير موللا پناه واقيفين يئتيشديرمه لريندن اولان، آذربايجان و فارس ديللريني مکمل بيلن آغابگيم آغانين هر ايکي ديلده گؤزل شعرلر يازماسي نورمالدير.  

  عوموميتله،  " قاراباغنامه لر " ده، 19 عصر آذربايجان خانليقلاري نين، خوصوصا قاراباغ خانليغي نين تاريخي فاجيعه سي عکس اولونان رومانلاردا (يوسيف وزير چمنزمينلي.  " قان ايچينده "  روماني) (4،ص.485-648) آغابگيم آغا، سرکرده محمد بي جاوانشير و ايران شاهي فتحعلي شاه قاجار حاقيندا ائپيزودلار وار:  "آغابگيم آغا فتحعلي شاهين او قدر خوشونا گلميشدي کي، اونا باش حرمليک وئرميش و اؤزونه ده باشدان-آياغا اينجي ايله ايشلنميش بير دون باغيشلاميشدي. لاکين وطنينيني  آرزولايان آغابگيم آغا  " من عاشيقم قاراباغ "  هارايلي باياتيني اوخويوردو. بونو ائشيدن فته لي شاه، آغابگيمدن اينجيميشدي. آغابگيم ايسه اونون فيکريني يايينديرماق اوچون دئميشدي:  " من ائله يازماميشديم. من يازميشديم کي،  " تهران جنّته دؤندو، ياددان چيخدي قاراباغ "  (4، ص.705-706).  

  20-جی يوزايلده مهريبان وزيرين آغابگيم آغانين ياشاييب-ياراتديغي موحيط حاقيندا معلوماتلارلا زنگين اولان  " آغابگيم آغا جاوانشير "  (باکي، 2016) اثري آغابگيم آغاني تانيتماق و  فاليتينده کي  قاراباغ يانغيسيني دريندن اؤيرنمک باخيميندان چوخ قييمتليدير. ايلک اؤنجه آغا عونوانينا توخونان مؤليف يازير:  " خان قيزي دونيايا آغا اولاراق گلدي، چونکي دوغولوشدان ايري مولکيت صاحيبي ايدي. آتاسي نين ثروتيندن، آناسي نين جهيزيندن پايي واردي. قاراباغدا مولکيت صاحيبي اولان خانيملار  " آغا "  عونواني داشيييردي "  (22، س. 14).  " او، فطرا ايستعدادليدير، شاعيردير، اديبدير، بسته چيدير و بير وفا سيمگه سيدير. آغابگيم آغا ميللي گوونج کيمي اؤيرنمه لي، ميللي دير کيمي اؤيره ديلمه ليدير "  (22،ص.6). مئهريبان وزيره گؤره، آغابگيم آغايا  ايستيناد ائديلن  

   " حسنون تعريفيني حشره قدر يازسالار،

نه تعريفين قورتارار، نه حسرتين آزالار " 

 بيتي نين يازيلما تاريخي نين محمد بي جاوانشيرين يارالانماسي ايله باغلي اولدوغونو يازير:  " هيجران ياراسي نين قيلينج ياراسيندان داها بئتر اولدوغونو طوطي کيمي نغمه لرينده ديللنديرميشدي. تعريفي ائللرده گزن ايگيدين ياراسي نين ساغاليب آياغا قالخاجاغي او موبارک گونو حسرتله گؤزله ديگيني زررين بير ديلله قلمه آلميشدي "  (22، ص. 66). مؤليف، آشاغيداکي باياتيني دا آغابگيم آغايا ايستيناد ائدير: 

  گؤز اليننن، 

  داد آمان گؤز اليننن، 

  ياريمي اؤزگه لره وئرديم، 

  اؤزوم اؤز اليمنن (22، ص. 81). 

  آراشديرمالاردان، بير فخريييه، فارسجا سؤيله ديگي بير روباعي، ديللر ازبري اولان بير  جيناسلي باياتيسي و مشهور بير بيتي نين اولدوغو بيلينن آغابگيم آغا  بديعي يارديجيليغا قاراباغدا-شوشادا باشلاسا دا،  بديعي ياراديجيليغي داها چوخ عؤمرونون 31 ايليني کئچيرديگي ايران موحيطينده يازميش و ياييلميشدير (اغابگيم آغانين تهران سارايينا گلين گئتمه سي اونا کسيلميش عؤمورلوک حبسدي). 31 ايلليک حسرتيني، کدر و نيسگيليني ميصراعلارا پيچيلدايان آغابگيم آغا يوکسک ايستعداد و مؤحتشم ذکا صاحيبي ايدي. فيکريميزي قوووتلنديرمک اوچون آغابگيم آغانين فتحعلي شاهلا صؤحبتينه ديقت چکمک ايسترديک.  "بير دفعه  قاراباغ شيکسته سيني اوخويان آغابگيمدن شاه سوروشور کي، بسته نين آدينا  " قاراباغ شيکسته سي "  دئينده نه دئمک ايستميسن؟ 

  آغابگيم: -  " شاه ساغ اولسون، ائله هاميميزي دئميشم. ائله سني ده، اؤزومو ده. سنين ده اصلین-نسلين قاراباغلي دئييلمي؟"  فيکريميزجه،  قاراباغ شيکسته سي هم ده آغابگيم آغانين قيرغينليغي، سينيقليغي تهرانا گلين گئتمزدن اؤنجه سئوديگي عميزاده سي نين، محمد بيين اؤلومو ايله باشلاميشدي.  " سلطنتي نين سلامتي  خاطيرينه "  محمد بيين قوربان ائديلمه سي آغابگيم آغانين سينيقليغينا،  قيريقليغينا سبب اولموشدو. سياست اوغرونا، بير-بيريني سئون ايکي گنجي بيرلشمه يه قويماميشلار. محمد بي مزارا، آغابگيم آغا قوربته گلين وئريلميشدي. آغابگيم آغانين عاغيللي بير قادين اولماسي باهارلي  " احوالاتي-قاراباغ " ايندا دا يئر آلير:

 " بئله نقل ائديرلر کي، بير گون آغا بييم آغا بو باياتيني اوخودوغو واختدا، فتحعلي شاه گليب ائشيديب، گؤروب اوخويور: من عاشيقم قاراباغ، قارا سالخيم، قارا باغ. تهران جنّته دؤنسه، ياددان چيخماز قاراباغ. "  بونون بو سؤزو پادشاها خوش گليب، سوال ائديب کي، او باياتيني نه تؤور اوخودون؟ بير دفعه  ده اوخو! آغا بييم آغا بو دفعه  مطلبي دولانديريب کي، پادشاها خوش گلسين. غرض، همن باياتي نين آخير فردين بئله دئييب کي: تهران جنّته دؤندو، ياددان چيخدي قاراباغ. بو شاها چوخ خوش گليب "  (3، ص. 46). عاغلي ايله فتحعلي شاهين احتيراميني قازانان آغابگيم آغاني شاه فرمانلا  " شاهبانو "  ائلان ائدير.  "قم شهرينده اونا ساراي تيکديرير. دئييلنلره گؤره، بو سارايين قاپي-پنجره سيني، هوجره لريني گونچيخانا، قيبله يه دئييل، قاراباغا ساري قويدورور،  " وطن باغي "  سالديرير، آغابگيم آغا قاراباغين مشهور   " خاري بولبول " اونو اکديرير."  

  آغابگيم آغا دؤولتين داخيلي و خاريجي سياستينده ايران منبعلرينده آدي؛ آغابگيم آغا آغاباجي و يا شاهبانو آغاباجي، آوروپا، روسييا منبعلرينده کراليچا آغاباجي اولاراق کئچن  "آغابگيم آغانين نايل اولدوغونا حاکيميتلر تاريخينده هله هئچ بير قادين نايل اولا بيلمه ميشدير. آغابگيم آغايا بؤيوک احتيرام بسله ين فتحعلي شاه قاجار موقدس بايراملاردا اونون ريجاسي ايله دوستاقلاري آزاد ائدير، گوناهکارلاري  باغيشلاييرميش. شاه آغابگيم آغايا موداخيله ائتمک حاقي وئرديگيندن او، سفيرلرين خانيملاريني قبول ائدير، خاريجي دؤولتلرين حؤکمدارلاري و اونلارين خانيملاري ايله يازيشيردي.  " سلاطيني بزرگ حرملري شاه حرمخانه سينه دوستانه کاغيذ يازاندا خوصوصيله آغابگيم آغانين آدينا يازارلارميش. مثلن، اينگيليس کرالي نين حرمي و روسييا ايمپئراتورونون حرمي و س. "    فتحعلي شاه آغابگيم آغانين ريجاسي ايله قاراباغدان گلن تيجارت کاروانلاريندان آليناجاق گؤمروک و تورپاقباسدي حاقيني لغو ائتميش، قاراباغ تاجيرلرينه اوستون ايمتييازلار وئرميشدي. بير سؤزله، آغابگيم آغا، گؤزلليگي و عاغلي ايله فتحعلي شاهين ياتاغيني دئييل،  کؤنلونو  فتح ائتميشدي. آغابگيم آغا بير باشقا ايدي. قاجار حرمخاناسيندا سايسيز خانيملار واردي و شريته گؤره حرمده آيري-سئچکيليک اولا بيلمزدي. بوتون بونلارا رغمن ساراي ديواني علمينه، معريفتينه، لطيف اونسيتينه، ائلجه ده شرق و آوروپا ديللريني، خوصوصيله فرانسيز ديليني گؤزل بيلديگينه گؤره قاراباغلي آغابگيم آغايا کراليچا ستاتوسو وئريلميش، شاهبانو ائلان ائتميشدير. عوموميتله، قاجار سلطنتينه آيد خانيملاري نين نه آغابگيم آغادان اؤنجه، نه سونرا هئچ بيري نين آدي تاريخده، ساراي سالنامه لرينده، خاريجي کشفيات ايداره لري نين سندلرينده بو قدر کئچمه ميش، فتحعلي شاهين کبينلي و صيغه آروادلاري نين سايي نين 200-دن آرتيق اولماسينا باخماياراق (300-ه ياخين شاهزاده نين اولماسينا، اونلارين 144-او اوغلان، 116-سي قيزدي) هئچ بيري ايدارئتمه ده بو قدر سؤز صاحيبي اولماميشدي "  (16،ص.75). منبعلرده، 1811-جي ايلده اينگيلتره کرالليغي نين ايرانا سفير تعيين ائتديگي سئر قور اوزلي اعتيمادنامه سيني تقديم ائدرکن اينگيلتره کرالي و کراليچاسي آديندان آغابگيم آغايا آلمازلا ايشلنميش آرخاليق باغيشلانيلديغي قئيد اولونموشدو.  اينگيلتره کرالي آغابگيمين جامالينا و کامالينا حيران اولاراق اؤز الي ايله اونا  "موقدس گئورگي "  اوردئني تقديم ائتميشدي.  آغابگيم آغا بو موکافاتي آلميش يئگانه تورک قادينيدير. شاهبانو دا اؤز نؤوبه سينده کراليچايا مکتوب و هديييه گؤندرميشدير. ائله همين ايلده شاهبانو آغاباجي ايراندا سفرده اولان فرانسا ايمپئراتورونون خانيمي ايله گؤروشور، اونون واسيطه سي ايله ايمپئراتور ناپولئون بوناپارتا مکتوب گؤندرير. همين دؤورده قاجار سارايي ناپولئونلا علاقه لري گوجلنديرمه يه چاليشيردي. فتحعلي شاه طيفليسين روسلاردان گئري آلينماسي اوچون ناپولئوندان يارديم ايسته ييردي. حتّی بو مسله ده قاجار دؤولتي فرانسا ايله آنلاشمايا دا نايل اولموشدو. لاکين فرانسا ايله روسييا آراسيندا صولح موقاويله سي ايمضالانديقدان سونرا ناپولئون فتحعلي شاهلا اولان آنلاشمايا صادیق قالماميشدي. 

   آغابگيم آغانين ناپولئونا مکتوبو حاقيندا چوخ يازيليب. حتّی بعضي آراشديرماچيلار بو مکتوبون لوور موزه ينده ساخلانديغيني قئيد ائديب. تأسوف کي، بو موهوم تاريخي حاديثه  هئچ زامان علمي آراشديرما مؤوضوسو اولماييب. بو سببدن آغابگيم آغاني ناپولئونا مکتوب يازماغا وادار ائدن سياسي شرطلر، بو تاريخي شرطلرده قاراباغين يئري، مکتوبون متني حاقدا ايجتيماعيته هله ده اطرافلي معلومات وئريلمه ييب. مشهور روس سياحي پ.کووالئوسکي نين " گورجوستان حاقيندا قئيدلر"  اوچئرکيندن اؤيره نيريک کي، اينگيلتره کرالي بيرينجي گئورق 1814-جو ايلده ايران سفرينده اولارکن شاهبانو آغاباجي نين گؤروشونه گئدير. فخري قوناق يوکسک نزاکت و ادب قايدالاري ايله قارشيلانديغينا و صؤحبتده اونودولماز تصورات، درين اعتيماد دوغوردوغونا گؤره شاهبانو آغاباجييا کرال موکافاتي تقديم ائدير. باشقا بير اؤرنک: روس چاريچاسي نين ايران شاهبانوسونا يازديغي مشهور مکتوبون بير جومله سي آغابگيم آغا حاقيندا اولان بوتون يازيلاردا کئچير:  " اي بييم، سيز اؤز مودريکليگينيزله مرحمتلي شاهين ايکينجي زؤهره سي، طالع اولدوزو اولدونوز. "  بو جومله لري يازديقجا آدامين بئينيني  " مکتوب نييه يازيليب " ،  " بو مکتوبدا داها نه لر يازيليب " ،  " نييه روس چاريچاسي آغابگيم آغاني شاهين  " طالع اولدوزو "  ساييب؟ " ،  " بو مکتولارب هارادادير؟ ،  "آغابگيم آغا چاريچايا نه يازميشدي؟ "  کيمي سواللار گميرير. تأسوف کي بونلار حاقيندا اطرافلي تدقيقات آپاريلماييب. شاهبانو آغابگيم آغا روس ايمپئراتور ساراييندا، آوروپادا ياخشي تانينيردي. ازه لي و ابدي دوشمنيميز اولان ائرمنيلر ايران ساراييندا يوکسک وظيفه لر توتموشدو و روسلارا جاسوسلوق ائديرديلر. تهرانداکي روسييا سفيريني آغابگيم آغانين هر آدديميندان خبردار ائديرديلر.  حتّی روسييا رسمي سندلرينده آغابگيم آغانين آدي  " ايران و روسييا موناسيبتلريني پوزان شاهبانو "  کيمي قئيد ائديلير.  روس دؤولتي نين آغابگيم آغاني دوشمن سايما سببي آغابگيم آغانين قاراباغين گئري آلينماسي اوچون موجاديله ائتمه سي، عباس ميرزه نين قافقاز اوغروندا ساواشيني دستکله مسي ايدي (ايشغالا دوشموش خوي و اورمونون روسلاردان خراجلا گئري آلينميشدي. آغابگيم آغا قاراباغي دا باج حسابينا آلماق فيکرينده ايدي. بونو عباس ميرزه مومکون ساييردي. خوي و اورمو قالالاري نين دانيشيقلاريندا قاراباغلا باغلي بئله بير آليش-وئريشه ايشاره ائديلميشدي. همين واخت بو موزاکيره لره گيرمک اوچون عباس ميرزه نين ثروتي اولماسا دا او، حساب ائديردي کي، قافقاز تورپاقلاري نين بعضي حيصه لريني بؤيوک اؤدونجله گئري قايتارماق اوچون روس ايمپئراتورو ايله دانيشيقلارا گئتمک اولار.

بير نئچه جبهه ده موحاريبه ائدن روسييا ماددي بحرانا دوشوردويوندن خراج قارشيليغيندا داها بير نئچه قالاني ترک ائده جگيني دوشونوردو و بو مقصدله سانکت-پئتئربورقا سفر ائتمک قرارينا گلير. خبري آلان روس ايمپئراتورو شاهزاده نين بو تشريفيني آلقيشلايان جاواب مکتوبو گؤندرسه ده، روس سفيري قريبويئدووون تئهراندا اؤلدورولمه سي عباس ميرزه نين روسييا سفريني دوردورور. بوندان آز سونرا فته لي شاه عباس ميرزه ني آذربايجاندان آليب کيرمانا و خوراسانا والي تعيين ائدير. سبب کيمي همين شهرلرده باش قالديران ايغتيشاشلاري گؤسترير. بونونلا دا وطني قاراباغين ايستيقلالي اوچون  "حربچيلرلرله ديپلوماتلارين آراسينداکي زامان کسيمينده بؤيوک ايشلر گؤرن آغابگيم آغانين قاراباغ ايستکلري و تدبيرلري زاوالا اوغرايير. قاجارلارين قاراباغ چيرپينتيسي آغابگيم آغا و عباس ميرزه ايله بيتير). سؤزسوز کي، عوثمانلي، ايران، روسييا، فرانسا آرخيولرينده بو حاقدا ماتئرياللار وار. بو منبعلرين آراشديريلماسي چوخ موهومدو. چونکي بو منبعلرين آراشديريلماسي، آغابگيم آغانين و قاراباغ اوغروندا ميللي ساواشين تاريخي حاقيندا داها اطرافلي، داها درين معلوماتلارين الده ائديلمه سينه وسيله اولار. 1828-جي ايلده باغلانميش  "تورکمنچاي موقاويله سي "  قاجار سلطنتينه بؤيوک سياسي و معنوي ضربه ووردو. موقاويله ده طلب ائديلن خراجي اؤدمک اوچون ساراي خانيملاري نين اتکلرينده، بويون-بوغازلاريندا اولان زينتلر بئله سؤکولدو. همين گونلرده آغابگيم آغا تاريخه دوشموش خيدمتلريندن بيريني حياتا کئچيردي. او، ساري آسلان لقبلي حسن خان قووانلي-قاجاري اسيرليکدن قورتاردي. ساري آسلان ايروان قالاسيندا روسلارا قارشي يگيرمي ايل موقاويمت گؤسترميش بير قهرماندير. بعضي منبعلرده  " تورکمنچاي موقاويله سي " نه اسيرلرين دييشديريلمه سي ايله باغلي بندين سالينماسي دا آغابگيم آغايا آيد ائديلير.  

  آوروپا ايله عاصييانين قيزيل داروازاسي اولان قاراباغ، ايران شاهلاري اوچون قافقازين قاپيسي، قافقازا آياق آچميش روسييا اوچون ايرانين، بوتؤولوکده اورتا شرقين قاپيسي ساييليردي. بو قاپيني اله کئچيرمک اوچون ساواشلار بيتمير. عؤمور يولو قاراباغين دؤولتچيليک و ايشغال تاريخي، سياسي گونده مي، ترققيسي و تنززولو ايله سيخ باغلي اولان آغابگيم آغا، بو قاپي نين قورونماسي، روسلاردان آلينماسي اوچون تهراندا-سارايدا تکباشينا موجاديله وئرميش، آغير ايمتاحانلاردان کئچميشدير. سياسيلشميش طالع ياشايان آغابگيم آغانين حيات حکايه سينده وطني قاراباغا  " يادائللي موداخيله لري، سيلسيله عاييله موصيبتلري،  قارا سئودالار، اؤلوم و آيريليقلار "  قيرميزي ختله کئچير. آغابگيم آغانين حياتيندا باش وئرن هر بير حاديثه  زامانين سياسي گئديشاتيندان دوغموشدور. قاراباغدا دوغولان، قوربتده اؤلن خان قيزي دارالايمان آدلانان قم شهرينده دفن اولونموشدو.  " فتحعلي شاهي آغابگيم آغانين اؤلوموندن سونرا تئز-تئز آغابگيم آغانين مزاري باشيندا گؤرورموشلر. شاه هر دفعه  عباسي نين آلتيندان تک بير قيزيل گول چيخاريب سينه داشينا قويارميش. تک گول! "  تهران سارايينداکي  " تک گول " اون، محبتيني، قوربتيني، نيسگيليني، وطن ايتکيسيني ميصراعلارا پيچيلدايان آغابگيم آغانين پيچيلتيلاري  قاراباغ آدلي هارايا چئوريليب بير آه کيمي،  بير ناله کيمي گؤيلره يوکسلميشدير. 

     

ƏDƏBİYYAT

1.Axundov Nazim. “Son söz.”Qarabağnamələr (Ön söz, transliterasiyası N.Axundovundur). Bakı, Şərq-Qərb, 2006,  s.174-247

2.Azərbaycan qadın şairləri antologiyası (tərtib edən: Ə.Cəfərzadə).Bakı,Avrasiya press, 2005

3.Baharlı. “Əhvalati-Qarabağ.” Qarabağnamələr (Ön söz və transliterasiya N.Axundovundur). Bakı, Şərq-Qərb, 2006, s.31-74

4. Çəmənzəminli Yusif Vəzir. Əsərləri. II cild. Bakı: Elm nəşriyyatı, 1976

5.Əlizadə Həsən İxfa. “Şuşa şəhərinin tarixi.” Qarabağnamələr (Ön söz, transliterasiya N.Axundovundur). Bakı, Şərq-Qərb, 2006, s.75-120

6. Ərəb və fars sözləri lüğəti. II cilddə, 2 c. Bakı, Şərq-Qərb, 2005

7.Fəna Mirzə Rəhim. “Tarixi-cədidi-Qarabağ.” Qarabağnamələr (Ön söz N.Axundovun, transliterasiya A.Ramazanovundur). Bakı, Şərq-Qərb, 2006, s.7-30

8. Gəncəli Sabir. Hər sətirdə bir tarix.Bakı, 1994

9. Köçərli Firidun. Azərbaycan ədəbiyyatı (translitrasiya Ruqiyyə Qənbər qızı). 2 cilddə Ic., Bakı,Elm, 1981

10. Kovalevski P."Zapiski o Qruzii" ("Gürcüstan haqqında qeydlər"), s.124

11. Qacar Çingiz. Köhnə Şuşa.Bakı, "Şərq-Qərb”, 2019

12.Qarabağnamələr. III kitab (tərtib edən: N.Axundov elmi redaktor: A. Fərzəliyev). Bakı, Şərq-Qərb, 2006, 248 s

13.Qaradaği Həsənəli. “Qarabağ vilayətinin qədim və cədid keyfiyyət və övzaları, Pənah xan, İbrahim xan və Mehdiqulu xan  əyyami-hökumətlərinin əksər vəqaye və hekayətləri.” Qarabağnamələr. (Ön söz, transliterasiyası N.Axundovundur), s.121-130

14.Qasımzadə Feyzulla. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, Elm və təhsil, 2017

16.Pakrəvan Əminə. Abbas Mirzə və Azərbaycan (tərcümə Güntay Cavanşir), Bakı,Qanun, 2007

15.Məhəmməd Həsənxan Etimad-ül Səltənə. Xeyrati-Həssan (daş basımı), 1304 Hicri-qəməri

17.Məmmədov Kamran. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr.Bakı: Gənclik, 1979

18. Məmmədov Bəylər. Natəvanın şair qohumları. Bakı, Yazıçı, 1989

19.Mirzə Fəzllullah Şiraziye Xavəri. Zül-Qərneyn tarixi (tərtib edən, Nasir Əfşarfər. Tehran, Milli Məclisin Mərkəzi Muzeyi, 1380, celde əvvəl, s. 62-63

20.Mirzə Fəzllullah Şiraziye Xavəri “Zül-Qərneyn tarixi”, düzənləyən Nasir Əfşarfər, Tehran, Milli Məclisin Mərkəzi Muzeyi, 1380, celde əvvəl

21. Müstehidzadə Qarabaği. Riyazül aşiqin. İstanbul, hicri şəms 1328

22. Vəzir Mehriban.  Ağabəyim  Ağa  Cavanşir. Bakı,  2016

23. Tərbiyət M. Danişməndani-Azərbaycan. Tehran, 1314.

24. Məhəmmədəli  Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan.(fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə). Bakı: Azərnəşr, 1987 

Flowchart: Card: حکایه – اویکو
Öykü- Hekayə