SƏDYAR VƏZİFƏ ELOĞLU
صدیار وظیفه ( ائلاوغلو)
قم شهرینده یئرلشن مشهور " آیت الله گلپایگانی " کیتابخاناسیندا اون ایکیمین اَسگی الیازما کیتاب ساخلانیلیر. بو نادیر گنجینهنین اوزون ایللر بویو سیستیملی ساخلانیلماسینا توکنمز ماراق گؤسترن اوستاد ابوالفضل عربزاده جنابلاری، الیازمالارا علمی مئتودلار اساسیندا بیر اؤنملی کاتولوق ( فهرست) حاضیرلامیشدیر. 1378- جی گونش ایلی چاپدان بوراخیلان بو 850 صحیفه لیک کاتالوقدا[1]، کلاسیک تورک ادبیاتینا عایید بیر چوخ الیازمالاردا اوزه چیخاریلمیشدیر. اورادا تانیتدیریلان الیازمالار آراسیندا « دیوان نظامی تبریزی» آدلی تورک دیلینده قئید اولونور.
« دیوان نظامی تبریزی»؟ ایفاده سینی دوشنمه یه و اثری یاخیندان گؤریه قم شهرینه گئدیب ، نوسخه نین اورژینالینی آلیب آراشدیردیم. ایلک باخیشدا، کاتالوقدا « دیوان نظامیتبریزی»" ؟( سهو اولاراق) آدلانان او الیازمانین میصیر اؤلکهسینین پایتاختی قاهره شهری نین" خدیویّه"کیتابخاناسیندا ( ایندی دارالکتب آدلانیر) ساخلانیلان مشهور " دیوان نظامی " آدلی الیازماسیله عینی اولدوغونو باشا دوشدوم. .
" فهرست نسخه های خطّی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العضمی گلپایگانی" آدلی کیتابدا آدی چکیلن « دیوان نظامی تبریزی»یه گلدیکده؛ دئمه لی اولوروق کی، بوتون ادبیات شوناسلارین دئدیگینه گؤره، ادبیات تاریخینده " شیخ نظامی" لقبی یالنیز و یالنیز« نظامی گنجوی» یه خئطاب اولونموشدور و اوندان باشقا نیظامی تخللوص ائدن شاعیرلری یاشادیقلاری اؤلکه آدیله سسلهمیشدیلر. مثلا :
نظامی قونوی = نظامی قارامانی ، نظامی اسطر آبادی و..
آیت الله گلپایگانی کیتابخاناسیندا ساخلانیلان اثرین شمسهسینده ایری خطّ له « دیوان شیخ نظامی»یازیلمیشدیر. بو دیرلی اثر 15 جی عصرین شاعیری « عطایی چلبی» نین شعرلریله یان–یانا جیلد اولونوب ساخلانیلیر. مجموعهده اولان «دیوان شیخ نظامی» و«دیوان عطایی چلبی» نین کاتبلری فرقلی ناسخلردیرلر . بونا گؤره کی ، اونلاری خط لری بیری – بیری له فرقلی دیر. «دیوان شیخ نظامی» نین کاتبی نین آدی " ابدال رومی " دیر . هر ایکی دیوان ین مجموعه سی 75واراق دیر. ال یازمانین50 واراغی« دیوان شیخ نظامی» بؤلومونده و 25 واراغی ایسه «دیوان عطایی چلبی» بؤلومونده یئرلشیبدیر. « دیوان عطایی چلبی» بؤلومونون کاتبی یوخدور. " فهرست نسخه های خطّی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العضمی گلپایگانی" آدلی اثرین 316 -جی صحیفه سینده ،«دیوان نظامی تبریزی » کیمی تقدیم اولموش،لاکین دیوانین باشلانیشیندا (شمسه سینده) « دیوان شیخ نظامی » یازیلدیغینا گؤره، اوستاد عرب زاده نین فیکرینی اؤیرنمک ایسته دیم و « نظامی تبریزی » سوزونون هارادان گلمه سینی سوردوقدا، او مرحوم نوسخه شوناس مئهربانلیقلا بویوردو : ائله نوسخه نین تورک دیلینده اولدوغونا گؤره اونون تبریزلی اولابیله جه ینی دوشونوب،نظامی تبریزی یازدیم.... قید ائتمه لیم کی" فهرست نسخه های خطّی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العضمی گلپایگانی" آدلی اثرده نوسخه نین حاقیندا باشقا معلومات وئریلمه یبدیر. ائله جه ده نوسخه نین هئچ بیر واراغیندا هئچ بیرتاریخ اولمادان، اونون ایستینساخ تاریخینی ده سهواً 11 نجی هیجری عصری یازمیشدی و « دیوان شیخ نظامی » نین تحریر ائده نینین آدی سون واراقدا اوخوناقلی و آیدین اولسادا،تاسفله کی نوسخه نی یازان «ابدال رومی» نین آدینا ایشاره اولماییب و فهرستده نوسخه نی بی کا ( کاتب سیز) قیئده ائدیبدیر!.
الده ائده بیلدیگیم قایناقلاردا « ابدال رومی» تخللوص ائدن « بکتاش قلی ابدال رومی» دیر.آدیندان بللی اولدوغونا گؤره بکتاشیه طریقتینه باغلی اولان« بکتاش قلی ابدال رومی» عنوانیله تانینان بیر شاعیرین «بوستان خیال» آدلی بیر اثری 1376 گونش ایلی قم شهرینده چاپ اولوبدور[2].
« دیوان شیخ نظامی» نی تحریر ائدن «ابدال رومی» باره سینده اونون ترتیب ائتدیگی ایستثنالی بیر دیوانینی چاپ ائدن محمّدعلی کوشا یازیر: "بوستان خیال تالیف «بکتاش قلی ابدال رومی» است در سال 950 هجری و نسخه های آن فراوان است....
محمد علی کوشا یئنه چاپ ائتدیگی«بوستان خیال»کیتابینین 46 نجی صفحه سینده یازیر: اما در خصوص زندگی و شرح حال مولف( بکتاش قلی ابدال رومی )،با همة کوششی که برای شناخت وی ، با مراجعه به ماخذ و منابع گوناگون و نیز پرس و جوهایی که از اهل نظر بعمل آمد، اطلاعی به دست نیامد.[3]...
« ابدال رومی» بؤیوک استعدادا مالیک و ادبیات شوناس بیر ادیب و شاعیر ایمیش. محمد علی کوشا نین یازدیغینا گؤره او، 10-نجی هیجری قمری عصرینده 400 شاعیرین غزللرینین مطلعلرینین ترکیبیندن بیر کیتابلیق غزللر دیوانی یاراتمیشدیر. و کتابین آدینی« بوستان خیال» قئید ائتمیشدی.الیمیزده کی دیوانین محریری « بکتاش قلی ابدال رومی» اولسا ، شککسیز ابدال رومی « دیوان شیخ نظامی» ده اولان اثرلری باشقا قایناقلاردا« شیخ نیظامی » دن گؤرموش و اونو هانسی سا نوسخه نین اوزریندن کؤچورموشدور.
او، اؤزوده شاعیریمیش و توپلادیغی ترکیبی« بوستان خیال» مجموعه سینین ائحتیواسیندا اؤز شعرلریندن ده اؤرنک گتیرمیشدیر. « بوستان خیال» مجموعه سینین 80-نج صحیفه سنده یازیر :
تاب دو آفتاب نمی آورد جهان
روز ای صنم از چهره میفکن نقاب را (بکتاش قلی)
ائله جه دی 400شاعیرین بیر- بیرینه اویغون بئیتلریندن بیرکیتابلیق شعیر توپلاییب قورتاردیغی تاریخی ابجد اوصولو ایله تاریخ ماده یاراتدیقدا تخللوشونو گتیریبدیر.او کیتابین سونوندا یازیر:
توفیق رفیق گشت چون آمالم
هر روز فزود چون دولت و اقبالم
اتمام چو یافت این مطالع تاریخ
جویند ز بکتیش قلی ابدالم ( = 946)
محمد علی کوشا « بوستان خیال» ین مقدیمه سینده یازیر:" از ویژه گی های ارزنده این اثر ادبی این است که مولف، با تتبع فراوان و کنجکاوی در آثار شاعران، بیت های سر آغاز غزلهای گوناگون را که بر یک وزن و قافیه سروده شده، جمع آوری و هر یک را با ردیف الفبایی تنظیم وتلفیق نموده و در مجموع غزلهایی را با مضامین همگون،با ذکر نام شاعران عرضه کرده است." او « یئنه کیتابین تانیتدیرماسیندا یازیر:" کتاب « بوستان خیال» تالیف و گرد آوری بکتاش قلی ابدال رومی از ادیبان قرن دهم هجری است که این مجموعه را در سال 946 هجری تالیف کرده و خود در مقدمة آن به بیان مطالبی پرداخته و در پایان مقدمه ضمن سرودن دو بیت به طریق ماده تاریخ ابجدی، به تاریخ نگارش آن تصریح نموده است.[4] آیدین اولور کی دیوان شیخ نظامی نین ناسخی « بکتاش قلی ابدال رومی» اولسا او مهارتلی بیر ادبیات شوناس و شعر دریاسی نین نهنگ لریندن بیریدر. اوزاق ایللرن باشلایاراق دؤورونون شاعیرلریندن عبارت (400 شاعیرین) تاریخی بیر مجموعه تالیف ائدن بیر ناسخ یقین کی «شیخ نظامی» نین کیم اولدوغونو و هانسی نظامی یه شیخ دئیلدیگینی یاخشی بیلن لردن اولمللی دی. او تالیف ائتدیگی بوستان خیال دا نظامی نین اوچ یئرده شعیر لریندن تلفیق ائتمیشدیر. گؤرونور کی او بیلرکدن تورکجه دیوانین شمسه سینده«شیخ نطامی» ایفاده سینی یازمیشدیر. «بکتاش قلی ابدال رومی»توپلادیغی بیسمیله بئیت لرینین بولومونده ایلک نظامی گنجوی نین مشهور بئیتیله باشلامیشدیر:
" بسم اله الرحمن الرحیم هست کلید گنج در حکیم[5] "
او،کتابینی نظامی گنجوی سؤزو ایله باشلایئبسا، دئمک اونو یاخشی تانیر و حؤرمت ائتدگیندن دولایی نظامی گنجوی نین بئیتینی ترکیبی کیتابینین اولینه سالمیشدی سونرا «دال» ردیفلی ترکیبی غزللر آراسیندا آشاغیداکیبیت لری ده گتیرمیشدی.
گذشت آنکه به دست من اختیاری بود
که سیل عشق تو همچون خَسَم زجای ربود[6]( نظامی)
مرا هر گه خیال خالِ او درچشم تر گردد
به جای مردمک بنشیند و نور بصرگردد[7]( نظامی)
« بوستان خیال» ین ترکیبی شعرلری نین آراسیندا گلن اوچ بئیت شعرین بیری خمسه ده موجوددور.
(بسم اله الرحمن الرحیم
هست کلید گنج در حکیم)
آمما 2 بیتی چاپ اولان دیوان نظامی لرده ده درج اولونماییب. گؤرونور کی هله ده گنجلی نظامینین شعرلری تام توپلانمایبدیر. هم بیرینجی بئیت هم ایکینجی بئیت ترکیب اولونان بئیتلرین ایلک بئیتینی (مطلعنی) تشکیل ائدیر. و گؤرونورکی ابدال رومی نظامی گنجوی یه چوخ احتراملایاناشیر و بئیتلرینی شعیرلرین ایلکینده یئرلشدیریر. دیوان« شیخ نظامی» نین کاتبی «بکتاش قلی ابدال رومی » اولسا طبیعی کی اوندا گؤرونن مهارتله تورکجه «دیوان شیخ نظامی» نی اعتبارلی قایناقلاردان کؤچوروب و شمسه سینده «دیوان شیخ نظامی» سؤزونو ایری خطب ایله قلمه آلیبدیر.
سؤزو گئدن « دیوان شیخ نظامی » ده بعضی بئیتلر وار کی خدیویّه نوسخه سینده یوخدور. ائله جه ده خدیویّه نوسخه سینده ده اولان بعض شعر لر و بئیتلر ده وار کی، « دیوان شیخ نظامی » ده یوخدور.آیدین دیرکی، بو کاتیبلرین قصورلاریندان ایره لی گله بیلر هر ایکی نوسخه ده بعضی میصرعلرین مفهومو دا ال یازمالاردا فرقلی شکیلده گؤرونمکده دیر. «دیوان شیخ نظامی» ایله خدیویه نوسخه سینی توتوشدوردوقدا، هر ایکی نوسخه نین عینی نوسخه دن و یا بیر بیرینین اوزوندن کؤچورولدویونو قبول ائتمک دوزگون نظره گلمیر. بونا گؤره کی ، بعضی شعرلر بوتونلوکده یوخدور و بعضی شعرلرده ده فرقلی بئیتلر و یا قلمدن دوشن بئیتلر واردیر . بعضا ده بئیت لر شعیرین اولیندن آخیره گلیب و یا دا،آخیردن اوله گلیبدیر. بو نتیجه یه چاتماق ممکون دورکی نوسخه لر اعتیبارلی قایناقلاردان کؤچورولوبدور. یاخشی بیلیریک کی، ادبیات تاریخینده گنجه لی نظامی دن باشقا هئچ بیر تورک شاعیرینه « شیخ نظامی» لقبی وئریلمه میش و یازیلمامیشدیر.
بوتون تذکیره چیلر و کلاسیک ادبیات تاریخی ایله مشغول اولان اوستادلار گنجه لی نظامی دن سونرا نظامی تخلوص ائدن شاعیرلری باشقا کنیه و یا دوغما اؤلکه لرینین آدیله قئید ائتمشلر.
تذکره لرده « شیخ نظامی» ایفاده سی
نظامی گنجوی نین یاشادیغی ایللرده یاشایان محمدعوفی 618 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی "لباب الاباب" آدلی تذکره سینده نظامی گنجوی نی" الحکیم الکامل نظامی الگنجه ای " دئیم ایله قیئد ائدیر. حمدالله مستوفی 730 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی" تاریخ گزیده" آدلی اثرینده « نظامی گنجه» یازیر. جعفر بن محمد حسن جعفری 850 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی " تاریخ کبیر" آدلر اثرینده « شیخ نظامی» ، عبدالرحمان جامی881 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی "نفحات الانس" آدلی اثرینده « نظامی گنجه» ، دولتشاه سمرقندی892 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی مشهور "تذکره الشعرا" سیندا اونو « شیخ عارف نظامی گنجوی" دئیه قلمه آلیر. حکیم شاه محمد بن مبارک قزوینی 929 هجری قمری ده ترجومه ائتدیگی مجالس النفایس کیتابیندا « شیخ نظامی » لقبینی یازمیش، صفویلر دؤورونون مشهور تاریخچیسی خوندمیر "حبیب السیر" کیتابیندا « شیخ نظامی» قئید ائدیر. تقی الدین محمد بن شرفالدین علی 993 هجری قمری ده یازدیغی زبده الافکار اثرینده « شیخ نظامی» سؤزونو صراحتله یازمیشدیر. محمد عارف لقایی 969 هجری قمری ده قلمه آدلیغی " مجمع الفضلا" اثرینده شیخ نظامی» ، احمد رازی 1002 هیجری قمریده قلمه آلدیغی " هفت اقلیم" کیتابیندا« شیخ نظامی» ، ابولقاسم کازرونی ایسه "سلم لسماوات" اثرینده « شیخ نظامی گنجه» قلمه آلمیشدی. محمد صادق ناظم تبریزی1036 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی" نظم گزیده" اثرینده « شیخ نظامی» قید ائتمیش، قادری 1049 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی" سیر الاولیا " اثرینده «حضرت شیخ نظامی گنجوی» یازمیشدی. میر حسین دوست1163 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی " تذکره حسینی" اثرینده « شیخ نظامی» یازمیش، میر غلامعلی 1102 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی "خزانه عامری"اثرینده« شیخ نظامی» ، آذر بیگدیلی1195 هجری قمری ده تالیف ائتدیگی " آتشکده" تذکره سینده « شیخ نظامی» ، عباسقلی آغا باکیخانوف مشهور " گلستان ارم" اثرینده « شیخ نظامی گنجه» قلمه آلمیشدی. و.....
بیز هئچ بیر تذکره و ادبیات تاریخینده نظامی گنجوی دن باشقا بیر آیری شاعیرین« شیخ نظامی» لقبیله قلمه آلیندیغینی تاپمادیق. اگر تاپان وارسا لطفا بیزه چاتدیرسین.
گؤرونور کی، دؤرد یوزدن چوخ کلاسیک شاعیرین مطلع بیت لرینین بیرلشدیریلمه مختلف شعر نوعیندن اولان تایسیز بیر مجموعه سی یارادان « بکتاش قلی ابدال رومی» الیمیزده کی نوسخه ده اولان شعیرلرین هامیسینی شیخ نظامی (نظامی گنجوی) دن بیلمیش و استنساخ ائتدیگی شعیر مجموعه سینین شمسه سینده « دیوان شیخ نظامی » قئید ائتمیشدیر.
بورا دا ایستردیم محتواسی و ایچریسینده کتابت اولان شعرلریالیمیزده کی « دیوان شیخ نظامی » ایله اوست اوسته دوشن « خدیویّه نوسخه سی» دئدییمیز میصر اؤلکه سینده ساخلانیلان « دیوان نظامی» باره سینده تدقیقاتچیلار طرفیندن یازیلان بعضی قئیدلر و علمی فیکیر لری خاطیرلاتمیش اولام. بونا گؤره کی ، چوخ یؤنلرده بو نوسخه لرین هر هانسیسندان دانیشیریقسا، او بیریسینه دا شامیل اولور. بورادا قئید ائتمک لازیمدیر کی، 137 – ایل قاباق خدیویه کیتابخاناسیندا ساخلانیلان الیازمالارا کاتالوق(فهرست) چاپ اولموشدو. فهرست « علم الادب الفارسي» آدیله هانسی واختسا " علی افندی حلمی بن سلطان الداغستانی " آدلی بیر نوسخه شوناس عالیمین هیمتیله حاضیرلانیب و 1306 هجری قمری ایلینده قاهیره شهرینده "عثمانی" مطبعه سینده چاپ اولوبدور. فهرستین 489-نجی صحیفه سینده اوخویوروق کی، 186 نومره ایله ساخلانیلان بیر مجموعه ده6 کیتاب بیر جیلیدده یئرلشیر.نوسخه شوناسین یازدیغی فهرست ده او آلتی اثر بئله تانیتدیریر: ۱) ديوان نظامي، ۲) ديوان هاتفي، 3) ديوان مسعود، 4) ديوان خاتمي، 5)ديوان فتحي، 6)مولیفی بللی اولمایان منظوم بیر رساله . مجموعه نین ایلکینده یئرلشن «ديوان نظامي» حاقیندا فهرست ین مولیفی علی افندی حلمی بن سلطان الداغستانی بئله یازیب : «ديوان نظامي- تأليف المولي نظامالدّين ابيمحمد جمالالدّين يوسف بن مؤيدالگنجوي الاويسي متوفي سنه 597 اوّله: يا اشرف البريه يا سيدالوري، الخ... به قلم تعليق- به خط پيراحمد بن اسكندر. تم تحريره في سنه 9۲3 و هو باللغه التركيه!
"علی افندی حلمی بن سلطان الداغستانی " کسگینلیکله، سؤزو گئدن تورکجه «دیوان نظامی» ده اولان شعرلری" نظامی گنجوی "دن بیلمیشدیر. آشاغاداکی شکیله دیقت ائتدیکده، اونون کاتالوقوندا اولان" دیوان نظامی" مادهسینه داییر وئردیگی معلوماتی بئله اؤیرهنه بیلیریک
قئید: (یوخاریدا قیئد اولونان فهرست« علم الادب الفارسي» کیتابی ایندی ایران مجلیس کیتابخاناسینین الیازمالار بؤلومونده ساخلانیلیر. همن کیتابین 489صحیفه نین کوپوسونو مرحوم اوستاد حائریدن آلیب، دیوان نظامی نین بیرینجی چاپیندا درج ائتدیم.[8]
دئمک کاتالوقون 486 صحیفهسینده وئریلن معلومات ، بئلهدیر :
( دیوان نظامی): تالیف المولی نظامالدین ابیمحمد جمالالدین یوسف بن مؤیدالگنجوی الاویسی المتوفی سنه597 اوله یا اشرف البریّه یا سیدالوری الخ (بقلم تعلیق) بخط پیراحمدبن اسکندرتم تحریره فی سنه 923 و هو باللغته الترکیه
یوخاریدا گلن متنین چئویرهیی بئلهدیر:
" دیوان نظامی/ تالیف ائدن: مولانا نظامالدین / محمد ین آتاسی / جمالالدین یوسف / مؤید اوغلو /گنجوی / اویسی /وفات تاریخی: 597 جی ایل .
ایلکینده (دیوان ین) یا اشرف البریّه یا سیدالوری/ و الاخر /(نستعلیق خطّیله) خطاط: پیر احمد اسکندر اوغلو/ یازی تامام اولدو 923 جی ایلینده / و تورک دیلیندهدیر. "
137 – ایل اؤنجه میصیرده چاپ اولان بو کاتالوقدا وئریله معلومات اساسیندا، شعر لرین شاعیری آذربایجانین بؤیوک شاعیری« نظامی گنجوی» دن باشقا بیر کیمسه دئیلدیر. 1382 -جی ایلینده مشهور خدیویّه نوسخهسی اوزره آراشدیرمالاریمی باشا چاتیریب ،اثر بارهسینده باشقا عالیملریمیزین ده موناسیبتلریله بیرگه تهراندا " اندیشه نو " نشرییاتی وسیلهسیله چاپدان بوراخدیردیم. تانینمیش ادبیات عالیملریمیزدن؛ دوکتور حسین محمدزاده صدیق، ، لوغت شوناس عالیم اسماعیل هادی ، دوکتور محمدرضا کریمی باغبان ، پوروفئسور دوکتورآزاده رستم اوا( باکی)، بیرینجی چاپ اوچون ایلکین باخیشلارینی یازدیلار.[9] . بیرینجی چاپدان سونرا، بیرچوخ ادبیات عالیملرینین ماراغینی قازاناراق، نشر ائتدیگیمیز دیوانین اوزهرینده چالیشان تدقیقاتچیلار دا اولدو.« دیوان نظامی» نین ایکینجی چاپی ایسه تهران دا نشر پردیس طرفیندن1391 گونش ایلی« گنجه دن گلیرم»( اشعار ترکی نظامی گنجوی و نظامی قارامانی) عنوانیله چاپ اولدو[10]. خدیویه نوسخه سینی علاوه گیریشلرله ایکینجی چاپا حاضیرلایان تانیمیش ادبیات خادیمی،شاعیر و یازیچی سعید موغانلی جنابلاری اولدو. نفیس شکیلده اوخوجولارا چاتدیریلان دیوانین ایکینجی چاپیندا دوکتور حسین محمدزاده صدیق، ، دوکتور نظامی خودیو(باکی) جنابلارینین دیوان حاقیندا علمی مئتدودلارا اساسلاناراق زنگین و دولغون آراشدیریمالاری دا بیرینجی چاپدا نشر اولان یازیلارا علاوه اولوب چاپدان بوراخیلدی.
خدیویه نوسخه سی نین تهران نشرینده[11] یازدیغیمیز کیمی ،« دیوان شیخ نظامی» نین آراشدیرماسیندا بو نتیجه یه گلیب چاتیریق کی، هم میصیر پادشاهلیق کتابخاناسینین مسئولو « علی افندی بن سلطان الداغستانی» بیزیم الیمیزه گلیب چاتا بیلمه یه ن الیازمالارا اساسلاناراق خدیویه کتابخاناسیندا ساخلانیلان" دیوان نظامی" آدلی الیازمانی « نظامی گنجوی» دن بیلمیش و مسئولو اولدوغو کیتابخانایا حاضیرلادیغی فهرستده «دیوان نظامی» نین تانیتدیرماسیندا بئله یازمیش: «ديوان نظامي- تأليف المولي نظامالدّين ابيمحمد جمالالدّين يوسف بن مؤيدالگنجوي الاويسي متوفي سنه 597 اوّله: يا اشرف البريه يا سيدالوري، الخ... به قلم تعليق- به خط پيراحمد بن اسكندر. تم تحريره في سنه 9۲3 و هو باللغه التركيه! »
ایندی اوزه رینده چالیشدیغیم « دیوان شیخ نظامی» نین محریری « ابدال رومی» ده بیزه آیدین اولمایان قایناقلارا اساسلاناراق الیازمانین شمسه سینده ایری خط له یازیر :« دیوان شیخ نظامی ».
ایستر- ایستمز بورادا هر ایکی تاریخی ایدعانین آراشدیرماسی ضروری گؤرونور. یقین شعرلرین هانسی نظامی و یا نظامی لره عاید اولماسینین آیدینلاشماسی ادبیاتیمیز و ادبیات تاریخیمیزه داهادا یئترلی اولاجاقدیر. من و تورکجه دیوان اوزره تدقیقات آپاران قلمداشلار تدقیقات یولونو آچیق اعلان ائتمیشیک. یقین کی گلجک داها دا بو مؤوضویا آیدینلیقلار گتیره جکدیر. تورکیه لی مرحوم عالیم دوکتور خالق ایپکتن آنجاق تورکیه کیتابخانالاریندا اولان الیازمالار اساسیندا نظامی تخللوصلو شعرلری توپلامیش و هامیسینی قارامانلی نظامی دن بیلمیشدیر. و مرحوم عالیم چاپ ائتدیگی « قارامانلی نظامی نین دیوانی» آدلی اثرینده یازیر: (( نیظامی دیوانی نین بوتون یازیلاریندان چیخاریلان قصیده لری اون بیر دانه دیر. بونلاردان بیرینجیسی نعت ،دیگر اون دانه سی دئوریلرینده یاشایان قارامان بئی لری و عثمانلی پادشاهی فاتح سلطان محمد آدینا یازیلمیش مدیه لردیر. بو اون مدیحه دن آنجاق آلتی سینین کیملر ایچین یازیلدیغینی بیله بیلیریک. دیگر دؤرت قصیده ده ، آدینا یازیلدیغی کیشینین آدی کئچدیگی کیمی شعرلرین اینجه لمه سیندن ده اؤوولن بی ویا سلطانین کیم اولا بیله جه یینی اورتایا چیخاراجاق ان اوفاق بیر ایپ اوجو بولماق مومکون اولمامیشدیر. ...)[12] بونون سببی بو اولا بیلرکی خالوق ایپک تن قارامانلی دان باشقا بیر نظامیه فیکیر وئرمه میشدیر.
هم میصیر و ایران دا نظامی آدینی داشیان دیوانلاردا ایکی بؤیوک آخار چای آدی چکیلیبدیر « آراز » (ارس) چایی نین آدی بیر دؤنه و« نیل» چایی نین آدی ایسه ایکی دؤنه شعیرلرده گلیبدیر. مثلا:
فیرقتيندن گؤزوم اوستونده گؤزون قاشي ميدير
كؤرپو كيم ياپدي عجب اوستونه « نيل» و « ارس» ين
یوخاریدا اوخودوغوموز بئیت هر ایکی نوسخه ده گلمیش و بؤیوک شاعیرین آرازلا باغلی احساسینی نمایش ائتدیریر. نظامی بورادا بورادا اورییندن خبر وئریر« نیل» ایرماغی اسطوره لشمیش بیر مکان اولاراق،حضرت موسی نین نجات وئریجیسی سالامات آپاریب فرعونون قصرینده اونون اؤز آناسیناچاتیرماغا گؤره عموم مسلمانلار آراسیندا آرخایینلیق ،علوی لیک و بوللوق و برکت نشانه سی اولاراق، مسلمان اؤلکه لرینده دیللر ازبری اولموشدور. و آراز چایی ایسه شاعیرین خیالیندا دولان با دولان آخان گؤزه لیک و جوشغونلوق و داشقینلیق سیمولو کیمی ،دوغما یورد چایی کیمی اؤزویله پوئتیک مفهوم داشیر. منجه، بورادا ، « آراز» چایی نین آدین آنجاق اونا روحاً باغلی اولان بیر شاعیرین دیلیندن چیخا بیلر. اونون گؤزه لیک و علوی لیگینی« نیل » چاییله مقایسه ائتمک شاعیرین اونا دوغمالیغینی و صمیمی لیگینی گؤستریرشاعیر بورادا ممدوحی نین فراقینده بیر گؤزوندن آخان گؤزیاشلارینی آراز چایینا و اوبیریسینی ایسه نیل چایینا اوخشاداراق اؤز قاشلارینیندا بیرینی آذربایجانین اورهگیندن آخان« آراز» چایی نین اوستونه سالینان گؤرپویه (خدافیرین کؤرپوسو) اوخشاتمیش، بیرینی ده میصیر اؤلکه سینده اولان«نیل» چایی نین اوستونه سالینان کؤرپویه بنزتمیشدیر.یاخشی بیلیریک کی آراز چایی نین اوستونده تاریخی« خدآفرین کؤرپوسو » واردیر. تبریزی،زنگانی گنجه یه، بورچالیا، قاراباغا و... باغلایان بیرکؤرپو. تاریخی قایناقلاردا « خدآفرین کؤرپوسو » نون یاشی 2-3 مین ایل بوندان ایره لی لره چاتیر نظامی بورادا گؤستریر کی آرازین اوستونده کی کؤرپو اسطوره لشمیش و مثللره چئوریلمیشدیر. بو شعرین شیخ نظامی دن اولماسی داها دا یقینیم اولا بیلیر.
1399 گونش ایلی نین قیش فصلینده95 یاشیندا تانرینین رحمتینه قووشان مرحوم مشهور نظامی شوناس عالیم پروفسور دوکتور برات زنجانی 1391 گونش ایلی د تهران دانشگاهی اینتشاراتی وسیله سیله نشر ائتدیگی محتشم « دیوان نظامی گنجوی»[13] آدلی اثرینده «خدیویّه نوسخه سی»نی الده ائدیب، آراشدیرمالاریندان الده ائتدیگی نتیجه لرینی ده همان « دیوان نظامی گنجوی »ده یازمیشدیر. او شیرازلی حافظ ین خدیویه نوسخه سینده اولان تخمیسینین سونوندا یاریر: «نا گفته نماند که با بکار گرفتن نقد ادبی و سخن سنجی می توان به مقداری از اشعار نظامی( گنجوی) در این نسخه دست یافت و به زمان بیشتر احتیاج دارد والسّلام[14].»
دوکتور برات زنجانی « دیوان نظامی گنجوی »کیتابینین سون بؤلومونو نظامی گنجوی نین تورکجه شعرلرینه ایختیصاص وئریب و یازیر: قصیده اول از دیوان خطی که نعت حضرت رسول اکرم (ص) به زبان ترکی سروده است (نظامی گنجوی ):
" يا اشرف البريّه يا سيّد الوري
اعلي الله ذاتك قدرﴽ و منزلاً
و الارض اشرقت بك من نور ربّها
مُذلاح شمس وجهك من مطلع الهدي
اي لمعة زحُسن تو خورشيد آسمان
وي پاية زمنزل تو عرش ذوالعلي
آنجا كه بحر بخشش تو موجزن شود،
ابر بهارغرق عرق گردد ازحيا
محطوظ(محفوظ) قدر قلّةكوه مقام قرب
مخصوص صدر ايوان كبريا
سر رشتة فتوّت و سرچشمة كرم
سر دفتر مروّت و سرچشمة حیا
اي شرعيله مخلد و قوليله معتمد
وي اسميله محمّد و وصفيله مصطفا
عزّوجلال اجنده سليمان وقت اُلر
هر مور ازره كيم صله سن ساية هُما
يغرلدی خاك قالب آدم كه تا بُلا
خشت وجودکیله شرف،قصر انتها
عيسي جو مقدمک خبرين ورِد عالمه
اتدي دمينه معجوز احيایی حق عطا
درخُلقکه عظيم اقر نفسکه كريم
تشريف ایدب صفاتيله ذاتـکی خدا
ذاتک تنزّهيله صفاتـک بلنمکا
شأنکده اندي سورة والنّجم اذا هوا
هرچند نظامی در مثنوی هایش ابتدا ستایش خدا و سپس مدح نبی اکرم آورده استو پیش از این قصیده از ستایش خدا سخن نرفته است و قصیده ناتمام هم هست و معلوم نیست که در پایان نظامی تخلص خود را نیز آورده یا نه ولیکن با درنظر گرفتن « يا اشرف البريّه يا سيّد الوري» که در مطلع آمده و نظامی نیز در شرفنامه در نعت نبی اکرم آورده است:
گرانمایه تر ، تاج آزادگان
گرامی تر آدمی زادگان
( شرفنامه چاپ دانشگاه بیت 148) میتوان آنرا از نظامی دانست.[15] "
قصیده به زبان ترکی منسوب به نظامی گنجوی
سئحر ايله شعبده علمينده كمالی يوخ ايسه،
بس نه حيلهيله آلیر اووجونا آذر نرگس
اوردي اوستینه یئنه چتر سليمان لاله
گولدو باشينه اوروب تاج سکندر نرگس
ساناسان دوشدو نوجوم ايله فلك عكسي يئره
صحن باغ اولالی، سبزيله سراسر نرگس
حؤكم قیلدی كي جهانی تونادا باد بهار
چون چمن ملكونه شاه اولدو مقرّر نرگس
سَلَب و ساز ايله زين ائيلهدي هر بير چيچهيي
چمن ايچينده چو عرض ائيلر لشگر نرگس
عَلَم و سنجق زركش نه سببدن گؤتورر؟
گر سرير چمنه اولمادی سرور نرگس
آلدی خنجر الينه ائيله كي رستم سوسن
قويدو گورز اوموزونا، نيته كي نوذر نرگس
لاجوردي سيپر وئردي گول نيل الينه
اؤردو اؤز باشينه آلتین سولو مغفر نرگس
لشكر وردي چو جمع ائيلهدي بو صورت ايله
لشگر بردي هلاك ائيلهدي يئكسر نرگس
گؤزو گؤيه تیکییب باشی ديكلدي سؤكويه
اولدو سان دوشمن داراي دلاور نرگس
عرض ائدر «سونبوله» «ميزان» صيفتين سونبول و گول
گؤسترر صورت دلو ايله دو پيكر نرگس
نئجه ديلبركي اوزو شمعينه ائيلرسه نظر،
ياندیرار شوقونا پروانه كيمي، پر نرگس
بير غزل گؤزلره وصفينده دئديم كيم يئريدير
گؤز ائده چشم بياضينده مجدّر نرگس
دئرايديم گؤزلرينه، شيوهده، بنزر نرگس
اولسا مكّار و سيهكار و سيتمگر نرگس
قالدیریب باشینی باخمادی حسددن يوخاری
سروين اوستونده گؤرهلدن برو عبهر نرگس
سارالیب بنزي، عصايه نه سببدن دايانـیر؟
خسته اولمادی گؤزون مكري ايله گر، نرگس
هانی آغزین كيمي بير شيوهيه مظهر قؤنچه
هانی چشمين كيمي بير فیتنه یه مصدر نرگس
اوز ووروب توپراغا او اوزلر]ي[ اؤزلر لاله
گؤز آچیب باغده اول گؤزلري گؤزلر نرگس
باشدان آياغه گؤز اولدو اوزونو گؤرمك اوچون
ائي اوزو گول، ساچی سونبول، بويو عرعر نرگس
گؤزلري واردیر آخی باشدا، دئييلدير اعما
گر ائدر كنديسين اول چشمه برابر نرگس
دهنین کیمی اولار گر اولا املح پوسته
گؤزلرین کیمی اولار گراولا احور نرگس
طيفل مكتب كيمي باشيني اؤنينه بوراخیر
گؤزلرين شيوهسي وصفين ائدر ازبر نرگس
دون و گون چونكي گؤزون وصفيني تكرار ائدرم،
نه عجب گر اولا شعريمده مكرّر نرگس
باغ حوسنون كيمي بير باغ بو عالمده هانی؟
كاندا گول گایه] گئيه[ زره يا توتا خنجر نرگس
بارماغی اوجون امرسه نه عجب حئيرتله
گؤردو چون قدینی، ائي قدي صنوبر نرگس
گؤسترر اولدوغوچون چشمينه بو وجه ايله قول
نقش صيفر و اليف اصفر و اخضر نرگس
دهنين حقّهسينين دورجي لبالب گؤوهر
گؤزلرين خانهسينين باغی سراسر نرگس
گر نظراوله خداوند قدر- قدرتدن
گؤزلرين كيمي اولا مدحته درخور نرگس
بير خداوند جهانبخش سما قدر، كانن(کی اونون)
باغ قدرينده مه و مهر اولا کمتر نرگس
كيمدير اول؟ خسرو آفاق محمّدخان کيم
گرد راهيندن ائدر ديده منوّر نرگس
خسرووا گر نظر تربيتين داشا ايره
نئجه ناقابيلسه، بيتيره، مرمر نرگس
كشف اولا( اولار) گؤزلرينه غيب سماواتيله ارض
تاب نور نظريندن بولا گر، فر، نرگس
گر شفاخانه لطفوندن ايره شربت خاص
يئير قان رنجيله، اولمغه لبتر نرگس
زر دوات ايله زمرّود قلم و ميشك ميداد
توتدوغو بو كي سنين مدحيني يازَر نرگس
نظرين وصفيني گر يازماغا دستور بولا،
گؤزلرينين ورقيندندوزه دفتر نرگس
آغیز آچیب گؤزلر يولونو، ائي شاه جهان!
اوزونو گؤرمك اولا دئيه: ميسّر، نرگس
سن فلك قدري، ملكسانهني گر گؤرسه گؤزو
آدمي اولدوغونا ائتمهیه باور نرگس
گؤتوروب اللريني اوزونو گؤيلره توتار
دولت و عؤمرونه قیلماغا دوعالر نرگس
گرد رزم ايچره نظر ائيلهسه تيغينله، سنه
ظولمت ايچينده گؤرر خيضر و سکندر نرگس
گؤزو گؤررسه كمين چاكرين اوله گر اونا
قوللوغونیله شه اولماقدا مخيّر نرگس
بولمايا (بولماز) جاهله كمتر قولونون مرتبهسين
گر ائده حؤكمونه آفاقی مسخّر نرگس
تاج زر اؤرونوبن کئچدي زمرّود تخته
اوللیدن بونسن خزه چاكر نرگس
گئجه كيپريكلي گؤزون يوممايـیبان صؤبحهدكين
بير آياغ اوزره دوروب خيدمتين ائيلر نرگس
گؤزو گؤرمز، اوزو اوتانماز، ايا شاه جهان!
اول سببدن اؤرومز قرشینه افسر نرگس
نور راييندن اگر مايه ايره نامهسينه
اوندا اولا گول زؤهره ازهر نرگس
گؤتوروب باشينه زر نریه دیلرسه گئدر
عهد عدلینده، ايا شاه مظفّر نرگس
چیقزینار باشی قارالار گؤزو ذمنینده، مگر
سدّه عالینی ائيلهدي منظر نرگس
گر زر و سيم گؤزوندن ياغیر ايسه نه عجب
بؤيله کيم جودين ايله اولدو توانگر نرگس
حيشمت و جاه ايله دوشمن سنه اول وقت اريشر
كيم اولا تاجی ايله همسر قيصر نرگس
دولدورار دورّ ايله آغزینی سحرگه شبنم
وصف ذاتـیندا مگر اولدو سخنور نرگس؟
اول شهين گرد سمنديندن ائدين سورمه، دئديم
قويدو بارماق گؤزه «بر چشم!»، دئيب هر نرگس
بيتمهيه لكّه و ابرص داخی گولشنده، شها!
گر مسيح نفسيندن بولا ياور نرگس
ياساغین جامع اضدادلیغین ائشيدهلي
پنبه ايچينده نهان ائيلهدي اخگر نرگس
ساقي و مشعلهدارین اولوبان الده توتار
قدح سيم، سمن، مشعلهی زر نرگس
باغ ايچينده نه قدر ورد و رياحين وار ايسه
جوملهسين كنديسينه ائيلهدي نؤكر نرگس
كعبتـينينده گلير نقش چو داييم ايكي شئش
نه سببدن اولا پابسته- شئشدر نرگس
جنّته دؤندو يـئنه باد بهار ايله چمن
آلدی چون روشن اله ساغر و كوثر نرگيس
حرز ائتديردي مگر سويوغون افعيسيندن كي
کي زبرجددن ائدر باليش و بستر نرگس
ساناسان رمح ايله سولطان زمين و زامانین
چیخاریب ائتدي عدوسي گؤزون، اعور نرگس
نئچه كيم باغ جمالیندا پري چؤهرهلرين
اوزدن و گؤزدن اولا تازه گول و تر نرگس
سبزهزار فلك اوستونده اولا خيمهگهين
كاندخورشيد و قمرديرگول و اختر نرگس[16]"
" غزل به زبان ترکی از مجموعه دیوان نظامی کتابخانة خدیویه مصر:
ددک اتمم ایرق سکا بیداد
مبارک اولد اندک اتک آزاد
چوكسدک باشيني مرغ اسيرک
گركسه، چزسن آياغيني صيّاد
نه اصی خسروک آجیدغندن
چو شیرین جاندن ایرو دوشدی فرهاد
رقیبک بن طوررکن دوکمه قانن
بنی اولدرب اتمه دشمنی شاد
پريلر يیري درلر چشمه اولور
گوزومدن گئتمه بيردم اي پريزاد
نه یولدر عشقکک یولی کم انده
غم و درد و بلا و غصّه در زاد
جهانک شادیسی گرمز گوزینه
اولاندن کوکلمز عصّیله معتداد
جو کسدک باشنی مرغ اسیرک
کرکسه جزسون ایاغینی صیادّ
نظامی آدکی صانونی ترک ایت
جهان ایچنده سن دخی قو بیر آد
ترجمة بیت5 : می گویند پریان در چشمه ها جای دارند ای پری زاد از چشمم لحظه ای جدا مشو.
نظامی در خسرو و شیرین گوید :
به دل گفتا گرین ماه آدمی بود
کجا آخر قدمکاهش زمی بود
و گر بود او پری دشوار باشد
پری بر چشمه ها بسیار باشد
بکس نتوان نمود این داوری را
که خسرو دوست می دارد پری را
( خسرو وشیرین،چاپ دانشگاه،بیت1337)"[17]
غزل به زبان ترکی
گوزلرم یاشنی گوزلر اُل بت سیمن بدن
نیته کم گوکده ثریّا گوزلر آهوی ختن
خار هجرک بغرمی دلدِ بکا رحم اتمدک
پس عجب خرمامسن سنکین دل و شیرین دهن
شمددن ای دل دلر خالن مشوش عاشقک
حاضر اول وقتو ددم سکه حالی شمددن
خاتم حسن اولدغینه هر کم استرسه دلیل
برقعی آچب یوزندن کسترر وجه حسن
درسم ای جان گوزلرک التنده نیلر بکلرک
دیر اولور مشک خطایه نافة آهو وطن
قدکه کم بقسه جانا سرو یا عرعر صنور
خدکی کیم گورسه ایدر یاسمندر یاسمن
اول یوزی جنّت نظر اتسه نظامی خاکنه
آچلور قبرینه روزن جنّت فردوس دن
آهوی ختن: در میان شاعران تنها نظامی این استعاره را از خورشید آورده است [18]:
شباهنگام کاهوی ختن گرد
زناف مشک خود خود را رسن کرد
هزار آهو بره لبها پر از شیر
در این سبزه شدند آرامگاه گیر
( خسرو و شیرین ،چاپ دانشگاه ،بیت 2676)
غزل به زبان ترکی
ای گوگل فریاد ادب داد اوممه اول بیداد دن
حکمی چون سلطان ادر اصّی ندر فریاددن
اولکه یللّر کچدیدَ بردم بنی یاد اتمدی
کندو یللّر در که هرگز کتممشدر یاددن
دل ادر چاه زنخدانکده غمزکدن حذر
حبس اچنده نیته کم محبوس اِلن جلّاددن
هر خم زلفک بنمجون قزدرر آتش ده نعل
چون کل اوزره سنبلک اولور مشوش باددن
خطبة حسنی بلند آوازه سیله راستده
قدک آدنه اوقور مرغ چمن شمشاددن
دل سر کویک قویب اتمز هوس دار السلام
هرکشی یه کندو شهر یک گلور بغداددن
ای نظامی ایتلری طالر رقیبی خود نولور
آشنادن خیر گلمز نه اومرسن یاددن
توضیح در باره بیت1960
(هر خم زلفک بنمجون قزدرر آتش ده نعل
چون کل اوزره سنبلک اولور مشوش باددن
) که در آن سخن از نعل در آتش رفته است
نعل در آتش نهادن: نظامی در مثنوی هایش اصطلاح « نعل درآتش» را زیاد بکار برده است
جوان را چو گل نعل برابرش است
چون پیری رسد نعل در آتش است
( اقبال نامه چاپ دانشگاه بیت 98)
پاسخم داد کاین شبم خوش باش
نعل شبدیز گو در آتش باش
چون به اسون در آتش آرم نعل
کهربا را کنم به گوهر لعل
نعلک گوش را چو کردی ساز
نعل در آتشم نهادی باز
( هفت پیکر ، چاپ دانشگاه، بیت 2383،2354،2454)
به شرط آنکه گر بویی دهد خوش
نهد برنام من نعلی بر آتش
سر اینجا به بود سرکش نه آنجا
که نعل اینجاست در آتش نه آنجا
(خسرو و شیرین ، چاپ دانشگاه ، بیت 230، 2793)[19]
زتابنده یاقوت و رخشنده لعل
خرامنده را آتشین گشت نعل
مگر کاتشی بر فروزنده لعل
در آتش نهند از پی شاه نعل
که چون شاه چین زین برابرش نهاد
فلک نعل زنگی بر آتش نهاد
جهان گرچه آرامگاهی خوش است
شتابنده را نعل در آتش است"
"غزل به زبان ترکی
و غزل ذیل که بعضی مصارع آن عربی و بعضی فارسی و بعضی ترکی است از نظامی گنجوی است.
اتمدن سیل فنا عمر دیارنی خراب
خُذ مِنَ العيش نَصِيباً مِن العُمر نِصاب
فتح باب حرم عشق ز میخانه طلب
رَحِمَ اللهَ لِمَن عَلّمِنَي فتح الباب
عيش ایت اي عاشق شيدا كه باهارله، ينه
زَينَ الرّوضه كالجنّه بِالوَردِ وَ طابَ
كوکلکی بنجلين، بير بته ویر كم دیلر
يَسّرالله لِمن اَعشّقه حُسن ماب
سرو نازي كه ز رخساره تو روز شود،
لَوتَجَلِي لَكَ فِي الَظُلمَه مِن غير حِجاب
از غمت آنچه بجان من دلسوخته است
لَو وَضعَنا اَثَراَ مِنه علي الصَخر لذاب
بکه سندن غم و اندوه و بلا اُلدِ نصيب
قسمتي منِك بَلاءُ و عَنَاءُ و عَذَاب
محنت هجره نظامي نیجه بر ايليه صبر
سَادَتي، اِخترقَ القَلب بشوق الاصحاب
گنج سوداي تو در كنج دلم معتکف است
مَسكَن الكنز و ماواه خراب وَ يَباب
همین غزل سه زبانه ( فارسی ،و عربی و ترکی )حافظ را به رشک آورده و در غزل دو زبانه ( فارسی و عربی ) باز تاب آن را می بینیمو از نظامی هم یاد کرده است بنظر نگارنده اگر حافظ به زبان ترکی آشنا بود این غزل را سه زبانه می سرود.اینست غزل حافظ
اتت روائح رند الحمی و زاد غرامی
فدای خاک در دوست باد جان گرامی
پیام دوست شنیدن سعادت است و سلامت
من المبلّغ عنّی الی سعاد سلامی
بیا به شام غریبان و آب دیدة من بین
بسان بادة صافی در آبگینه شامی
اذا تغربد عن ذی الادراک طائر خیر
فلا تفرّد عن روضها انین حمامی
بسی نماند که روز فراق یار سر آید
رَ اٌیت من هضبات الحِمیّ قباب خیام
خوشا دمی که در ایی و گویمت بسلامت
قدمت خیر قدوم نزلت خیر مقام
بعدتُ منک و قد صرت ذائباً کهلالٍ
اگرچه روی چ.ماهت ندیده ام به تمامی
و ان دُعیت بخلد و صرتُ ناقض عهدٍ
فما تطیّب نفسی و ما استطاب منامی
امید هست که زودت به بخت نیک بینم
تو شاد گشته به فرماندهی و من به غلامی
چوسلک دُرّ خوشابست شعر نغز تو حافظ
که گاه لطف سبق می برد ز نظم نظامی
در کلمه « دُرّ » و « لطف » نکته ای نهفته است که سبب شده سبق ببرد[20]"
غزل به زبان ترکی
بنظر می رسد که نظامی کمال الدین نظامی را قبول داشته و خویش را با او سنجیده است. در این غزل چهار بیت فارسی و چهار بیت ترکی سروده شده است که دو مصرع آن عربی است.[21]
نکارینک خیال زلف و خالی
خیالمدن دکل بر لحظه خالی
وصالک بالنی نوش اتمدن بن
اولورسم بوینکه بالک وبالی
زعشق ماهتاب با کمالی
زشوق آفتاب بی زوالی
زمویه کشت جانم همچو مویی
تنم از ناله شد مانند نالی
هر آن کس زان پری رو وصل جوید
اَضاع العُمر فی طَلب المحالی
بزیر طاق نیلی چشم شوخش
کَانِ الشَمس فی جوف الهلالی
قومه یالی مه و خرشیده اول یار
کمال حسنله حسن کمالی
نظامی بی نظام اتدی کلامک
کمال نظمله نظم کمالی
کمال الدین اسماعیل اصفهانی معروف به خلّاق المعانی از شعرای معروف زبان فارسی و از هم عصران نظامی گنجوی بوده استنظامی در سال 603 و کمال الدین در سال 635 در گذشته است .نظامی در سروده های خود دوبار از کمال الدین نام برده و مصرعی از او را تضمین کرده است.خلّاق المعانی قصیده 84 بیتی با قافیه « ن » و ردیف نرگس دارد که در مدح رکن الدّین صاعد سروده است. نظامی هم قصیده ای به زبان ترکی با قافیه « ر» و ردیف نرگس داردکه در مدح محمد جهان پهلوان سروده است.قسمتی از این قصیده ترکی افتاده استو قسمت موجود از دست نوشته های کتابخانه خدیویه مصر بدست آمده است و دارای 60 بیت می باشد. تخلص گوینده هم در قسمت افتاده بوده است. در مفاهم ادبی دو قصیده مشایهاتی دارند.به احتمال قریب به یقین نظامی نظیره گویی کرده و قدرت خود را در سرودن قصیده به زبان ترکی در معرض قضاوت سخن سنجان گذاشته است.برای حسن ختام قصیده کمال الدّین را در پایان دیوان نظامی می آوریم."
ماراقلی دیر کی، اوستاد دوکتور حسین محمدزاده صدیق اؤز تدقیقلرینده «کمالالدين اصفهاني» نین نظامی گنجوی دن تاثیر آلدیغینی وورغولاییر و یازیر:
مسالهي مهمتر ديگر که در اين بررسي حائز اهميت تر است، آنکه کمالالدين اصفهاني و ديگران در سرودن چکامهي لاميهي خود به لاميهي نظامي گنجوي (۵۴۲-۶۱۴) نظر داشتهاند و حتي برخي از ابيات او را عينا به فارسي ترجمه کرده و يا از آنها قوت و الهام گرفتهاند. برخي از اين ابيات را رودررو هم مينهيم:
نظامي گنجوي:
اول زلف اول بناگوش ثعبان و دست موسي
اول خال، اول زنخدان هاروت و چاه بابل
کمالالدين اسماعيل:
زلف تو بر بنا گوش ثعبان و دست موسي
خال تو در زنخدان هاروت و چاه بابل
نظامي گنجوي:
رأيين شعاعي ايله آفاق روشن ايدي
اوج فلکده انجم يانديرمادان مشاعل
کمالالدين اسماعيل:
در خط شب نمايش بر رهگذار فکرت
از گوهر معاني افروخته مشاعل
نظامي گنجوي:
اي خط استواده خطين سنين موازي
وي سطح آسمانه قصرين سنين مشاکل
کمالالدين اسماعيل:
اي خط استوارا انصاف تو موازي
وي سطح آسمان را درگاه تو مشاکل
نظامي گنجوي:
اطباق آسماني قهرين اودا ياخاردي
گر آرا يئرده لطفون اولماسا ايدي حايل
کمالالدين اسماعيل:
نه طاق آسمان را قهر تو خرقه کردي
گر لطف تو نبودي اندر ميانه حايل
نظامي گنجوي
ديوانه در گورندن سو عارضين صفاسين
باد صبا اونونچون اورار اونا سلاسل
کمالالدين اسماعيل:
لطفت عجب نباشد گر خصم بند گردد
الا نسيم ننهد بر آب کس سلاسل [22]
ائله جه ده اوستاد دوکتور حسین محمدزاده صدیق: نظامی گنجوی نین تورکجه شعیرلریله شیرازلی حافظ له ایلگیلی اراشدیرمالاریندا یازیر:
ديوان غزليات حافظ نيز مشحون از تاثرات و تواردات اشعار نظامي گنجوي است. خواجه شمس الدين محمد حافظ شيرازي از شعرايي است که ارادت خاصي به نظامي داشته است. حتي در جايي ضمن تصريح به نام او، شعر خود را با لطف سخن وي مقايسه کرده است:
چو سلک درّ خوشاب است شعر نغز تو حافظ،
که گاه لطف سبق ميبرد ز نظم نظامي
وي تعابير و عبارات زيادي از نظامي اخذ کرده و در ديوان خود جاي داده است. برخي موارد آن چنين است:
نظامي:
او زلف بنفشه را دهد تاب
حافظ:
تاب بنفشه ميدهد طره مشک ساي تو
نظامي:
روزه گشاي عاشقان از مي ناب ميکند
حافظ:
از مي کنند روزه گشا طالبان يار
نظامي:
هم قصهي نانموده داني،
هم نامهي نانوشته خواني.
حافظ:
که هم ناديده ميبيني و هم ننوشته ميخواني
و نيز حافظ، ساقينامهي خود را هموزن مغنينامه نظامي سروده است و مانند نظامي خطابهاي دوبيني به ساقي کرده است.3
علاوه بر آن متن بسياري از غزلهاي منسوب به نظامي در ديوان حافظ وارد شده است و سعيد نفيسي در مقدمهاي که بر ديوان نظامي نوشته، به اين موارد اشاره دارد.
اگر بتوانيم بپذيريم که چکامهي لاميهي معروف از نظامي گنجوي است، بايد بگوييم که حافظ مطلع آن را به فارسي برگردانده و مطلع غزلي از خود ساخته است. بدينگونه که نظامي فرمايد:
وصفينده اول جمالين ذکر ائتدوگيني بودل
هر کيم ائشيتسه آيدير: لِلّهِ دَرّ قايل
که در ديوان حافظ به اين صورت وارد شده است:
هر نکتهاي که گفتم در وصف آن شمائل
هر کو شنيد گفتا: لِلّهِ دَرُّ قايل
عبارت «لِلّهِ دَرُّ قايل» جملهي دعايي است يعني: «خداوند، گوينده را خير و برکت دهاد!»
معناي بيت نظامي چنين است:
“هر کسي ذکر اين دل را در وصف آن جمال بشنود، خواهد گفت که خداوند، گوينده را خير و برکت دهاد”.
و معناي بيت حافظ اين است:
«هر معناي نغزي که در وصف آن شمايل گفتم، هرکس که شنيد، گفت خداوند گوينده را خير و برکت دهاد».
با توجه به معاني ابيات و ترکيب کلمات و عبارات، به نظر ميرسد که بيت فارسي نوعي گرته برداري از بيت ترکي باشد. زيرا اولا لفظ «ذکر» که در بيت ترکي آمده بيشتر با جملهي دعايي تناسب دارد تا کلمه «نکته» که در بيت فارسي آمده ميتوان از آن به «معناي نغز» تعبير کرد، نه ذکر و دعا.و اين نکتهي دقيق، يعني اصل سبقت کلام کامل، به ما اجازهي چنين قضاوتي نميدهد که خيال کنيم بيت ترکي فوق به تقليد از بيت فارسي سروده شده است.
از ديگر سو ابيات بازپسين قصيدهي لاميهي نظامي بعد از مطلع، توالي معنايي دارد و شاعر از بيت دوم به بعد، اعضاء جمال معشوق را يکي يکي وصف ميکند[23] :
يوزونه قارشي گؤزوم ياشيني کيم گؤررسه
اولدو سانير ثريا خورشيدله مقابل
اول زلف و اول بناگوش ثعبان و دست موسي
اول خال و اول زنخدان هاروت و چاه بابل
پر خشم چشميني چون قاشين ايچينده گؤردوم
سانديم کي ائيلهميشدير خورشيد قوسي منزل ...
و همين طور تا پايان چکامه زنجيرهي به هم پيوسته قالب و محتوا در خط سير مستقيم «توصيف جمال ره ميسپرد. تا آنکه به قافيهي «طغرل» ختم ميشود. اما در غزل هشت بيتي حافظ، مانند اغلب غزلهاي وي توالي و تناسب معنايي و تداوم مفهومي ميان ابيات، ظاهر نيست و هر بيت معناي مستقل عرفاني خود را دارد. و ميدانيم که حافظ، اغلب مطالع غزلهاي خود را بعينه، يا به ترجمه و يا به مفهوم از ديگران مانند انوري، خاقاني، ظهير فاريابي، کمالالدين اصفهاني، عطار، عراقي و حتي يزيد اخذ کرده و بهانه براي ساختن غزلي عرفاني نموده است و شاهکار آفريده است
قئید ائتم ایستردیم کی هم اوستاد دوکتور حسین محمدزاده صدیق و همده چاغداش دؤرون تانینمیش نظامی شوناسی اولان اوستاد دوکتور برات زنجانی هر ایکیسی خدیویه نوسخه سینده گلن شعری نظامی گنجوی دن بیلر و شیرازلی حافیظین نظامی نین تورکجه شعریندن فایدالاندیغینی اثبات ائدیر.
تانینمیش لوغت شوناس عالیم اسماعيل هادي یازدی:
"....من ايشي گؤردوكده هم اونون كسگين هوشو، باجاریغی، هم ده آغیر چالیشدیغینی سزديم. گئجهسيني گوندوزونه قاتمیش درين ديققت و بؤيوك مهارتله هئچ ده اوخوناقلی اولمايان بئيتلري، بير- بير اوخويوب، داها دوغروسو، چؤزموشدو. اوزاغا گئتمييهك، كيتابین متني تصويري وئريلميشدير. اوخوجولار اونا بير گؤز آتـیب، بو گونكو يازیمیزا چئوريلميشي ايله توتوشدورسالار ائلاوغلونون آغیر زحمت قويدوغونو باشا دوشهبيليرلر.
متنده كي يازی بعضن او قدهر پوزغون، ايبهاملیدير كي, تكجه آراشدیرماجینین شاعيرليك سزگيسي و گئنيش باجاریغی ايله بير تاپماجا كيمي تاپیلا بيلميشدير. بوندان علاوه چتين كلمهلرين معناسینی تاپماق، شعرين آنلامینی «كشف» ائتمك... سونكي مرحلهده «شان نزول»- ونو چیخارماق، شعر كيمه خطاب يازیلمیش، ممدوح كيم ايميش؟ همن سؤيلملر، عيبارهلر نظامينين فارسجا اثرلرينده نئجه گلميش؟ و... بونلارا قايناق وئرمك، داياق تاپماق... كيمي چالیشمالار البتّه كي «عئشق»- دن باشقا، ديققت و باجاریق دا ايستر. من بو ساحهده قارداشیم «ائل اوغلو» نو اؤوور، تبريك ائديرهم. هم ده آرزولايـیرام كي, بو بونا تاي ايشلر باشقا الي قلملي يازیچیلاریمیزا سرمشق اولا، يئني اثرلر ياراتماق ياني - سیرا، آتا - بابالاریمیزین توز - توپراق آلتدا قالدیغی يادگارلاردا آبیریلی، پارلاق بيچيمده گون اوزونه چیخالار.
**ديوانین اصل نوسخهسينين نئجه اله گلديكي حاقدا ائلاوغلو گرهكن آچیقلامانی وئرميشدي. آنجاق كيتابي ايلك دفه اله گتيريب اونون نظامي گنجوييه عاييد اولدوغونو يازان «علي افندي»نين يازدیغیندان ديوانین هامیسینين گنجهلي نظامييه عاييد اولدوغو چیخیرسا دا نئچه دليله گؤره ديوانین ايكي «نظامي» آدلی شاعير: گنجهلي نظامي / قارامانلی نظامي ه عاييد اولدوغو كسكيندير:
1- سیرالامادا اؤنجه توركجه شعرلر، سونرا فارسجا، سونرا توركجه شعرلر يئرلشير.
بلليديركي, هر ايكي توركجه شعرلر بير شاعيردن اولسايدی بونو ايكييه بؤلمهيين معناسی يوخ ايدي.
-۲ ديل باخیمیندان ايلك بؤلومده گلن توركجه شعرلري داها اسکي بير ديل شيوهسي، هابئله اسکي كلاسيك شعر ديلينه عاييددير.
حالبوكي ايكينجي بؤلومده كي توركجه شعرلر ديل و شعرييت باخیمیندان، داها ياخین عصره عاييد و تام بير عثمانلی دؤورو غزلياتی خوصوصيياتـینی داشیماقدادیر.
3 - بيرينجي بؤلومده كي شعرلرده تعبير و آدی گلن ممدوحلارین آدلاری گنجهلي نظامي و اونون دؤورونه باغلیدیر.
*** نظامينين آنا ديلي (توركجه) شعر دئمهسيندن طبيعي بير زاد اولا بيلمز. نئجه كي او «ليلي و مجنون» موقدديمهسينده توركجه شعر يازماغا اولدوغو هوسيندن سؤز آچمیش، حتّا دربارین نهي ائتمهسي اولماسا ايدي «ليلي مجنون» اثريني باشلادیغی كيمي تورك ديلينده بيتيرمك ايستهديگيندن ده بحث ائتميشدير. بونا گؤره نظامينين توركجه اثريني گون اوزونه چیخارماق اونون اورهك آرزوسونو يئرينه گتيرمك دئمكدير. بلكه نظامي آنا ديلينده دربار حيمايهسي اولمادان بؤيوك اثر يا ياراتمامیش و يا ياراتمیشسا دا همن سببدن بيزه چاتدیرا بيلمهميشدير. آمما سئوينديريجي حالدیر كي, اله گلن همن الينيزده كي بو كيچيك اثردن اونون بو ساحهده ده گئنيش يارادیجیلیق گوجونه ماليك اولدوغونو گؤروروك و بو اثر دنيزدن بير داملا ايسهده، نظامينين شعر دونياسیندا، آنا ديلي ايله تانیشلیغی و اونا بسلهديگي سئوگينين درين دالغالی بير دريا اولدوغو گؤروروك.
نظامينين توركجه ديوانینداكی ديلي بارهده نئچه نوكته ديققته ديهر:
1 - بوتون اسكي (كلاسيك)ديوانادبیاتیندا گؤروندويو كيمي نظامينين توركجه ديوانیندا دا عربجهدن و اونا قيياس آزاراق، فارسجادان آلـینما سؤزلر گؤزه ديير. طبيعي كي, بو «آلینما» سؤزلرين خالق ديلينده يئري اولمامیشدیر. حتّا خالق شاعيرلري (عاشیق / اوزانلار) بئلهسي كلمهلردن ايستيفاده ائتمهميشلر. بئله «آلینمالار» يالنـیز كلاسيك شعرلرده گؤزه ديير و اونون نئچه سببي اولموشدور:
اليف: اسكي شاعيرلر بئله سؤزلرله ديواني دولدوروب، حتّا بعض بونونلا حاكيملر يانیندا بوي گؤسترمك، پوز وئرمك و رسمي هابئله تحصيل آلمیش داييرهلرده اؤزونه يئر آچماق، ساوادليً اولدوغونو گؤزه چكمك... ايستهميشلر. بو يولدا بعض حددن آرتـیق ايرهليلهييشلر گؤروروك.
مثلن ائله همن بو ديواندا ائله آغیر عربجه كلمهلر گؤروروك كي, اونلاری آنلاماق عربلرين اؤزونه ده «قاموس» اولمادان اولاسی گؤرونمور!
ب: اسكيلرده شاعير اؤزونو معنايا وفادار گؤردويو اوچون، لفظ ايله بير او قدهر ايشي يوخايدي. حافظ دئميشكن «حديث عشق بيان كن به هر زبان كه تو داني !» لفظه گلديكده بزهك -دوزكلي و تحصيل آلمیش داييرهلرين بيـندييي ديللر، آياق يالـین قارا جاماعاتـین ديليندن چوخ گؤزده ايدي. چونكي ليلي مجنون اثرينين موقدديمهسينده گلدييي كيمي، دربار بيهنن شعر، خالق ديلي، «توركانه»! اولمامالی ايدي، و «هر عيب كه سلطان بپسندد هنر است» بابـیندان دربارا ياخین چئورهلر اوچون يارانمیش اثرلر ده آز- چوخ همين بو بويا ايله بويانمالی، بو پاسپورت ايله گيرمهليايدي. يوخسا عاشیقلارین قوشمالاری كيمي، يالنـیز خالق آراسیندا، قارا جاماعتـین ديليندن يوخاری آشمايـیب تكجه اورادا قالیب، گون کئچيرده بيليردي.
ج: تورك شعري، هئجا شعريدير. عروض شعري تورك ادبيياتيندا «گلمه » (واريداتي ) دئمكدير.تورك ديلينين اؤزهلليكلري بو شعره اويماز. تورك ديلينده كلمهلره «سس اويومو» قانونو حاكيمدير. يعني بير كلمهده كي سسلرين هامیسی يا «اينجه »دير، يا «قالـین ». هابئله تورك ديلينده چكيملي (ممدود) سس يـوخدور. حتا آلـینما سؤزلر ده توركجهيه گلديكده سس چكيميني الدن وئريب، چكيمسيز (توند) سؤيلهنير (بادام، بابا، بازار، روح، ناشی... كيمي گلمه سؤزلر توركجهده چكيمسيز اوخونورلار). حالبو كي «عروض » قاليبي «افاعيل »لري اوچون بير كلمهده هم اينجه،هم قالـین (اويـومسوز) سسلره ائحتيياج واردیر، ائلهجه ده چكيملي سسلره ! بونون اوچون كلاسيك شاعيرلر ايكي چاره دوشونموشلر:
۱) تورك سؤزلرينين وزنه اويغون اولاراق، سسلريني ديـيشديرمك و يا چكيم وئرمك. بونون اوچون: قارا قرا، باشیندا باشينده، جانـیمدان جانيمدن و... اولموش.
بو گئديش حتَا سون عصيرلرده اله گلن ايرهليلهييشلره باخمادان، ايستر- ايستهمز، ساخلانـیلمیشدی، مثلن سيز «شهريار» كيمي ديله ديققت گؤسترن، اوستا شاعيرين ده آشاغیداكی بئـيتينده «ياری » سؤزونو تورك ديلي سس قايدالارینا اويغون اولماياراق وزني ساخلاماق اوچون «يااري » (چكيملي ) اوخومالـیسیز!
اولدوز ساياراق گؤزلهميشم هر گئجه ياري
گئج گلمهدهدير يار، يـئنه اولموش گئجه ياري
۲) عروض قاليبينين آلـیندیغی ديل (عرب / فارس ) قايناغـیندان «مصالئح » (كلمه ) گتيريب، باشدان آياغا بو «ياد» بينانی باشا وورماق ! و... بئله ليكله اسكي ديوان شاعيرلرينين اثرلري همين «گلمه » مصالئحدن دولودور... و اورادان آز- چوخ يازی و خالق ديلينه ده آخـین ائتميش.
بؤيـوك تورك شاعيري «فضولي » «نظم نازك » (عروض شعري / غزل ) دئمهيي «تورك ديلينده » «دوشوار» گؤرموش. بو موشکولو «آسان » ائتمك اوچون «مصالئح » گتيرميش. او و اونون كيمي كلاسيكلر، دوغرو يادا يانلـیش، بو شيوه ايله موشکوللريني (البته: نظم نازك موشکولو، ديل موشکولو دئييل !) آسان ائتميشلر. آمما بو گون اوزانلار، شاعيرلر باشقا جور دوشونور، معنادان اؤنجه و يا هئچ اولمازسا معنا قدهر «لفظ» مسله سينه ده باغلی و موتعهَـيد اولدوقلارینا اينانـیرلار.
-۲ يـئرلي – يـئرسيز ايشلهنيلن گلمه سؤزلره گؤز يـومساق، ديوانـین ديل باخـیمیندان ايصالتلي اولدوغونو گؤروروك. بو زمينهده نئچه نوكته گؤز اؤنوندهدير:
* ديواندا بوگون ديليمزده ايشلهيـيشده اولمايان اسكي كلمهلر يـئر آلمیش: ايرمك (چاتماق /يئـتيشمك ), اوشانماق (سینماق / اووولماق ), ايلماق (سورعتله سئـير ائتمك / يـوگورمك ), بنجيلهيـين (منيم كيمي ), ام (داوا / درمان ), قايماق ! قايـیرماق (اوز دؤندرمك / قايـیتماق ), قات (يان / كنار / حوضور... قاتـیندا: يانـیندا), قانماق (سودان دويماق، سيراب اولماق ), توناماق! تونهمك (دون گئـيديرمك / بزهمك ... كؤك: تون ! دون ), سؤكو (خنجر / نئـيزه ) و...
*ديواندا بعضي كلمه لر گؤزه ديـير كي بو گون آذري توركجهسينده (نظامينين باغلی اولدوغو شيوهده ) ايشلك دئيـيل، يالنـیز توركييه شيوهسينده گؤزه ديـير: يـئنمك (ازمك / دوشمانا شيكست وئرمك / قلبه چالماق ), ائش (تاي - توش / برابر / تاي / همسر), ائشيك (آستانه ), اوموز (چييين ), ياپماق (قورماق / دوزلتمك / بنا ائتمك / تعمير ائتمك ), گيدرمك (آپارماق / آرادان گؤتورمك / سيليب محو ائتمك. كؤك: گئتمك ! گئدهرمك ), بولماق (تاپماق ), دوغرولماق (يـؤنلمك / اونا ساری گئتمك ).
حتَا بعضي ايشلك كلمهلر ده توركييه شيوهسيله ايشلنميش: بانا (منه), كيبي (كيمي ), بين (مين ), يـیلدیز (اولدوز), شيمدي (ايمدي / ايندي).
بو زمينه ده اونوتماماق كي:
الف: آذري توركجهسيله، توركيه توركجهسينين آيریلیشی بير او قدهر اسكي دئييل. بيز گئري گئتديكجه بونلارین گئت -گئده داها ياخینلاشدیغینی، سونوندا قاریشدیغینی گؤروروك. نظامي دؤورو ده، همين ايلكين آيریلیش عصرينه عايددير. نئجه كي بيز هامان گئديب، قاریشماغی آذربايجانین باش يازیلی اثري اولان «دده قورقوت » كتابیندا دا گؤروروك. اوردا دا آدینی چكديييميز كلمهلرين چوخونون عئيني شكيلده ايشلنديكلريني گؤروروك.
ب: اسكي اثرلره باخدیقدا حتّا آذري توركجهسينه عايد كيتابلاردا دا، توركييه شيوهسينه يؤنهليشي گؤروروك، بونون بير سببي ده يوخاریدا دئديييميزدن باشقا، اودوركي يازی ديلينده داها چوخ همين لهجهنين اؤنده توتولدوغونو گؤروروك.
* ديواندا بوگونكو قالین سسلي كلمهلرين اينجه سسله ايشلنديكلريني گؤروروك: قرشي (قارشي), قنمك (قانماق), بقمق (باخماق), يقمق (ياخماق), طولنمك (دولانماق), صچي (ساچی), طپرق (توپراق), چؤممك (جومماق), بسمق (باسماق), قپي (قاپی), قلمق (قیلماق - قلمهيه! قـیلمايا), قت (قات), قانی ؟ (هانی ؟), اولمق (اولماق).
بوبارهده ده ايكي نوكتهيه ديققت گرهكدير:
اليف: عئيني شيوه بو گون ده راييجدير. يعني بعضي قالین سسلي كلمهلر، باشقا يؤرهلرده اينجه ايشلهنير، هابئله ترسينه!
ميثال:
قاراf قره، ياخاf يخه، ياخینf يخين، قارقاf قرقه، قاياf قهيه، اونا گؤرهf اونا گورا... حتّا «علمدار» هندهورينده: داغf دغ، ياغf يغ... (باخین: اسماعيل هادي - فرهنگ تركي نوين، تاملاتي درريشه شناسي – مقدمه).
ب: يوخاری دا دئديييميز سببدن باشقا، نظره گلير كي اسكيلرده «سس » و «تلفوظ» مسلهسيني يازیدا گؤسترمك يـئرينه اونو اوخوجونون تقديرينه بوراخدیقلاری اوچون، قالین سسليلري ده «علامتسيز» يازیب، ايشي اوخوجويا بوراخمیشلار. مثلن «بصدي » يازیب «باسدی» اوخوماسینی اوخوجويا تاپشیرمیشلار!
* ديواندا فئعلين «آرزو» شكلي ايله «ايخباري » (خبر وئرمه) شكلي قاریشمیشدیر. ائله كي فئعل آرزو شكلينده گليب، آمما «ايخبار» مقصود اولموش. مثلن اولا fاولار، اولماياf اولماز، معناسیندا گئتميش. نئجه كي ترسي ده گؤزه ديير. يعني ايخباردان آرزو شكلي قصد اولونموش. مثلن: ائيلرايسن (ائيلرسن – ايخباري)f ائيله سن (آرزو) معناسیندا ايشلنميش. آشاغیداكی ميثاللار ديققته ديهر:
عز و جلال ايچينده سليمان وقت اولا (اولار)
هر مور اوزره كيم سالاسان سايه، سن هما
٭ ٭ ٭
حكمت جريدهسينده ذهنين تامل ائتسه
سرَ قدر ايچينده قالمايا (قالماز) قیلجا مشكل
٭ ٭ ٭
چون كي رايين اولدو شاها، قهرماني عالمين
اولمويا (اولماز) شيمدن بري ظلمه گردون متحمم (موبتلا(
٭ ٭ ٭
شهريارا قاندی لطفون قندينه چون خاص و عام
نولا (نه اولار؟) بيز قوللارا، هم لطف ائيلرايسن (ائيله سن) گاه گاه.
٭ ٭ ٭
نئجه كيم فراش چاپين شيوه ليل و نهار.
گه دؤشويه (دؤشر) فرش عنبر، گه توتا (توتار) چتر سياه.
٭ ٭ ٭
بو گونكو «ايسناد» علامتي (- دير) اصلينده «دورماق» كؤكوندن «تورور / دورور»، ايميش. (ايندي گوندوز تورور f ايندي گوندوزدور، اولموش ) (فارسجا بونون موعاديلي: است / هست.همين: استن / ايستادن مصدريندن گلير. من, «است »f استن، كؤكونو توركجهنين اسمك: آياقدا اولماق، آنلامی ايله ياخین گؤرورم).
تورورf دورور، علامتي (اكي ) بير زمان «دورور» اولموش، مثلن فضوليده (نكته قابل دورور...) و بورادا، ديواندا، گؤرونور:
شؤيله لطيف و پاك و بي غل دورور (بي غل و غش دير) كيم
اولماسا بئلي، دئرديم (دئـيهرديم ): يـوخدور تنينده بير فل!
سون اولاراق، فئعلين «قئـيد» فورماسیندا «- جك» اكي «- ايجك» گلميش:
اول خسروو زمانه كيم عزم رزم ائد ايجك (ائتجك / ائدن كيمي)
شبديز جنبوشوندن عالم دولار زلازل
و...
ديواندان هم معنا، هم شكيل باخـیمیندان آرتـیق داد آلماق اوچون اونو ديققتله اوخوماغی تؤوصيه ائديب، نظامينين روحونا رحمت، ائل اوغلونون زحمتينه ديققت ايستهييرم. والحمدلله رب العالمين![24]
ایگیرمی ایله یاخین اولارکی نظامی گنجوینین یارادیجیلیغینین اوزه رینده آردیجیل تدقیقاتلار آپاران عالیم دوکتور محمد رضاباغبان کریمی جنابلاری تورکجه دیوان نظامی گنجوینی آراشدیرانلاردان اولموش و فیکیرلرینی چاپ ائتدیگیمیز تورکجه دیوان نظامی گنجوینین مقدمه سینده درج ائتدیردیگیندن سونرا دا بیرچوخ مقاله و مصاحیبه لرنی درج ائتدیرمیشدی. او، تورکجه دیوان نظامی گنجوی نین چاپ اولماسینی بیر دؤنوش نقطه سی بیلمیش و یازیر:
آذربايجان ادبیاتیندا دؤنوش نؤقطه[25]
حكيم نظامي گنجوي ايران ادبیاتینـین ان گؤركملي شاعيرلريندن بيري، فارس ادبیاتینـین اساسلاریندان اولاراق، آذربايجان تورك ادبیاتینـین دا بانيلريندن سايـیلیر.
حكيم نظامي «خمسه» آدلی اثرلري ايله دونيادا شؤهرت قازانمیش و يوز ايللر بويو شاعيرلرين ايلهام قايناغی اولاراق، چوخلاری «نظامي»ني يانسیلاماغا چالیشمیشلار و هر زامان نظامي اديبلرين و شاعيرلرين دقَت مركزينده اولوب، بو گون ده تازا تاپینتیلار اساسیندا بوتون دونيا دقتيني اؤزونه چكميشدير. نظامينين توركجه ديوانینـین اليازما نوسخهسي اله گلديكده بو گون بو اليازما نوسخهنين يايـیلماسی، ديوانین تدقيقي ـ تنقيدي متنين چاپ اولماسی آذربايجان تورك ادبیاتیندا بير دؤنوش نؤقطهسينه چئوريلير.
۲۰- جي يوز ايلين اوّللريندن، نظامينين توركجه ديوانینین وارلیغی ادعا اولونوردو. آمما الده بير فاكت يوخ ايدي، اليميزده اولان فاكتلار يالنیز شاعيرين فارسجا اثرلرينده سپيلهن بئيتلر ايدي كي، اونون توركجه يازیب ـ ياراتماسینا ايشارهلر اولونوردو. روس مستشريقلري، برتلس كيمي آذربايجان فولكلورونون و كولتورونون، هابئله خالق ديلينين ائتگيلريني نظامي اثرلرينده گؤسترمهيه چالیشیردیلار. بو آرادا پروفئسور حميد آراسلینین نظامي ديوانیندا آراشدیردیغی آتالار سؤزلري و اونلارین تورك ـ آذربايجان كولتوروندن آلیب فارس ادبیاتینا اتحاف ائتديييني اورتايا چیخاریر و آيری اديبلر اوچون فاكتلار الده ائدير. يئني آچیلان بحثلرده بو مثللرين و دئييملرين نظاميدن اؤنجه هئچ فارس شاعيرينين ديلينده اولمادیغی و سونراكی شاعيرلرين نظاميدن آلدیقلاری نظرييهلر طرح اولونور. آراسلینین بو آراشدیرمالاری بوتون يازیچیلاردا نظامينين توركجه ديوانی اولدوغو بير گوجلو اينام ياراتدی و اوندان سونراكی اديبلر و آراشدیریجیلار بو آراشدیرمالاری داوام وئررك، نظامينين توركجه ديوانینین دالیجا گزمهيه باشلادیلار. بو آراشدیرمالار آراسیندا نظامينين خمسهسينده يازیلان كيچيك حيكايهلره يول آچیلدی. بونلارین خالق آراسیندا اولان حيكايهلره اوخشارلیغی يئني بير مرحلهيه دؤندو، سونرا ددهقورقود بويلاری ايله خمسهده گلن حيكايهلرين بنزرلييي آراشدیرما موضولارینا چئوريلدي و بو داستانلارین ددهقورقود كيتابیندان آلیندیغی فيكيرلر ايرَلي سورولدو و تدقيقلر بو اينامی گوجلنديرير و ددهقورقود كيتابی نظامينين ايلهام قايناقلاریندان بيري اولدوغو فيكير اورتايا چیخدی. بورادا ايكي ايرليلمه بيرگه قاباغا سورولدو: بيري نظاميدن اؤنجه ددهقورقود داستانلارینین يازیلیش مسلهسي و نظامي دؤورونده بو داستانلارین خالق ايچينده يايغین صورت تاپماسی؛ ايكينجي بو كي نظامي بير تورك ديللي شاعير اولاراق فارسلارین استيفاده ائدهجهييني نظره آلیبان بو داستانلاری اؤز خالقیندان آلیب فارسلارا ايتحاف ائتمهسيدير.
ايراندا كئچن جريان بوتون احتياط ايله بو موضوعيا توخونوردو. صمد بهرنگي بو مسالهني دقيق دوشونرك قـیسا و داغینیق مقالهلرينده اونا اشارهلر ائتدي، دوكتور صديق، برتلسين كيتابینی فارسجايا چئويرديكده بئله موضوعيا توخونموشدور.
بيز نظامينين توركجه ديوانینین اولدوغونو، ايلك اؤنجه فارسجا ديوانیندان دوشونوروك. نظامي بير تورك ديللي عايلهده دونيايا گليب بوي آتـیب، ياشايیب و شاعير اولموشدور. فارس اديبلري ده بونو اينكار ائدهبيلمهييبلر. نظامي فخر ائدرك اؤزونو تورك بيلير و سسيني اوجالداراق دئيير:
پدر بر پدر مرمرا ترك بود
كه هريك به نيرو يكي گرگ بود
خسمهده اؤزونون «اكدش» اولدوغونا ايشاره ائدير:
نظامي اكدشي خلوتنشين است
كه نيمي سركه نيمش انگبين است
نظامينين اكدش اولدوغونا، آتاسینین تورك اولدوغو يئتر; آنجاق آناسینین كورد اولدوغو ادعا اولونموشدور. نظامينين قادینی و حيات يولداشی دا توركدور. آفاق يا آپباق. شاعيرين حيات يولداشی دربند حاكيمي طرفيندن بير كنيز كيمي اونا گؤندريلميشدير، آنجاق نظامي آفاقا كنيز گؤزو ايله باخمامیش، بلكه اوريين اونا تاپشیرمیش، نه يازیق كي تئزده الدن وئرميشدير. نظامي اؤز سئوگيليسيني بئله تانیتدیریر:
سبك رو چون بت قبچاق من بود
گمان افتاد خود كافاق من بود
همايون پيكر نغز خردمند
فرستاده به من داراي دربند
پرندش درع وز درع آهنينتر
قباش از پيرهن تنگ آستينتر
سران را گوش بر مالش نهاده
مرا در همسري بالش نهاده
چو تركان گشته سوي كوچ محتاج
به تركي داده رختم را به تاراج
اگر شد تركم از خرگه نهاني
خدايا تركزادهام را تو داني
نظامينين فارسجا يازیلان خمسهسينده «تورك» سؤزو و اوندان يارانان يوزلرجه تركيبلر و دئييملر ايشلنميش، ترك، تركي، تركانه، تركان، تركتاز، تركوش و... يوزلرجه ايشه آپاریلمیش و هامیسیندا شاعيرين هدفي توركدن متانت، شجاعت، گؤزلليك، ياخشیلیق، قورخمازلیق، اوركليليك و... اولموشدور. شاعير حتّا مدح ائتدييي شاهلاری تورك اولدوقلارینا گؤره اؤيور و پيسليكلري اونلاردان اوزاق بيلير:
دولت تركان كه بلندي گرفت
مملكت از داد پسندي گرفت
چونكه تو بيدادگري پروري
ترك نهاي هندوي غارتگري
عدالت قورماغی توركلرين خصوصييتي سايیر. بو نظامينين توركلره آرتـیق سئوگيسيني گؤسترمكدهدير. نظامي حتّی پيغمبرين (ص) مدحينده بئله سؤيلهيير:
«زهي تركي كه مير هفت خيل است»
پيغمبر (ص)ين معراجا گئتمهسيني تركتازي آدی ايله ياد ائدير. نظامينين بوتون قهرمانلاری توركانه گئديشلري ايله تعريفلهنير، حتّا فرهاد، اسكندر، شيرين، ليلا، فارس، عرب، مقدونيهلي اولورسالار دا ياخشی اولدوقلاری زامان شاعير اونلاردان تورك عونوانی ايله آد آپاریر.
تركي صفتي وفاي ما نيست
تركانه سخن سزاي ما نيست
چون حلقه شاه يافت گوشم
از دل به دماغ رفت هوشم
آيدینجا گؤرونور كي بئيت حكيم نظامي ديليندن يوخ، بلكه آخستان ديليندن دئييلميشدير. شاه شاعيردن ايستهميشدير بو اثري فارسجا و عربجه قوشسون و توركجه اولماسین. چوخ گؤزل گؤرونور كي، نظامي بو اثري توركجه ياراتماغا جان آتـیرمیش آمما شاه بو ايشين قارشیسینی آلیر. اودور كي، شاه ناراحات اولور:
چون حلقه شاه يافت گوشم
از دل به دماغ رفت هوشم
نظامي هفت پيكر (يئددي گؤزل) اثرينده ده توركلري تعريف ائدرك «تركانه اله قلم آلماق»دان اؤزونه اؤيونور. بو اثرده و «در ستايش سخن» عونوانی آلتـیندا بئله يازیر:
تركيام را در اين حبش نخرند
لاجرم دوغباي خوش نخورند
همين بئيت گؤسترير كي، نظامينين توركجه اثرلري ده اولموش و اؤز دئدييينه گؤره اونون، دوغباي خوش و توركجه اثرلريندهدير آمما نه يازیق كي، سارايلاردا بئله اثرلري خوشلامیرلار.
آمما نظامينين اليميزه چاتان توركجه اثري ميصرين خديويه كيتابخاناسیندا ساخلانیلیر كي، خانیم دوكتور فخر واعظي نوسخهنين اوزونو دوستوم ائلاوغلو جنابلارینا گؤندرميش و ائلاوغلو دا دايانمادان آيلار بويو گئجهني گوئدوزه، گوندوزو گئجهيه باغلايیب بو اليازمانی اوخويوب،آراشدیریب و نهايت چاپ اوچون حاضیرلايیبدیر. شوبههسيز بو اثرين يايیلماسی آذربايجان تورك ادبیاتیندا مهم بيرحاديثه و بلكه ده دؤنوش نؤقطهسي اولدو. بيليريك کي، هله ده چوخلو دَيرلي اثرلريميز تانینمامیش، آمما ياخین گلهجكده بو اثرلر گون اوزو گؤرهجكدير.
بيز بو ايلي نظامينين توركجه ديوانینین تاپیلما خبريله باشلادیق و همين ايلده قارا مجموعه، توركجه «گلشن راز» و نئچه ـ نئچه آيری اليازمالارین تاپیلماسی ايله اوز ـ اوزه گلميشيك; شوبههسيز بو تاپینتیلار اساسیندا آذربايجان ادبیاتی بؤيوك گليشمهلر ايله اوز ـ اوزه گليب و زنگين بير ادبيات اوزه چیخاجاقدیر. بو اينامدايیق كي، آناديلميزين وادبیاتیمیزین قارانلیق بوجاقلاری ايشیقلانیب و خالقیمیز آلنی آچیقلیقلا گلهجهيه ساری گئدهجكدير. نظامينين بو اثري ايلك آددیمدیر كي، آردینجا يوزلر آددیم آتمالیيیق.
اؤتن ایللرده 8 جیلد آذربایجان ادبیات تاریخینی یازیب چاپا یئتیرن دیرلی عالیم دوکتور محمد رضا کریمی « ایران تورک ادبیاتی» کیتابیننید نظامی گنجوی یه عایید اولان بؤلومونده یازیر:
دوکتور محمد رضا کریمی دانیشیق لارینین بیرینده دئیر:
نظامینین تورکجه دیوانی ( دانیشیق)
قاهرهده گنجهلی نظامی نین آدینا تانینان تورکجه دیوان الیازماسی الدهدیر. بو الیازمادا قارامانلی نظامینین دا شعرلری گلمیش و گنجهلی نظامینین شعرلریله قاریمیشدیر. بونا گؤره بیر سیرا اؤزونو ایتیرهن و ساتان آذریها کیمیلر چالیشیرلار بو اثری بوتونلوکله گنجهلی نظامینین الیندن آلیب قارامانلی یا منسوب ائتسینلر. بیز بو یانلیش فیکیرلری پوزماقدان اؤتور بو ایکی شاعیری تانیماق، اونلارین دیل اؤزهللیکلرینی نظرده توتماغی لازیم گؤروروک. گنجهلی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا 240 ایل آرا اولاراق، دیللر ده دهییشیلمیشدیر. ایندی بو دیوان گنجهلییه یاخین بیر دیلدهدیر، یوخسا قارامانلییا؟ بونا دوزگون جواب وئریلیرسه، بوتون چتینلیکلر حل اولموش اولور.
بونلاری حل ائتمک اوچون آشاغیداکی یوللاری هامبارلامالیییک:
گنجهلی نظامی و قارامانلی نظامینی دوزگون تانیماق
ایکی شاعیرین شعر دیلی و شعر اؤزهللیکلری
ایکی شاعیرین دوشونجه دونیاسی و شعر مهارتی
250 ایل عرضینده دیلیمیزین دهییشیلمهسی و دیل فرقی
دیوانداکی شعرلرین بیر - بیر آراشدیرماسی و معیارلاماسی
نهایتده شعرلرین هانسی زمانا و شاعیره عایید اولدوغونون بللنمهسی
بو مرحلهلری کئچیرندن سونرا، دیوانین تکلیفی آیدینلاشار. البتده هر بیر آراشدیریجینین اؤز سبکی، علاقهسی و اونون سلیقهسی، هابئله معلومات دایرهسی و دهیرلری بو آلدیغی سونوجا اثر قویا بیلر. ادبیات ساحهسی ریاضیات و ایدمانلا فرقلهنیر. بورادا یاریش یوخدور کی بیر داور ایکی قهرمانین غلبه گلدیگینی بللندیرسین. یا ریاضیات دا دئییل کی 2چیرپی2 همیشه 4 اولسون. بورادا باخیش و گؤروش اؤز ائتکیسینی بوراخاجاقدیر. بوندا شوبهه یوخدور.
گنجهلی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا 240 ایل فاصله واردیر. گنجهلی سلجوقلار زمانی آذربایجاندا یاشامیش و تاریخی اولایلار اونون شعرینی باشقالاریندان فرقلندیره بیلر. بیر حالداکی گنجهلی نظامی قوجالیغینا قده ر سارایین حؤرمتینی قازانمیش، آذربایجان و فارس ادبیاتی ایله یاخیندان یاشامیشدیر. قارامانلی نظامی 240 ایل سونرا یاشاییب، گرمیان سارایی ایله باغلی اولموش و 29 یاشیندا دونیاسینی دهییشمیشدیر. قارامانلی فارس ادبیاتینا علاقه بسلهیهرک بیر زمان ایرانا گلمیش، بورادا طب اوخوموش و آنادولویا دؤنموشدور. تاریخی اولایلار و جغرافیا اؤز تاثیرینی بو ایکی شاعیرین اثرلرینده قویموشدور. یاشادیقلار محیطین کولتورو ده ائتکی سیز اولمایاجاقدیر.
ایندی دیوانا دؤندوکده تاریخی اولایلاری بیر نئچه شعرلرده گؤروروک "نرگس" قصیده سینده آذربایجان دیلینین اؤزهللیکلری، هابئله ایران و سلجوق شاهلارینین ائتکیسی دانیلماز شکیلده گؤز قاباغیندا جانلانیر. بورادا فارس ادبیاتینین دا تاثیری دانیلمازدیر.
علم و سنجاق زرکش نه سببدن گؤتورهر
گر سریر چمنه اولمادی سرور نرگس.
عَلَم و سنجاق کلمهلری گنجهلی نظامینین فارسیجا دیوانیندا دا بوللو بوللو ایشلنمیشدیر. بو سؤزلردن و شعرلردن فارس ادبیاتی و آذربایجان ایسی گلیر. آنادولو شاعیرلرینین هئچ بیرینین دیوانیندا سنجاق کلمهسی علم و بیرق معناسینا ایشه گئتمهییبدیر. بو قصیده ده چوخلو فارس ادبیاتینین اصطلاحلاری ایشه گئتمیش و گنجهلی نظامینین سؤزلرینه داها اویغوندور. بورادا ایشه آپاریلان ترکیبلر، اصطلاحلار، دئییم طرزی آذربایجان شعرینه باغلی و فارس ادبیاتیندا دا نمونهلرینی تاپماق مومکوندور. حتا نجوم اصطلاحلاری، بنزتمهلر تماما گنجهلی نظامینینکیدیر. بو قصیده ده خسرو آفاق – محمدخان دان آد چکیلیر، بوتون مورخلر اونو جهان پهلوان سلجوق شاهلاریندان و امیرلریندن بیلیرلر. جهان پهلوان همان سلطاندیر کی گنجهلی نظامی خسرو – شیرین مثنویسینی اونا پای وئرمیشدیر. پس بو قصیده قارامانلی نین یوخ، بلکه گنجه لی نظامی نین دیر.
باشقا بیر قصیده سلطان سنجر و ملک طغرل مدحینده یازیلمیشدیر. بللیدیر کی بو سلطانلار ایران سلجوق سلطانلاری اولموش و قارامانلی اوچون تانیش بیر سیما دئییلدیرلر. شوبهه قالمیر کی بو قصیده گنجهلی نظامینین اولمالیدیر. بو بیته دقت بویورون:
بو سنجر ایله طغرل وصفینی، ای نظامی،
جیزسان، مراد ائدهرسن شاه قاپیسینا دوغرول.
بو قصیدهده قافیه ده چوخ اؤنملیدیر و حتا بونو دا اثبات ائتمک اولار کی بو قصیده هئچ عنوانلا چئویرمه دئییلدیر. بیر سیرا عالیم و ادیبلر بونو ادعا ائدیرلر کی بو دیوان گنجهلی نظامینین اولورسا دا سونرالار تورکجهیه چئوریلمیشدیر و اصلی فارسیجا اولموشدور. آنجاق بو قصیده نین قافیه بحثینه گیریشیرسک، اثبات ائتمک چتین دئییلدیر کی بو شعر چئورمه اولا بیلمز. باشقا شعرلره ترجمه یا چئویرمه عنوانی وئریلسه ده بو قصیده اونلاردان استثنا ساییلیر. بو بیت اؤزو بو ادعایا شاهیددیر. سلطان سنجر و سلطان طغرل دا گنجهلی نظامینین معاصرلریدیرلر و قارامانلییا هئچ باغلیلیغی یوخدور.
باشقا قصیده سلطان جمالین مدحیندهدیر. بو قصیده بئله باشلیر:
شکر کیم سلطان گردون، حشمت انجم حشم،
عز ایله باسدی بساط سلطنت اوزره قدم
رزم بهرام ایله یونان تختینی فتح ائیلهییب،
قصر کیخسرودا دارا کیمی توتدو جام جم...
راوندی، راحه الصدور کتابیندا بئله گؤستهریر کی جمالالدین آی بیگ، همدان امیرلریندن اولاراق، قیزیل ارسلانین اوغلو طغرلون وزیری ایمیش. بئلهلیکله قارامانلی چاغیندان 250 ایل اؤنجهیه باغلیدیر. بوندان علاوه، دیل و آدلاری چکیلن اسطورهوی ایران شاهلارینین آدلاری گنجهلی نظامینین دیل و تاریخینه داها اویغوندور. بئله قصیدهلر گنجهلی نظامینین دورونه عایید اولان مدحیهلرده و فارس شعرینده داها چوخ واردیر. بو قصیده گنجهلی اولدوغونا شوبهه ائتمیریک.
باشقا قصیده بئله باشلیر:
خسروِ مُلکِ مروت، داورِ عالم پناه،
آفتاب اوج دولت، سایه لطف اله
و آردیجا اوخویوروق:
نئجه کیم فراش چاپین شیوهی لیل و نهار
گه دوشویه فرش عنبر، گه توتا چتر سیاه...
بو قصیده ده "چتر سیاه" اصطلاحی گنجهلی نظامی زمانیندا عباسی خلیفهلرینه عایددیر. نظامی فارسی شعرینده ده بئله گتیریر:
"سبز بر تن و چتر سیاه بر سر"
بئلهلیکله بو قصیده ده قارامانلییا هئچ باغلیلیغی اولا بیلمز.
باشقا بیر غزله نظر سالاندا گنجهلی نظامینین فارسیجا غزللرینی یادا سالیر. دیواندا بیر سیرا ملمعلر ده واردیر، یانی ایکی دیلده شعرلر واردیر. بو شعرلر نظامینین اؤزه للیکلریندندیر.
بو دیوانین ترجمه اولدوغو دا باشقا بیر نظریه اولا بیلر. یانی گنجهلی نظامی بونلاری فارسیجا سؤیلهمیش و بیر باشقا شاعیر، بلکی ده قارامانلی نظامی اونلاری فارسیجادان تورکجهیه چئویرمیشدیر. بورادا دئمک اولار کی فارسیجا دیوانیندا بو شعرلر عینی صورتده یوخدورلار. آمما مضمون یاخینلیغی داها آرتیقدیر.
بونلار ترجمه اولسالار دا، دهیرلیدیر؛ چونکی بوتون گؤزهللیگی ساخلانیلمیشدیر و اؤزهلیکلری ده آرادان قالدیریلمامیشدیر. بونلاردا نظامینین روحو دویولور. حتا بونلار ترجمه اولسالار دا، دیوانین دهیری آزالماییر، بلکه گؤستهریر کی بو عنعنه – تورکجه شعر و غزل یوزایللر بویو داوام تاپمیش و دیلیمیزین زنگینلیگینه سبب اولموشدور.
بئلهلیکله گنجهلی نظامینین تورکجه دیوانینین داها بوندان دا زنگین اولدوغونا اینانیریق و گلهجکده باشقا الیازمالارین تاپیلماسینی گؤزلهییریک.
بورادا پروفئسور دوکتور نظامی خودیف ین نظامی کنجوی نین ایلک دؤنه تهراندا(خدویه نوسخه سی اساسیندا) چاپ ائتدیگیم « دیوان نظامی گنجوی» ده اولان قصیده لرینه دیقتیمیر یئرسیز اولماز بونا گؤره کی خدیویه نوسخه سینده گلن قصیده لر « آیت الله گلپایگانی» کیتابخاناسیندا ساخلانیلان ال یازما ایله عینی قصیده لردیر وعالیمین علمی مئتودلا یازدیغی اینجله مه سینی گؤزدن کئچرمک داهادا یئترلی اولار.
« ...... تاريخي قايناقلاردان گؤروندويو كيمي 8 عصرده آذربايجاندا خالق ديلينين ميللي كيملييين فورمالاشما پروسئسي گئديردي كي، بو سونراكی مرحلهده ادبي ديلين يارانماسی ايله نتيجهلندي. ان اسكي يازیلی، ادبي ديل نمونهلريندن بيري كيمي نظامينين توركجه ديوانیندا او دؤورون ديل قانونلاری و اينكيشاف تئندتنسيالاري اؤزونو گؤسترير:
سئحر ايله شعبده علمينده كمالي يوخ ايسه
بس نه حيله ايله آلیر اووجونا آذر نرگيس
ساناسان دوشدو نجوم ايله فلك عكسي يئره
صحن باغ اولالی، سبزهيله سراسر نرگيس
سلب و ساز ايله زين ائيلهدي هر بير چيچگي
چمن ايچينده چو عرض ائيلهدي لشگر نرگيس
حؤكم قیلدی كي جهانی تونادا باد بهار
چون چمن ملكونه شاه اولدو مقرّر نرگيس
علم و سنجق زركش نه سببدن گؤتورر
گر سرير چمنه اولمادی سرور نرگيس
آلدی خنجر الينه ائيله كي روستم ـ سوسن،
قويدو گورز اوموزونا نيته(نئجه) كي نوذر نرگيس.
لاجوردي سيپري وئردي گول نيل الينه
قويدو اؤز باشینا آلتین سولو مغفر نرگيس.
گؤروندويو كيمي ديل دؤورون اجتماعي ـ سيياسي مضمونوندان ميللي ائتنيك تركيبيندن، خالق معيشتينين، حيات طرزينين سپئسيفيكاسیندان يارانیب فورمالاشان افاده فورماسیدیر. اوزون عصرلر بويو قونشولارلا قارشیلیقلی تأثير و فايدالانما شراييطينده ياشامیش توركلر. فارس ديللي منبعلره تأثير گؤسترديكلري كيمي توركجه يارانان نومونهلرده ده آدئكتيو ايزلر مشاهيده اولونور. نظامينين توركجه ديوانیندا واسيطهسيز شكيلده تقديم ائتديييميز نمونهلرده نيسبتن نتيجهلري آيدینجا گؤرونمكدهدير.
13ـ11 عصر ادبي محيطي اوچون بو طبيعي پروسئس سايیلمالیدیر. لاكين فارس عرب سؤزلريندن فايدالانما چوخ واخت بو سؤزلري ديليميزين عمومي قانونلارینا تابع ائديلمهسي ايله نتيجهلهنير (20، ص 17).
دوکتور جواد هئيت ده نظامينين تورکجه ديوانینین آذربايجان ادبي ديلينين صنعت طالعينين يوز ايل اسکي چاغلارا چکن اونيکال آبيده کيمي دَيَرلنديررک بوراداکی ديلين محض ۱۲-جي عصر آذربايجان ديلي اولدوغونو، نظامينين اؤز زمانهسينين ديلينده يازدیغینی قئيد ائدير. (۲۱، ص ۵۱۲).
11 عصردن 16 عصرهدك آذربايجان اجتماعي ـ سيياسي ائتنيك مدني پروسئسلر اوچ اساس تاريخي حاديثه ـ اوغوز سلجوق يوروشلري، تاتار باسقینلاری و امير تيمورون هجوملاری ايله فورمالاشیر. هر اوچ تأثيرين نتيجهسينده ميللي ديلين فورمالاشماسی، دؤولتچيلييين قورولماسی و مؤحكملنديريلمهسي ايستيقامتينده ايشلر فعاللاشیر. آذربايجان توركونون ميلليلشمه پروسئسي اكتوواللاشیر. بو كئيفييت دييشمهلري محمدجهان پهلوانا موناسيبتده نظامي يارادیجیلیغیندا اؤز عكسيني تاپیر. اصلينده دولت، حاكيمييت استروكتروندا باش وئرن ميلليلشمه نظامي و اونون معاصيرلرينه اؤز ديللرينده اثرلر يازیب ياراتماق شانسی وئرميش، ادبي ديليميزين شبكهسينين گئنيشلنديريلمهسينه شراييط ياراتمیشدیر. بو معنادا محمد خانا عونوانلانمیش سئوگينين پافوسونو باشا دوشمك اولور.
بيرخداوند جهانبخش سما قدر كه اونون
باغ قدرينده مه و مهر اولا كمتر نرگيس.
كيمدير اول خسرو آفاق محمدخان، كيم
گرد راهيندن ائدر ديده منوّر نرگيس.
(كيمدير او حاكيمييت گونشي، محمدخان سوآلینا جاواب اولاراق بيليريك كي، او جهانین آدلی پادشاهی محمدخاندیر كي، يولونون توزـ تورپاغیندان گؤزلريميزه شفقلر ساچیلار).
خسروا گر نظر تربييتين داشه ايره
نئجه نا قابيل ايسه بيتيره مرمر نرگيس
(اونون شاهلیق نظري معناسیز داشا توشلانسا بئله، همين داشی مرمره چئويرر) گؤروندويو كيمي نظامي يارادیجیلیغینین ايلك معنا گؤستريجيلريندن بيري فولكلورا ائپوس يارادیجیلیغینا فعال مناسيبت ايده ايسه، نوبتي كئيفييت كيمي دؤورون اجتماعي عنعنهلرينين يئني مرحلهده بديعي انعيكاسي، تورك ايدارهچيليك. سيستئمينده فئنومئن ياراتماق ايستهيي دايانیر. او ائله بير ايدئآل حاكيم گؤرمك ايستهييردي كي، تورك ـ هون ايمپئراتور «مئتئن»ين مشهور آندیندا سسلهندييي كيمي «گؤي اوزونو مملكته چادیر، گونشي ايسه بايراق سئچه بيلسين». محض بئله بير قودرتلي حاكيمي اؤيوب خالقا سئوديرن نظامي بديعي سؤزون بوتون چالارلاریندا ايستيفاده ائتدييينه حئييفسيلهنمير:
اولمادی تشويش فيرعون حواديثدن امين،
هركيمه كيم فرر عونون اولمادی پشت و پناه
(فرعون قضالاردان نتيجه چیخاریب عدالتلي اولمادی و نتيجهده بوتون ديرلريني ايتيردي.)
سنه دوشمن اولانین اولسون ليباسی دايما:
تنده تصحيفي قبا، باشیندا مغلوبي كولاه.
(بو دا شاعيرين دؤولتچيليك موقعي: شاها، سنه دوشمن اولانین قيسمتي مغلوبييت، اينيندهكي پالتارلاری قيروو، باشینداكی مغلوبييت لچهيي اولسون) موعيّن ايضاحلارینی وئرديييميز نمونهلرله ياناشی ديواندا تورك دوشونجهسينين اينجهليييني، ليريك ايموسيونال چالارلارینی آز قالا چاغداش پوئزييامیزین آنلادا بيلهجهيي سبكده عكس ائتديرن نومونهلرين بوللوغو دا ماراق دوغورور. بو نومونهلردهكي اوبرازلارین اينجهلييي، ايفاده و سؤزلرين ظريفلييي ديققتي جلب ائدير:
تاج زر اؤروتوبن كئچدي زمرد تخته،
اوّليندن بورونسون خزه چاكر نرگيس
گئجه كيپريكلي گؤزون يوممايیبان صبحهدهكين
بير آياق اوزره دوروب خدمتين ائيلر نرگيس
گؤزو گؤرمز، اوزو اوتانماز ايا شاه جهان
اول سببدن اؤرمز قارشینا افسر نرگيس
نظامي شعرلرينين ديلي ساده، سئچديیي بديعي اوبرازلارین تصوير اوسلوبونا حسابلانمیش، حياتي اينجه مقاملارینا گؤره ديرلنديريلن لئكسيك واحيدلردير. سؤزدن قناعتله ايستيفاده ائدن شاعير جوملهده سؤزون سیرالانماسیندا، حيس، هيجان چاتدیرا بيلن افادهلرين مخصوص سؤز فورماسینین تاپیلماسیندا هميشه مهارت گؤسترير. ميصراعلارین فيكير، حيكمت يوكو ايسه بو پوتيتيكلييي ايكي قات آرتـیریر، معنانی بير دفعهليك يادداشا يازیر. زامانین آغریلارینا استيبدادا بير شاعير اعتيراضینی بيلديرن فلسفي عموميلشديرمهلرينده ده سؤزون ثمريندن، تأثير گوجوندن عئيني درجهده يارارلانیر:
شاها تو چو زمردي و خصم تو افعي،
افعي چو زمرد بيند كور شود.
عئيني فيكيري توركجه ديواندا دا ديله گتيرير.
حيرز ائتديردي مگر سويوغون افعيسيندن
كي زبرجدّدن ائدر باليش و بستر نرگيس
(توركجه ديوان نظامي)
نظامييه گؤره اينسانی اوجا ائدن كمييت دئييل، حاكيمييتي اوجالارا قالدیرانسا اينسان معنوييتي داخيلي گؤزللييي، صافلیغیدیر. بشرييته ياراشیق اولان اينسان داخيلي كاميللشمه يولو ايله دونيادا ادبي راحاتلیغینین، دينجليييني تاپمالیدیر.
تورك ديوانینا توپلانان نومونهلرين بير چوخوندا بو معني، روحي صافلیغین، اوجالیغین يوللاری، مقاملاری گؤستريلير.
بؤيله لطيف و پاك و بيغل و غشدير اول كيم،
اولماسا بئلي دئرديم: يوخدور تنينده بير قیل.
بو صورتيله سني گر گؤرسه ايدي ليلي،
مجنون كيمي اولاردی البتده عقلي زايل.
گؤستريلن نمونهده نظامينين اينسانین، او پاك وارلیغی حاققیندا دوشونجهلرينين پوئتيك سيستئمي فورمالاشیر. شاعيرين قناعتينه گؤره، عشق اينسانین دليلييي ايسه ده، اونون ادبي آزادلیغی و خيلاصی دا عشقدهدير. تانرینین شريكسيز ياراتدیغی بو وارلیق، سئوگينين سونسوزلوغو شراييطينده يارانان عئشق واسيطهسيله دونيانین معناسین گؤره بيلهجك (حتّا اونو ليلي مجنونو ائتسه بئله) و اؤزونو بوتون بلالردن خلاص ائدهجك:
اطباق آسمانی قهرين اودا ياخاردی
گر آرا يئرده لطفون اولماسايدي حايل،
نظامينين توركجه ديوانینا صيرف ديلچيليك باخیشیندان ياناشدیقدا آذربايجان ادبي ديلينين 12 عصر اينكيشاف تئندنسينالارینی آيدینجا مشاهيده ائتمك مومكوندور. بو، هر شئيدن اوّل كلاسيك پوئزييا نومونهلرينده يئر آلان عرب، فارس اضافاتلارینین پوئتيك وسعتيني آرتـیرماق واسيطهسيكيمي استيفاده اولونوب (خسرو آفاق: نَور منوّر؛ قند لطفون؛ اصلي ليلي و س.): «ديوان»- دا تاريخي- اجتماعي شراييطي عكس ائتديرمك باخیمیندان بير چوخ ديل واحيدلري، سيلكي آدلاری، (شاه، سولطان، خاقان)، مراجيعتلر (خسروا، شاها و س) تاريخي شخصييتلرين، شاهلارین شجرهلرينين، هونر و قهرمانلیقلارینین ايزلهنيلمهسينه خيدمت ائدير. (كيمدير اول خسرو آفاق محمدخان، كيم؛ هر قول قاپیندا دارا: بو سنجر ايله طغرل وصفيني ائي نظامي) بورادا نظامي اؤز دؤورونده حاكم مطلق اولموش اوچونجو «طغرل»ـا ايشاره ايله ملك سنجر و قیزیلارسلان آراسیندا اولان احوالاتی خاطیرلادیر، دؤورونون خاقانینین هونر و سخاوتده اونلاردان دا اوجادا دايانماسینا ايناندیغینی افاده ائدير.
ديوانداكی قصيدهلرين بير چوخوندا اومونيم سؤزلرين آساسياتيو ايمكانلاریندان مهارتله استيفادهنين ده شاهيدي اولوروق (هر قول قاپیندا دارا، هر قیل تنينده هركول) بوراداكی فونوتيك اوخشاتمالاردان علاوه هر سؤزون تكراري، د.ق.ر سسلرينين داخيلي هارمونيياسی فيكرين سورعتينين، معنانین شيددتيني آرتیرماغا خيدمت ائدير.
آشاغیداكی ميصراعدا س.س آسسوسياتيو سسلشمهسي هم ده شعرين ريتميني آرتـیرمیش اولور. (بو عصره قلسه شاها، شه سنجر ايله طغرل) بير سايینین تكراري دا عئيني آسوسيياتيو ايمكانلار يارادیر (هر بير ايلين تومن گون، هر بير گونون تومن ايل) ياخود «خلقين ديلينده مدحين اولسون مدام اولسون» تكراري ده اينتوناسييانین آرتـیرماسینا، فيكرين كونكرئت عونواندا جمعلنمهسينه خيدمت ائدير. تحليله جلب اولونموش نمونهلردن ده گؤرونور كي، نظامي عرب، فارس سؤزلري ايله بير سیرادا سئچيب استيفاده ائتدييي قديم تورك و اؤز دؤورونون تورك (آذربايجان) سؤزلرينده گراماتـیك علاقهلري مهارتله قورا بيلير. عرب فارس سؤزلرينين بوللوغوندا بئله، تورك ديلينين قانونلاری اؤز اوستونلويونو تصديق ائدير. (قوللر كيبي قپينده تابون ائدرلر ايدي). نظامي ديوانین تورك ديللي يازیلی ادبیاتیمیزدا ايلك نمونه اولدوغو ائله ديلين مركّب لئكسيك، سيمانتيك تركيبيايله ده موعيّنلشير. بعضن ميصراعلارا ايشلهنن بير تورك لئكسيك واحيدي اؤز قانونلارینی ائتمكله فيكيرين آنا ديللي دوزومونه ايمكان يارادیر. (نسبت يوزونه شمس و قمر مختصر چیراق). توركجه سؤزلرين اسكي ايفاده طرزي، فونوتيك قابیغی چوخ واخت عرب، فارس سؤزلري ايله هارموني ياراتماغا خيدمت ائتسه ده، اصلينده او دؤورون لغت فوندونو موعيّنلشديرهجك ايمكانی وئرير (اوله ـ اولا؛ اوتنمز ـ اوتانماز؛ اؤرمك ـ هؤرمك؛ ايدرـ ائدهر) مثلن: «گر نظر اوله خداوند قدر قدرتدن، گرد راهيندن ائدر ديده منوّر نرگيس»
نظامي شعرلرينده پوئتيك وسعت هميشه قهرمانلیق موتيولرينين بافوسو ايله پارالئل ايشلرين (بير خداوند جهانبخش سماقدر كانین؛ يا خود شهريارا قاندی لطفون قندينه چون خاص و عام و س). اول فعليني فونوتيك دييشمهلرله ايشلك واحيده چئويرن شاعير اونو ميصراعدا وورغونو، انتوناسييانی آرتـیرماق واسيطهسينه چئويرميشدير. (اولمادی تشويش فيرعون حواديثدن امين). نظامي دؤورونون ادبي ديلينده معاصير صافلیقدان، آيدینلیقدان صؤحبت گئده بيلمز. آمما شعرين پوئتيك روحو ايله ميللي روحو پارالئليزمي عرب، فارس اضافاتلارینین بوللوغوندا بئله اونو آنلاشیقلی ائدير. (گاه دؤشهيه فرش عنبر گاه توتا چتر سيه). ائله بو ميصراعداجا نظامي پوئتيكاسینین، ديل، پوليفونيياسینین يئني بير رمزي ايله راستلاشیریق: چتر سياه، بو افاده سلجوقلارین سايسیز- حسابسیز اوردولاری اوچون تيكيلميش قارا، كئچه اؤرتوكلو چادیرلارینا اشارهدير. ماراقلیدیر كي، توركجه ديوانین اليازماسینین بيرينجي صحيفهسينده قارافون اوزرينه تورك سلجوق دامغاسی اولان آي- اولدوز تصويري حك اولونموشدور. گؤرونور، ديوانین ترتيبچيسي اثرين تورك روحونو بو تصويرلرله تصديقلمك ايستهميشدير. قهرمانلیغین، ايگيدليگين، غلبه گونلرينين بوللوغونو اسكي تورك سايی تومنله افاده ائتمك ده ميصراعدا فاكت سايدان ـ سانبالا چئويرمك ايستهييندن ايرلي گلير. (هر بير ايلين تومن گون، هر بير گونون تومن ايل). ديوانین هر بئيتينده 12 ـ 11 عصر ائپيك عالمينين پوئتيكاسی سس مئلوديياسینین زنگيينلييي ايله اؤزونو گؤسترير. (عزّت باشیندا افسر، دولت قاپیندا چاكر). بوراداكی ز، س سسلشمهلري ديگر ميصراعلاردا موزيكال صاميتلرين بوللوغو ايله غيرعادي سس هارمونيياسی يارادیر، ديلين فونكوسيياناللیغینی آرتـیریر: «سنه دوشمن اولانین اولسون ليباسی دايما» ميصراعسیندا ل، م، س، ن صاميتلرينين بوللوغو دئديكلريميزه ثوبوتدور. نظامي بعضن خالق معيشهتينه ائنمكله تيپيك ديل واحيدلريندن عرب، فارس اضافاتلاری اوچون ده غيرعادي نيطق مودئلي يارادیر: «شاهه دوشمن اولانین اولسون ليباسی دايما» (دئييليشين سادهلييي و آينالیغی گؤز قاباغیندادیرـ خالق آنجاق بو شكيلده آرزوسونو يئتيره بيلر). ايكينجي ميصراعدا ايسه نظامي قدرتي؛ «تنده تصحيفي قبا، باشیندا مغلوبي كولاه» كيمي قناعتي، فلسفي عموميلهشديرمهني يارادا بيلير.
نيطقين ائستروكتروندا تورك، عرب، فارس سؤزلرينين سیرالاماسی ديله موناسيبتيندن آسیلی اولماياراق تظاهر ائدير. اصلينده او دؤور آذربايجان ادبي محيطينده آنلاشیلیقلی سايیلان بو لئكسيك واحدلرين ايشلنمهسينده ميللي فرقدن داها چوخ اجتيماعي ماراغی نظره آلینمیشدیر. طبيعي كي، بو فولكلور ديليندن جيددي فرقلرين، لاكين 13 ـ 11 عصرلرين آذربايجان ادبي ديلي اوچون اؤز نورماتيوليييني تصديق ائدن ديلدير. او دا يقيندير كي، نظامينين مؤوجود ادبي ديل چئورهسينده يازیب يارادان اسكي و ياشادیغی دؤورون تورك سؤزلرينين بول ـ بول استيفادهسينده مئييللي اولوب، فارس، عرب سؤزلريني ده ديليميزين قايدالارینا تابع ائتديريلديييندن، اونلار واحيد ديلين تركيب حيصهسينه چئوريليبلر. توركجه ديواندا خالق افاده طرزيندن ادبي ديله محض نظامينين گتيرديگي بير چوخ ايفادهلر وار كي، زامانیندا نيطقين ميلليلشمه ايستيقامتينده اوغور سايیلا بيلر. بونلاردان اؤيسر، گيدرمك، كيمي افادهلرين ميصراعدا يئرينه دقت يئتيرمك دئديكلريميزي ثبوت ائدير:
حيكمت ايله دوشمنين اول دم اؤيسر سانه كيم
حقّ قتينده بوله احمد حؤرمتيني بولحكم.
ياخود:
ديلدن اؤلونجه سوره نوري گيدرمهدي
تا مصحف جمالینا قیلدی نظر چیراق.
ديوانین سؤزلويونو ترتيب ائدركن بورادا يوزلرله اسكي تورك، تورك سؤزونون سيستيملي سیرالانماسینی، عرب، فارس سؤزلري ايله جيددي رقابتده گئنيش اوستونلوك يارادیب، نيطقين ميلليلشمهسي يؤنمينده آكتيو موقع توتماسینی مشاهيده ائديريك. ايندي همين ديل واحيدلريندن بير قيسمتيني نظرينيزه چاتدیرماقلا نظامينين سؤز آختاریشلاری ساحهسينده خيدمتلريني گؤسترمهيه چالیشاجاغیق. مثل: ايش (ائش) ـ تاي، برابر، يولداش، عورت؛ ارمييه ـ آراما؛ اريشر ـ چاتار، يئتيشر؛ ايلماق ـ سورعتله يئريمك، يورومك؛ ام ـ درمان؛ اوتنمزـ اوتانماز؛ اوشدن، اوچون؛ اؤرمك، هؤرمك. اوروب ـ ووروب؛ اوقور ـ اوخور، اوخويور؛ اوموز ـ چييين؛ اؤيسر ـ اؤزلهمك- ايستهمك؛ ايردي ـ چاتدی؛ ايرورير ـ قووشدورور؛ براغورـ بوراخیرـ برمغيندن ـ بارماغیندان؛ بنيزـ اوز، تومن ـ اون مين: توتمك ـ يانماق، ايستيلنمك؛ چاب، گوللو پارچا؛ چادیر، چوغيسه ـ چوخ ايسه؛ چمبرـ دوغاناق، حالقا؛ چكزينر ـ دولانار، چئوره وورماق. سؤكو ـ نيزه؛ تابون ـ نؤكرـ توغره ، طغرا، امضاء، سلجوق سولطانلارینین فرمانلارینین دامغاسی؛ توقوز ـ دوققوز؛ تونادا ـ بزهيه؛ قات ـ يان؛ قتينده ـ يانیندا، قارشیندا؛ قلسه ـ قالسا؛ قومدي ـ قويمادی؛ گيديرمك ـ زايل ائتمك؛ ندكلو ـ نه ميقدار؛ نه دانكلو ـ نهقدر، نيتهكي ـ نئجهكي؛ هپ ـ تامام، بوتون؛ يوزي ـ اوزو، يوقرو/ يوقري ـ يوخاری و س.
بوندان علاوه خالق حيات، معيشت طرزينه، ائلين اينام و تجروبهسينه اساسلانان مراجيعت، مناسيبت فورمالاریندان يئري گلديكجه استيفاده نظامي شعريني داها دا خلقلشديرير. مثلن خسرو زمانه؛ فيكر باطيل؛ آلمیش الينه؛ قول قاپیندا، تربييت گؤزو ايله خاك سياهه باخسان: كس باشینی حسودون؛ يوز مينده بير؛ وصفه گلمز؛ هر بير ايلين تومن گون؛ هر بيرگونون تومن ايل. دولت قاپیندا چاكر. عيزّت باشیندا افسر؛ يئر اوزونده، قالمايا يولونا باش قويمويانلار؛ قانونا قول اولمايانلا و س.
بير چوخ تدقيقاتچیلارین دا يئكديل فيكريدير كي، الده اولونان نظامينين توركجه يئگانه اليازماسی دئييل. ائله بو ديوانین جنوبلو آراشدیریجی صديار وظيفه (ائلاوغلو)نون معلوماتلاریندا يئني بيرآختاریش عونوانی اؤزونو گؤسترير...
بؤيوك سؤز، فيكير داهيسي نظاميگنجوينين توركجه (آذربايجانجا) ديواني يقين كي، هله اوزون ايللر ادبياتشوناسلار، ديلچيلر، فيلوسوفلار، پئسيخولوقلار، تاريخچيلر، ائتنوقرافلار طرفيندن گئنيش تحليل اولوناجاق، 12 يوز ايلليیين دولت، دولتچيليك عنعنهلرينين علمي ـ مدني محيطينين حيات طرزينين، عادت ـ عنعنهلرينين اؤيرهنيلمهسي ايشينده بو ديرلي منبع رولو اويناياجاقدیر.
ائله ايلك تانیشلیق و آراشدیرمالار دا بو ميللي ديوان موالليفينين بوتون روحو ايله آذربايجانلا تورك ائتنيك وارلیغی ايله ياشايیب نفس آلدیغینی، اونون بير مملكت، ميللي ـ ائتنيك وارلیق اولاراق چيچكلنمهسينده چالیشدیغینی ثبوت ائدير. سوندا نظامينين توركجه (آذربايجانجا) ديوانينين تاپیلماسیندا خيدمتلري اولان ديرلي ضييالیلارا درين ميننتدارلیغیمی بيلديرير، نظاميشوناس عاليملري بو ادبي آبيدهنين تدقيقي ساحهسينده يئني آختاریشلارا چاغیریرام.[26]»
آذربایجان علملرآکادئمیاسینین نظامی گنجوی انستیتوتونون علمی ایشچیسی خانیم دوکتور اله وئردی یئوا زهرا عباس قیزی 2012 –نجی ایل چاپ ائتدیردیگی « اورتا عصر" خمسه "پوئتیک اوصلوبوندا تورک سؤزلری » آدلی علمی آراشدیرماسیندا یازیر:
".... تورک قَدیم دیلینی و صوفی ایستیکینی یاخشی بیلمهینده نظامی نین بعضی بئیت لرینی آنلاماق مومکون دئیلدیر. اوزون ایللر دیر کی، شاعیرین " خسرو وشیرین" اثرینده ایشلتدیگی تورکجه یئکدئش -ییکدیش ( yıkdış”- “yikdış”) سؤزونون ایفاده ائتدییی معنالار دوغرو باشا دوشولمه میشدیر.بونون نتیجه سی دیر کی، ترجومه لر ده بئیت گوبود شکیلده تحریف اولونموشدور.اصلینده بو سؤز صیرف تورک صوفییزمینده عادی بیر ایفده دیر. سؤزون ایکینجی حیصصه سی قدیم تورکجه ده چوخ سایلی معنالارا مالیکدیر. اونلارین ایچینده " دیز " و " دیش" "آلئن".(“alın” - “diz” və“dış”) () معنالاریدا واردیر. عالیملر بو سؤزلری قئید اتمیشلر.یئکدئش( ”Yıkdış ”) خلوته چکیلرک، دیز قاتلاییب،آلنینی یئره قویوب "الله"ا سجده ائدن کامیل صوفی یه زاهیده دئیلیردی.خلوته چکیلمه یین خصوصی قایدا قانونلاری وار ایدی. 40 گون خلوته چکیلمک،"الله"ا دعا ائتمک و دوشونمک،اوندان نییت دیله مک خلوتین ایجرا اولونما قایدالارینا داخیلدیر.خلوت مقامیندا صوفیلرین مقصدی اؤزوندن کئچمکله، فنایا اوغراماق و ابدی اولان"الله"ا قووشماق دیر. نظامی اؤزونون "سیرلار خزینه سی" نه 5 خلوت داخیل ائتمیش ، خلوتین خصوصییتلری حاققیندا سیمولیک ایضاحلار وئرمیشدیر. قئید ائدیم کی نظامینین بعضی بئیتلرینین معناسی نه پوئتیک،نه ده فیلولوژی ترجومه لرده دوغرو وئریلمه میشدی. " خسرو و شیرین " اثرینده کی همن یئکدئش ( “yıkdış” ) سؤزو ایله باغلی بئیت لری نظردن کئچیرک:
نظامی یکدشی خلوت نشین است
که نیمی سرکه نیمی انگبینست
ز طبع تر گشاده چشمهً نوش
بزهد خشک بسته باربر دوش
دهان زهدم ارچه خشک خانیست
لسان رطبم آب زندگانیست
ترجومه:
((نظامی خلوت ده اوتورموش بیر یئکدئش دی(صوفی دی)
کی یاری سیرکه ،یاری بال دی.
تر طبعیندن (ایلهامیندان) حالال چشمه آخیردی،
قورو(سیرکه)زاهیدلیگیله یوخو ایچینده بار یئغدی
زاهید(اوروج) آغزیم قورو بولاق اولسادا،
خورما (کیمی) شیرین دیلیم دیریلیک سویودور.))
نیظامی بورادا اؤز زاهید لیینی اوزون مدت بیر قابدا ساکیت قالاراق ، گلیشه ن سیرکه یه بنزه دیر. کامیل زاهید لییینین سیرکه کیمین توند ، تر – تزه طبعیندن یارانان شعیرینین ایسه بال کیمی شیرین اولدوغونو سؤیله ییر"[27]
ایستردیم بیرینجی دؤنه اولاراق ایشیق اوزو گؤره ن و چاغداش چاپ اوصولوایله اوخوجولارا چاتدیردیغیم «دیوان شیخ نظامی» الیازماسیندا همن یئکدئش" ( “yıkdış” ) سؤزونون تورکجه یازیلان بیر دو دؤردلوکده عینی ایفاده سینی گؤزدن کئچیرک:
کلاسیک قئرافیکادا:
کر جهانک بر یره جمع ایدلر نقاشنی
نه کزن رسم ایده لر بو شیوده نه قاشنی
یول طاشنه بصر آیغین بصمز یزمه
یکداشندن آه کیم یکرک کُرر یُل طاشنی
چاغداش الیفبادا:
گرجهانین بیر یئره جمع ائده لر نقّاشینی ،
نه گؤزون رسم ائده لر بو شیوه ده نه قاشینی.
یول داشینا باسار آیاغین، باسماز یوزومه( اوزومه)
"یئکداش"یندان آه کیم یئگره ک گؤره ر یول داشینی
من بورادا گلن "یئکداش" مفهومونو خمسه ده گلن مفهوملا بیر-بیریله اوست اوستده دوشمه ده گؤررورم
ائله جه ده خانیم دوکتور زهرا الله وئردی یئوا همن کیتابیندا یازیر:
" فشاند ازدیده باران را سحابی
که طالع شد قمر در برج آبی
نطامی گنجوی خسرو وشیرین اثرینده هرمز دن قاچیب آذربایجانا گلن خسرو ون طالعینین توتقونلوغونو" آبی گؤیلر بورجونده قرار توتموش قمر" ه بنزه دیر.احوالات، یعنی خسرو ون اؤز قملی طالعی و "قمر" سؤزونون سئمانتیک برابرلییی دیقتی جلب ائدیر:
گؤزلریندن قیرمیزی یاشلار ساچدی کی،
طالعی آبی گؤیلر بورجونده قمر اولدو"
الیمیزده کی« دیوان شیخ نظامی» ده یوخاریدا اوخودوغوموز بئیت ین اوخشار مفهومونو تورکجه یازدیغی بیر غزلده گؤروروک باخ:
یزک خیالی کزمده عجبمی اغلرسم
که برج آبیه کلسه کنش مطر کرنر
تورکجه و فارساجا یازیلان بئیت لرده اورتاق سؤزو ایفاده طرزی وار : آغلاماق، برج ابی، یاغیش (مطر= باران= یاغیش) گونش و آی هر ایکیسی طلوع ائدن= شاخان گؤرسه نن معناسینا گلیبدیر فارسجادا قمر(آی) گلیبسه خسروون باختینین توتغونلوغونو دوزگون آشیلایا بیلمک اوچون گلیب.تورکج شعیرینده گونش گلیبسه مدح اولونانین اوزونو گونشه اوخشاتدیغیندان دولاییدیر. هر ایکی ایفاده ده بیرنوع اورتاق فضا گؤرونور منجه هر ایکی بئیت ین یاراتدیغی فضالار عینی دوشونجه نین محصولودور تورجه غزله دیقت ائدنده شعیرین کدرلی احوال – روحیه نی سرگیله دیگینی گؤروروک بئله کی توتقون و پریشان حال بیر فضانی گؤستریر. ایلک مصرع دن:
" دلا بو یولده جهاندن سکا کذر کرنر
که عاشق اولنه یا صبر یا سفر کرنر
یزک خیالی کزمده عجبمی اغلرسم
که برج آبیه کلسه کنش مطر کرنر"
دوکتور زهرا الله وئردی یئوا نظامی گنجوی نین تورک دیلینده یازیلان اثرلین تدقیلرینده یازیر:
" آذربایجانین مسقتل لیگی درورونده نظامی گنجوی نین تورک "دیوانی" نین الیازما نوسخه سینین میصیرین خدیویّه کیتابخاناسیندا شمس واعظی ترفیندن تاپیلاراق، صورتینین الده ائدیلمه سی و" دیوان" ین جنوبی آذربایجانلی تدقیقاتچی - عالیم صدیار وظیفه (ائل اوغلو ) نون ترتیبی و دوکتور حسین شرقی سوی تورک طرفیندن حاضیرلانماقلا باکی دا نشر اولونماسی آذربایجاندا دا بیر چوخ عالیملرین ماراغینا سبب اولموشدور.[28]
بو نشر لرده نظامی گنجوی نین تورکجه و فارسجا اوخشار ترکیبلری توتوشدورولور وشعرلرین نظامی یه مخصوص اولدوغو ثبوتا یئتیریلیر. شاعیرین ممدوحلاری حاققیندا فیکیرلرینین " دیوان" دا عکس اولونماسی دا مهم فاکتلاردان بیری دیر.
دیوان اوزه رینده آراشدیرمالار آپاران صدیار وظیفه (ائل اوغلو) داها سونرالار بئله بیر نتیجه یه گلمیشدیر کی،نظامی گنجوی نین شعرلری حقیقتا
ده قارامانلی نظامی نین شعیرلرینه قاریشدیریلمیشدیر و اونو2014-جو ایلده یئنی دن " دیوان نظامی گنجوی قارامانلی نظامی نین شعیرلریله بیرگه" باشلیقلئ آدی آلتیندا تهراندا چاپ ائتدیرمیشدیر. تدقیقات گؤستریر کی، نظامی گنجوی نین لیریکاسی حقیقتا ده قارامانلی نظامی نین شعیرلرینه قاریشدیریلمیشدیر. بئله کی " دیوان" داکی شعیرلرده موجود اولان بیر سیرا پوئتیک اوبرازلار نظامی گنجوی نین فارسجا شعیرلریله اوست – اوسته دوشور.[29]
دوغرودور، تورک عالیملرینین نظامی قارامانلی " دیوان" نی آدی آلتیندا نشر ائتدیکلری کیتابلاردا صیرف نظامی قارامانلی یه عاید شعیرلرده واردیر. .....
بونونلا بئله دیواندا ائله اوبرازلار واردیرکی، نظامی (گنجوی) قلمیندن چیخماسینا شکک- شوبهه یوخدور. مثلا قارامانلی نظامی نین تورکجه دیوانیندان بیر بئیت:
پری لر یئری دئرلر چشمه اولور
گؤزومدن گئتمه بیر دم ای پریزاد
نظامی گنجوی نین" خسرو و شیرین" اثریندن آشاغیداکی بئیت له اوست اوسته دوشور
وگر بود او پری دشوار باشد
پری بر چشمه ها بسیار باشد
تورکجه "دیوان"دا:
یزک خیالی کزمده عجبمی اغلرسم
که برج آبیه کلسه کنش مطر کرنر
آی ین سو بورجونه گلمه سیله یاغیشین یاغماسینی یعنی گؤز یاشینین تؤکولمه سینی بیلدیرن بو بدیعی اوبراز نظامینین فارسجا شعیرینده کی معنالاندیرما ایله اوست اوسته دوشور:
فشاند ازدیده باران را سحابی
که طالع شد قمر در برج آبی
ترجومه سی:
گؤزلریندن قیرمیزی یاشلار ساچدی کی،
طالعی آبی گؤیلر بورجونده قمر اولدو
بئله لیکله نظامی گنجوی نین تورکجه دیوانینین دقیق علمی آراشدیرمالارا احتیاجی وار . بو ساحه ده آراشدیرمالارین گئنیش لندیریلمه سی مقصده اویغوندور.
میصیر و ایران دا نظامی آدینی داشیان تورکجه شیخ نظامی دیوانلاریندا ایکی بؤیوک آخار چای آدی چکیلیبدیر « آراز » (ارس) چایی نین آدی بیر دؤنه و« نیل» چایی نین آدی ایسه ایکی دؤنه شعیرلرده گلیبدیر. مثلا:
فیرقتینده گؤزوم اوستونده گؤزون قاشمی دیر
کؤپرو کیم یاپدی عجب اوستونه « نیل» و « ارس» ین
یوخاریدا اوخودوغوموز بئیت هر ایکی نوسخه ده گلمیش و شاعیرین آرازلا باغلی احساسینی نمایش ائتدیریر. شاعیر بورادا اورییندن خبر وئریر« نیل» ایرماغی اسطوره لشمیش بیر مکان اولاراق،حضرت موسی نین نجات وئریجیسی سالامات آپاریب فرعونون قصرینده اونون اؤز آناسیناچاتیرماغا گؤره ، عموم دیندارلار آراسیندا آرخایینلیق ،علوی لیک و بوللوق و برکت نشانه سی اولاراق، مسلمان اؤلکه لرینده دیللر ازبری اولموشدور. و آراز چایی ایسه شاعیرین خیالیندا دولان با دولان آخان گؤزه لیک و جوشغونلوق و داشقینلیق سیمولو کیمی ،دوغما یورد چایی کیمی اؤزویله پوئتیک مفهوم داشیر..منجه بورادا ، « آراز» چایی نین آدین آنجاق اونا روحاً باغلی اولان بیر شاعیرین دیلیندن چیخا بیلر. اونون گؤزه لیک و علوی لیگینی« نیل » چاییله مقایسه ائتمک شاعیرین اونا دوغمالیغینی و صمیمی لیگینی گؤستریر.یاخشی بیلیریک کی آراز چایی نین اوستونده تاریخی« خدآفرین کؤرپوسو » واردیر. تبریزی،زنگانی گنجه یه،بورچالیا، قاراباغا و... باغلایان بیرکؤرپو دور. تاریخی قایناقلاردا « خدآفرین کؤرپوسو » نون یاشی 2-3 مین ایل بوندان ایره لی لره چاتیر نظامی بورادا گؤستریر کی آرازین اوستونده کی کؤرپ اسطوره لشمیش و مثللره چئوریلمیشدیر.. بو شعرین شیخ نظامی دن اولماسی یقینیم اولا بیلیر.
چون پریزاد می برید مرا
سوی ویرانه ای کشید مرا ( هفت پیکر-نظامی گنجوی)
دئرلر پریلرین یئری ویرانه لر اولور
مسکن یئریدیر ایله سه، کونلوم خرابینی. ( دیوان شیخ نظامی)
ویا
شب از چترمعراج ِ او پایه ای
وز آن نردبان اسمان پایه ای ( شرفنامه/ نعت)
و یا
چون گل از این پایة فیروزه فرش
دست بدست آمده تاساق عرش( مخزن الاسرار)
ویا
ای لمعه ای ز حُسن تو خورشید و آسمان
وی پایه ای ز منزل تو عرش ذوالعلی ( دیوان شیخ نظامی)
ایستردیم اوزون ایللر بویو آذربایجان ادبیاتی نین اینکیشافیندا اونودولماز خیدمتلری اولان، دیرلی قلمداشیم جناب دوکتور حسین شرقی درجک سوی تورک جنابلاریندان «دیوان شیخ نظامی» نی چاغداش الیفبا گرافیکاسیله خدآفرین مجلله سینده اؤزه ل شیوه ده چاپ ائتدیگینه گؤره اؤز صمیمی تشکوورلریمی بیلدیرمیش اولام.
بیر دا ها قئید ائتمک ایستردیم کی، الیمیزده اولان هر ایکی نوسخه یه گؤره ( خدیویّه نوسخه سی و آیت الله گلپایگانی کیتابخاناسیندا اولان«دیوان شیخ نظامی» ) تدقیقات یولونون آچیق اولدوغونو وورغولاییر، شعیرلرین علمی شیوه لرله چؤزولمه سینی آلقیشلاییرام. دیوانین نفیس شکیلده چاپ اولموش نسخه سینین اوخوجوسو اولماق آرزوسیله تورکجه «دیوان شیخ نظامی» نین ایلک اوخوجولارینا اولو تانریدان ساغلام حیات آیدین گلجک آرزیلاییرام.
سایغیلارلا-ائل اوغلو- تبریز شهری -14/7/ 1400شمسی
[1]:فهرست نسخه های خطّی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العضمی گلپایگانی/ ابولفضل عرب / ناشر: دارالقرآن الکریم/جلد 1 /چاپ1378 صفحه316
[2]: « بوستان خیال / محمد علی کوشا / انتشارات نهاوندی/چاپ اول ،قم1376
[4] : بوستان خیال / محمد علی کوشا / انتشارات نهاوندی/چاپ اول ،قم1376/ صفحه42
[5] همن قایناق: صفحه50
[6] همن قایناق: صفحه139
[7]همن قایناق: صفحه160
[8]:دیوان نظامی گنجوی ( تورکجه یئنی تاپیلان)/ناشر اندیشه نو/چاپ اول -تهران1382 /صفحه 3
[9] : دیوان نظامی گنجوی ( تورکجه یئنی تاپیلان)/ناشر اندیشه نو/چاپ اول -تهران1382
[10]: نشر پردیس دانش/ تهران 1391
[11] : علي افندي حلمي بن سلطان الداغستاني مجموعهني بوتونلوكله نظامي گنجوييه عاييد بيلميش و قئيدلرينده باشقا ايضاحلار وئرمهميشدير. حال بو كي مجموعهني آراشدیردیقدا، اونون ايكي نظامييه عاييد اولا بيلديگي اورتايا چیخیر.قایناق: دیوان نظامی گنجوی (یئنی تاپیلان) نشر اتدیشه نو1382چاپ اول صفحه46
[12]: قارامانلی نظامی / خالوق ایپکتن / استانبول/1974
[13]: دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391
[14]دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391/ صفحه: فهرست خ
[15]: دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391/صفحه113
[16] : دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391/صفحه 115
[17]: دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391/صفحه 117
[18] : دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391/صفحه 118
[19]: دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391/صفحه 119
[20]: دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391/صفحه 120
[21]: دیوان نظامی گنجوی/دکتر برات زنجانی /انتشارات دانشگاه تهران /چاپ اول : تهران1391/صفحه 121
[22] گنجه دن گلیرم..اشعار ترکی نظامی گنجوی و نظامی قارامانی انتشارات پردیس دانش چاپ: تهران 1391/صفحه43
[23]گنجه دن گلیرم..اشعار ترکی نظامی گنجوی و نظامی قارامانی انتشارات پردیس دانش چاپ: تهران 1391/صفحه51
[24] : [24]: دیوان نظامی گنجوی (یئنی تاپیلان) / ناشر :اندیشه نو پاپ: تهران1382 / صفحه:19
[25]: دیوان نظامی گنجوی (یئنی تاپیلان) / ناشر :اندیشه نو پاپ: تهران1382 / صفحه:29
[26] نظامی خودیف/ خالق ین تاریخی حاققی / باکی2003 /اذربایجان نشرییاتی/صفحه:299
[27]: اورتا عصر" خمسه "پوئتیک اوصلوبوندا تورک سؤزلری/ دوکتور اله وئردی یئوا زهرا عباس قیزی/ علم وتحصیل نشرییاتی/ باکی: 2012 / صفحه:27
[28]: « علمی ایش» بین الخالق علمی ژورنال/ / باکی: 2020 / صفحه:10
[29] : « علمی ایش» بین الخالق علمی ژورنال/ / باکی: 2020 / صفحه11