MƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ (1884-1955) KİMDİR?(140 İL(
ایکینجی بولوم
پروسور قولو محرملی
Prof.Dr. Qulu Məhərrəmli
برگردان : دکتر حسین شرقی دره جک ( سوی تورک)
عزیز اوخوجولار! بو ساییمیزدان باشلایاراق "خدافرین" درگیسینده آذربایجان خالق جمهوریتینین بانیسی، ۱۹۱۸-۱۹۲۰جی ایللرده بو جمهوریتین تاریخ صحنه سینه چیخماسینی اعلان ائتمیش آذربایجان میللی شوراسینین صدری، مستقیل آذربایجانین ایلک دؤولت باشچیجی محمد امین رسولزاده نین حیاتی و فعالیتیندن بحث ائد‌ن سیلسیله یازیلار درج ائدیریک. اساس مقصدیمیز سیاسی فعالیتینین بیر ائپیزودو دا ایران مشروطه انقیلابی (۱۹۰۵-۱۹۱۱) ایله باغلی اولموش، او ، آوروپا تیپلی گوندلیک "ایران نو" قزئتینه (روزنامه) رئداکتورلوق ائتمیش، سونرالار ایران تورکلری حاقیندا سیلسیله یازیلارلا چیخیش ائتمیش م.ا.رسولزاده نی گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه تانیتماقدیر.
ؤیوک سیاسی لیدر حاقیندا یازیلار اونون دوغومونون ۱۴۰ ایللیی عرفه‌سینده باکیدا "آلتون کیتاب" نشریاتلندا چاپ اولونموش (۲۰۲۳) "مممد امین رسولزاده" کیتاب یندن گؤتورولموشدور.
همین کیتابین مؤلفی آذربایجانین علمی و مطبوع دایره‌لرینده یاخشی تانینان نفوذلو قلم صاحبی فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور قولو محرملیدیر. مؤلف اوزون ایللر آذربایجان تلویزیونوندا چالیشمیش، حاضردا ایسه باکی دؤولت اونیوئرسیتئتینین تلویزیون و رادیو ژورنالیستیکاسی دانشکده رئیسی دیر. پروف.ق.محرملی تلویزیون، رادیو، مئدیا و آنا دیلی مؤوضوسوندا ۴۰-آ یاخین کیتابین مؤلفیدیر. مؤلفین ایراندا دا ایکی کیتابی"اکران و آنا دیلی"، همچینین "دانیشیر تبریز" کیتابلاری ایشیق اوزو گؤرموشدور. (ح.ش)
رسول زاده قلمینه میرزه جلیلین آچیق رغبتی
چار اصولی-اداره‌سینین ملی ماراقلاری تاپدالاماسی، مسلمان-تورک اهالیه قارشی ارمنی-داشناک ترورونون آرتماسی آذربایجانلیلارین اؤزونوقوروما فطرتینی گوجلندیریردی. بئله حل ائدیجی واختدا خلقین سؤزونو دئین، اونون ذهنینی ایشیقلاندیران مطبوعات ارگانی اولمادان کئچینمک ممکن دئییلدی. رسول زاده نین مسئوللوغو ایله «همت»چیلرین ۱۹۰۴-۱۹۰۵-جی ایللرده گیزلی نشر ائتدیکلری و جمعی ۱۰۰-۱۵۰ نوسخه تیراژلا بوراخیلان عینی آدلی گونده لیک بو احتیاجی اؤد‌یه بیلمیردی. شرایط، دؤور، حیات مسلمانلارین معتبر تریبونو اولاجاق گونده‌لیک ملی مطبوعات ارگانینین یارادیلماسینی طلب ائدیردی.
بئله بیر چتین واختدا دؤورون اؤنده گئدن ضیالیلاری میلیونچو حاجی زین العابدین تاغییئوین منزیلینده توپلاشیب خلقین تهلکسیزلیینی نئجه قوروماق مسئله لرینی مذاکره ائتدیلر. مجلسده مسلمانلار اوچون گونده لیک و مجموعه تاسیس ائتمیین واجبلیگی باره‌ده ده دانیشیلدی. همین مذاکره‌دن آز سونرا علی بی حسین زاده و احمد بی آغا اوغلو«حیات» آدلی گونده لیین چاپی اوچون اجازه عرضه‌سی ایله پترزبورگ باش مطبوعات اداره رسینه مراجعت عنوانلادیلار. تاسیس‌چیسی حاجی زین العابدین تاغییئو اولان گونده لیین چاپینا اجازه وئریلدی و «حیات» ۱۹۰۵-جی ایلین سونوندان نشره باشلادی.
میرزه علی اکبر صابیرین مشهور «بین الملل»، محمد هادینین«مکتب»، «بیز نه حالداییق؟»، «انسان نه ایله مکرم اولور؟» شعرلری ایلک دفعه محض «حیات»دا ایشیق اوزو گؤردو. تحریریه ده ترجمه‌چی ایشله‌ین اوزییر حاجیبیلینین ایلک ایری حجملی یازیچلیق اثری «بیر خانم افندینین بیزلره حسن توجه ی» مقاله‌سی ده «حیات»دا درج اولونوب. میرزه جلیلین تفلیسده روس روزنامه لرینده درج اولونموش «اوبئزدولئننیئ» مقاله‌سی ایسه رسول زاده نین ترجمه‌سینده«بی نصیبلر» باشلیغی ایله بو گونده لیکده چیخیب. قصاصی،«حیات» آذربایجان ژورنالیست و یازیچیلارینین بوتؤو بیر نسلینی یئتیشدیریردی.
۱۹۰۵-۱۹۰۸-جی ایللرده محمد امین حکومتین وئردیی آزادلیقلار چرچیوه‌سینده هم مطبوع فعالیتینی گوجلندیریر، هم ملی-مدنی ایشلرده، هم ده پایتختین اجتماعی حیاتیندا جدیت گؤستریردی. او، گیزلی سیاسی فعالیتله یاناشی، گونده لیک باش یازاری، «نجات» جمعیتینین صدری، شاعر، یازیچی، ناشر، ترجمه‌چی، دراماتورق کیمی ده چالیشیردی. ایلک دؤورده ا.آغا اوغلو، ع.حسین‌زاده، ع.توپچوباشوو کیمی اروپا مدنیتی گؤرموش آچیقفکرلی ضیالیلارین یاراتدیقلاری ملی مطبوعات ارگانلاری ایله امکداشلیق ائد‌ن رسول زاده ، عینی زاماندا، اؤزو ده بیر نئچه گونده لیگه رهبرلیک ائدیردی.
«حیات» گونده لیی باغلاندیقدان سونرا احمد بی آغا اوغلو«ارشاد»(«دوغرو یول گؤسترن»، «دوغرو یولا چکن»– رئد.) آدلی گونده لیین نشرینه باشلادی. آغا اوغلو اوزده اولان بوتون تانینمیش قلم آداملارینی، او جمله‌دن رسول زاده و او.حاجیبیلی کیمی ملی دوشونجه‌لی گنجلری امکداشلیغا دعوت ائتدی. میلیونچو عیسی آشوربیلینین دسته یی ایله چیخان «ارشاد» گئرچکلری یازدیغینا گؤره قیسا مدتده اوخوجولار آراسیندا خیلی مشهورلاشدی.
۱۹۰۶-جی ایلین ژانویه سیندن بو گونده لیکله امکداشلیغا باشلامیش رسول زاده جمعیتی دوشوندورن جدی اجتماعی و سیاسی مسئله لر حقین ده یازیر، خلقی آییق اولماغا، علمه، معارفه ییه‌لنمه‌یه، ترقیه، زامانلا آیاقلاشماغا چاغیریردی. اوللر هفته‌ده اوچ دفعه، داها سونرا گونده‌لیک نشر ائدیلن «ارشاد»دا رسول زاده نین ۳ ایل بویونجا – ۱۹۰۶-۱۹۰۸-جی ایللر عرضینده ۵۰-یه یاخین مقاله‌سی درج اولوندو. گونده لیین سون دؤنملرینده ایسه محمد امین اونون فعالیتینه رهبرلیک ائتمیشدیر. اساساً «م.ا.ر زاده» و «رسول زاده » امضالاری ایله چاپ اولونان ایلک مقاله‌لرینده او، ارمنی-مسلمان قیرغینی، ملی گریلیین سببلری، مکتبلرده تحصیلین وضعیتی، روزنامه لرین دورومو، ائلجه ده قرائتخانالار آچماغین، کتاب اوخویوب معارفلنمیین، ترقی ائدیب اؤزگه ملتلر کیمی ایر‌لی گئتمیین واجبلیگی باره‌ده یازیردی.
خیلی گنج اولماسینا باخمایاراق، رسول زاده نین او دؤورده‌کی یازیلاریندا درین سیاسی بیلیک، گئنیش مطالعه اؤزونو گؤستریردی. بو یازیلار اوخوجو توده ه‌سینه سیاست، جامعه شناسی و اجتماعی نظریه‌لر حقین ده گئنیش بیلگی وئریردی. مثلاً، او، ۱۹۰۶-جی ایلده «ارشاد» گونده لیین ده «فهله‌یه دایر» باشلیقلی سلسله مقاله‌لرینده اجتماعی مسئله‌لره توخونارکن مسئله نین تاریخی کؤکلرینه نظر سالیر، فهله اعتراضلارینی علمی-حقوقی باخیمدان اساسلاندیرماغا چالیشیر، اویغون اولاراق اجتماعی-اوتوپیک، اجتماعی-دمکرات باخیشلی متفکرلردن نمونه گتیریردی.
۸ ساعتلیق ایش گونو اوچون فهله‌لرین اون ایللر بویو عملی مبارزه آپاردیقلارینی، بعضی متفکرلرین (توماس مور، توماززو کامپانئللا، کومپئنیوس، قیاوانسکی و ب.) بو حاقدا اثرلر یازدیقلارینی خاطرلادان رسول زاده بونا خام خیال کیمی باخیلماسینا اعتراض ائدیردی.
واجب مطلبلری خلق توده ه‌لرینه داها راحت چاتدیرا بیلمک اوچون محمد امین«ارشاد»دا شعرلر ده چاپ ائتدیریردی. «راضی» تخللصو ایله عروض وزنینده یازدیغی بو شعرلر اوخوجولار آراسیندا قیسا واختدا مشهورلاشیردی. خصوصاً «ای اولان حکمو روان، حاکمه حرمت، قارا پول!»میصراعسی ایله باشلانان«قارا پول»شعری (۱۹۰۶) دیللر ازبری اولموشدو. بو سبب‌دن محمد امینین اجتماعی مضمونلو شعرلرینی علی بی حسین زادنین «فیوضات» ژورنالی دا چاپ ائتمه‌یه باشلامیشدی. همین ژورنالدا چیخان«قارانلیقدیر بانا دنیا» مصراسی ایله باشلایان«حسب حال»آدلی عصیانکار روحلو شعری رسول زاده نین کلاسسیک شرق شعرینین اینجه‌لیکلرینه نئجه اوستالیقلا ییلندیینی گؤسترمکده‌دیر.
اجتماعی-دمکرات یؤنوملو روزنامه لرده گونون سیاسی موضوعلاری باره‌ده سلسله مقاله‌لر یازان محمد امین ارمنی-مسلمان توققوشماسینا گؤره چار اصولی- اداره‌سینی کسکین تنقید ائدیردی. مثلاً، ۱۹۰۶-جی ایلده باکیدا نشر اولونموش «دعوت قوچ» گونده لیین ده‌کی «مریضیمیزین چاره‌سی»(۱۹ ژوئن ۱۹۰۶) مقاله‌سینده او، چار رژیمینین فیتنه کار ماهیتینی افشا ائد‌رک بئله یازیردی: «ایکی ملتی بیر-بیری ایله ووروشدوروب، ناحق قانلار ایچینده انقلابی قرق ائتمک ایسته‌دیلر». ائرته‌سی گون همین گونده لیکده‌کی «بلای عظیم» آدلی یازیسیندا ایسه رسول زاده روسیه نی بوروموش زوراکیلیق و اجتماعی بلالاردان بحث ائدیر، چار مأمورلارینی کسکین تنقید آتشینه توتور و «بسدیر، بسدیر ایچدیینیز انسان قانلاری، بسدیر ایکی میلتی بیر-بیری ایله سالیشدیریب (ووروشدوروب – رئد.)، سونرا هر ایکیسینی ده بادی-فنایا وئردینیز!» دئییردی. و یاخود «ارشاد»داکی مقاله‌سینده او، اجتماعی-دمکرات ماسکین آلتیندا گیزلنن «داشناکسوتون» حزبینین ارمنی فهله‌لرینی مسلمانلارا قارشی مناقشه‌یه تحریک ائتمه‌سینی افشا ائدیردی. بو جور یازیلاردان سونرا قارشی طرفین کسکین هجوملارینا معروض قالسا دا، گئرچیی سؤیلمکدن چکینمیردی. بو باخیمدان اونون «ایکی نکته» و«داشناکسوتونچویا ردیه» آدلی مقاله‌لری (۱۹۰۶) بو گون ده آکتوالدیر.
رسول زاده نین هفته‌لیک«تکامل»گونده لیین ده‌کی یازیلاری دا جدی عکس صدا دوغوروردو. «همت»چیلرین ارگانی اولان بو گونده لیین فاکتیکی باش یازاری محمد امین ایدی. بعضا ائله اولوردو کی، گونده لیین بیر نمره‌سینده اونون ۳-۴ یازیسی گئدیردی. ۱۹۰۶-۱۹۰۷-جی ایللرده جمعی ۱۴ سایی چیخمیش همین گونده لیکده رسول زاده نین ۴۰-دان چوخ یازیسی چاپ اولونموشدو. گونده لیین«هر یاندان» بولومونده اونون یازدیغی خبر و تصوراتلار هم موضوع، هم دیل-اوسلوب گؤزللیگی، هم تنقید مدنیتی، هم ده یازیچی جسارتی باخیم یندن بیر چوخ دؤوری مطبوعات ارگانلاری اوچون اصل نمونه ایدی. بو یازیلاردا او، جدی ناراحاتلیقلا، نیگارانچیلیقلا یازیردی: «ملتیمیز جهل (جهالت، عواملیق – رئد.) ایچینده یاشاییب، عمرونو غفلت و خبرسیزلیکده کئچیرمکده‌دیر... استبدادین چکدیی زنجیرلردن کئییمیش بدنی حس ائتمییر، هاوایی-هاوایی (بورادا: بوش، معناسیز – رئد.) سؤزلر ایله... دولموش قولاقلاری بوتون روسیه نی چولغایان حریت و انقلاب صدالارینی ائشیتمیور».
محمد امینین چیخاردیغی روزنامه لردن بیری ده «یولداش» آدلانیردی. او، همین گونده لیی هفته‌ده ایکی دفعه نشر ائتمه یی نظرده توتموشدو، لاکین آلینمادی: جمعی ۳ نمره‌دن سونرا گونده لیک باغلاندی. بونا باخمایاراق، «یولداش»ین صحیفه‌لرینده چاپ اولونان یازیلار اوخوجولارا تاثیرسیز قالمادی: خصوصاً باکینین سیاسی حیاتی، مسلمان (تورک) معلملرین گنجه‌ده کئچیریلن ۲-جی قورولتایی، چاریزمین ملی سیاستی و جنوبی قفقازدا قومی قارشیدورما، روسیه داخلینده کسکینلشن اجتماعی ضدیتلر و حکومتین تنقیدی کیمی موضوعلاردا یازیلار دقتی جلب ائدیردی.
مطبوع فعالیتی، جمعیتین و خلقین یاشادیغی آغریلاردان جسارتله، اوستالیقلا یازماسی رسول زاده نی توپلوما داها یاخ یندن تانیدیردی. خصوصاً ضیالیلار و دؤوری مطبوعات اونون یازیلارینا دواملی اعتراضلار ائدیر، دوشونجه‌لرینی بؤلوشوردو. محمد امینین سیماسیندا ملی دوشونجه نین یئنی داشیییجیسینی گؤرنلر ده آز دئییلدی. بو معنادا چوخ واخت هر شئیه و هر کسه تنقیدی پنجره دن یاناشان، جمعیتده‌کی نقصانلاری ساتیریک دیلله قامچیلایان مشهور «ملانصرالدین» درگیسی و اونون ناشری میرزه جلیل (جلیل محمدقولوزاده) ده گنج رسول زاده یه رغبتینی آچیق شکیلده بیلدیریردی. بئله کی، همین درگینین ۱۹۰۷- جی ایلده ایشیق اوزو گؤرن ۳۵-جی نمره‌سینده «یولداش» گونده لییندن بحث ائد‌ن عناددلی خلاصه چوخ ماراقلیدیر. بو گونده لیین ۲-جی ساییندا رسول زاده نین مؤلفی اولدوغو «باکی، ۲۹ آوگوست»آدلی باش مقاله نی تحلیل ائد‌ن«ملانصرالدین» اونون جنوبی قفقازدا قومی قارشیدورما باره‌ده موقعی ایله همفکر اولدوغونو بیلدیریر، یازیدا چوخلارینین گؤره بیلمدیی اینجه‌لیکلرین دیله گتیریلمسینی راضیلیقلا قارشیلاییر. عینی زاماندا، ژورنال بئله بیر مقامی اؤنه چکر کی،«یولداش رسول زاده نین» خلقلاری بیر-بیرینه قارشی قویوب بوندان منفعت گؤتورنلرین وارلیغ یندن بحث ائتمه‌سی چوخ مطلبلردن خبر وئریر. بیر سؤزله، قفقازداکی قومی مناقشه‌ده ده بیر «شیطان بارماغینین» اولماسی شکسیزدیر.
تأسف کی، سونرالار«ملانصرالدین»ین کریل الفباسی ایله نشر اولونموش ۱-جی جیلدینده (باکی،«علم»نشری- یاتی، ۱۹۸۸) بو مقاله‌ده ۸ یئرده ایشلنمیش «رسول زاده » آدینی پوزوب، هر یئرده اونون اوزینه «مخبر»، «مخبر یولداش»،«جناب مخبر» و س. یازمیشدیلار.
نجات خیریه جمعیتینین ۲۳ یاشلی صدری
رسول زاده هله گنجلییندن دوشدویو محیط‌ده انسانلارین دقتینی درحال جلب ائده بیلیردی. بونو هم کاریزماسی، هم ده آداملارلا اونسیت قورماق باجاریغی، صمیمیتی، نفوذ ائدیجی دانیشیغی، ایتی ذکاسی، دمیر منطقی، چتین شرایطلرده دوزگون قرارلار قبول ائتمک قابیلیتی شرطلندیریردی. اطرافینداکیلار هر ایشده گنج محمد امینه اینانیر، اعتبار ائدیر، یئنی ضیالی نسلین معتبر نماینده‌سی اولاراق اونون گلجیینه بؤیوک امیدله باخیردیلار. تکجه سیاسی مسلکینه گؤره دئییل، داخلی بوتؤولویونه گؤره ایستر انقلابچیی دوستلاری (استالین، مشهدی عزیز بی اف، محمدحسن حاجینسکی، جاپاریدزه و ب.)، ایسترسه ده ضیالیلار آراسیندا رسول زاده نین خصوصی حرمتی واردی. او، ۱۹۰۵-جی ایلدن سونرا، دئمک اولار، اکثر توده وی توپلانتیلاردا، مکتب ییغینجاقلاریندا، تئاتر، مدنیت و خیریه گئجه‌لرینده، متینق و فهله نمایشلرینده اشتراک ائدیر، نطقلر سؤیلییردی. اونو همین ایللرده استالین و خانلار سفرعلیئوله بیرلیکده فهله نمایشلرینده ده گؤرمک اولاردی، دوستلوق ائتدیی اوزییر حاجیبیلی ایله بیرلیکده تئاتر تماشالارینده دا... رسول زاده بیر یاندان معلیمی اولموش سلطان مجید غنی زاده ایله «همت»ین توپلانتیلارینا قاتیلیر، او بیری یاندان دا مشهور آکتیور حسین قولو سارابسکی ایله بیرلیکده شهرده‌کی قرائتخانالارا باش چکردی. تصادفی دئییل کی، ۱۹۰۷-جی ایل نوامبرین سونلاریندا باکیدا بؤیوک معارفجی-دمکرات، ملی مطبوعاتین بانیسی حسن بی زردابینین ازدحاملی دفن مراسیمینده او دؤورون تانینمیش سیمالاری و ملت معلملری اولان احمد بی آغا اوغلو، علی بی حسین زاده کیمی بؤیوک نفوذ صاحبلری ایله یاناشی، ۲۳ یاشلی گنج محمد امین ده چیخیش ائتمیشدی.او، «جماعتین هر دردینه درمان اولان عرفان توخوملارینی سپمیش»زردابینی یوکسک دیرلندیرمیشدی.
چیخیشیندا « جماعتی علم و تحصیل یولو ایله آییلتماغین واجبلییی»ند‌ن دانیشان رسول زاده قید ائدیردی کی، هر هانسی «خلق حقوق و حقلرینی، اؤز باجاریق و گوجونو بیلسه، او زامان هئچ کس اونو سیخینتی آلتیندا ساخلایا بیلمز». اونون فکرینجه، بونون اوچون ده«جماعتین گؤزلرینی آچماق، حقی و باطلی اونا بیلدیرمک لازیمدیر. جماعتی آییلتماق، اونو دراکه‌لی ائتمک اوچون نه لازیمدیر . معارف، معارف، معارف! آنجاق علم و بیلیک ایله جمات اؤزونون نه اولدوغونو و نه ائدبیلجیینی قانا بیلر».
همین مراسیمده رسول زاده یالنیز گنج ضیالی اولاراق دئییل، هم ده صدری اولدوغو مشهور «نجات» مدنی-معارف جمعیتینی تمثیل ائدیر، بو جمعیت آد یندن دانیشیردی. مسئله اوندادیر کی، همین جمعیتین اداره هئیتینین صدری، اختصاسجا حکیم اولان حسن بی آغایئو اوزلشدیی تعقیبلردن یاخا قورتارماق اوچون ایرانا اوز توتماق مجبوریتینده قالمیشدی. بو سبب‌دن ده ۱۹۰۷-جی ایل نوامبرین ۱۲-دن همین تشکیلاتا رهبرلیک م.ا.رسول زاده یه حواله اولونموشدو. ۱۹۰۸-جی ایلین ژانویه سیندن ایسه او، عمومی توپلانتیدا جعمیتین صدری سئچیلمیشدی.
«نجات»جمعیتی بحث ائتدییمیز دؤورده چوخ سایدا ضیالینین توپلاندیغی ملی-مدنی معارفجیلیک مرکزی ساییلیردی. همین واخت خیلی گنج روسیه نین، همچینین فرانسه، آلمان، انگلستان کیمی قاباقجیل اؤلکه‌لرین ایری مدنیت مرکزلرینده تحصیل آلیب قاییتمیشدی. خصوصا اروپادا تحصیل آلان آذربایجانلی گنجلر درک ائدیردیلر کی، ملتین معنوی یوکسلیشی یالنیز اونون ملی-سیاسی آزادلیغی شرایطینده ممکندور. یعنی روسیه نین مستملکه اسارتیندن قورتولماق اوچون، هر شئیدن اول، خلقین اویانماسی و ملی اؤزونودرکی لازیمدیر. بونون اوچون ده تحصیللی گنجلرین بیر یئرده اولوب ملته خدمت گؤسترمه‌لری، جمعیتلر قوروب دواملی معارفجیلیک ایشی گؤرمه‌لری چوخ واجب ایدی. اونا گؤره ده ۱۹۰۶-جی ایلده باکیدا ایکی خیریه جمعیتی یارادیلمیشدی: بیری باکینین مسلمان اهالیسی آراسیندا تورکجه بیلگیلر یایان«نشر-معارف»جمعیتی، دیگری ایسه آذربایجانلی اهالی آراسیندا ملی اویانیشا نایل اولماق اوچون علم و معارفی یایماغی، امکانسیز طلبه‌لره مادی یاردیم گؤسترمه یی قارشیسینا مقصد قویان «نجات» ایدی.
۱۹۰۶-جی ایل مارتین ۸-ده تاسیس ائدیلمیش «نجات»این بیر مقصدی ده آنا دیلی و ادبیاتین، همچینین ملی تئاتر صنعتینین توسعه سینه کؤمک گؤسترمک ایدی. رسول زاده لاپ اولدن«نجات»این یارادیلماسینین تشبوثچولریندن ایدی و جمعیتین ایشینده فعال اشتراک ائدیردی. حسن بی زردابی، محمود بی محمود- ب اوو، نریمان نریمان اوو، علیمردان بی توپچوباش اوو، حسین قولو سارابسکی، سلطان مجید افندیئو، مهدی بی حاجینسکی، صدقی روح الله کیمی نفوذلو شخصلرین جمعیتله امکداشلیغی اونا خیلی حرمت قازاندیریردی. «نجات» عیسی بی آشوربی اون وسایطی و باش یازارلیغی ایله هفته‌ده بیر دفعه، داها چوخ، معارف و مدنیت مسئله‌لرینی ایشیقلاندیران «نجات»آدلی گونده لیک ده بوراخیردی.
تئزلیکله جمعیت باکیدا و بعضی اطراف کندلرده اورتا مکتب شاگردلری و طلبه‌لر اوچون کتابخانالار، قرائتخانالار آچدی. بوندان باشقا، تئز-تئز اوتورولار کئچیررک، شهر باغیندا گزینتیلر، خیریه گئجه‌لری تشکیل ائد‌رک توپلانان وسایزی معارف و خیریه ایشلرینه صرف ائدیردی. رسول زاده نین رهبرلیگی ایله تشکیل اولونان بئله گزینتیلرین بیریندن توپلانان ۲۰۰ روبل وسایطله استالینی حبسخانادان قاچیرماق ممکن اولموشدو.
«نجات»ین تشببوسو ایله قفقاز مسلمان معلملرینین ۱-جی و ۲-جی قورولتایلارینین (موافق اولاراق ۱۹۰۶ و ۱۹۰۷-جی ایللرده) کئچیریلمه‌سی اصل تاریخی حادثه اولدو.
ان نفوذلو معلملرین اشتراک ائتدیی بو قورولتایلار مکتبلرده تدریس ایشینین چوخ واجب مسئله‌لرینی، او جمله‌دن متدیک، درسلیک و معلم شخصیتی ایله باغلی مسئله لری مذاکره ائتدی. همین دؤورده رسول زاده آنا دیلینده دنیوی تحصیل سیستئمینین یارادیلماسینین قیزغین طرفدارلار یندن بیری کیمی چیخیش ائدیردی. او، چیخیشلاریندا،«ارشاد»گونده لیین ده‌کی یازیلاریندا خصوصی اولاراق وورغولاییردی کی، «...ابتدایی مکتب گرک ملی اولسون، یئرلی جماعته دوغما اولسون. بورادا تعلیم آنا دیلینده اولسون». او، روس-تاتار مکتبلرینده روس دیلینین تدرئیسینه آذربایجان دیلی ایله مقایسه‌ده ۲ دفعه چوخ واخت آیریلماس یندن تشویشله یازیردی. رهبرلیک ائتدیی «نجات» جمعیتینده مسلکداشلاری ایله بیرلیکده بو مسئله‌لرین حلی یوللارینی آختاریردی.
همین ایللرده «نجات» جمعیتی مدنیت ساحه سینده ده جدی فعالیت گؤستریردی: مثلاً، باکیداکی مشهور هنرمندلرین اشتراکی ایله یئرلی و خارجی مؤلفلرین اثرلرینین صحنه یه قویولماسینی تامین ائدیر، خلق آراسیندا تئاترین تبلیغی ایله مشغول اولوردو. ۱۹۰۸- جی ایل ژانویه نین ۱۲-ده تاغی اف تئاتریندا بسته کار اوزییر حاجیبیلینین «لیلی و مجنون» اوپراسینین تماشایا قویولماسی ایسه جدی حادثه‌یه چئوریلدی. باکی ساکینلری تاماشانی رغبتله قارشیلادی، نوبتی گون بوتون روزنامه لر بو نمایش دن یازدی. یئری گلمیشکن،«مجنون» رولونون ایلک ایفاچیسی حسینقولو سارابسکی قید ائدیردی کی، «آخشام تئاترا گلنده گؤردوم قاپینین آغزیندا او قدر آدام وار، ایچری گیرمک ممکن دئییل. دال قاپییا دوغرو یؤنلدیم، گؤردوم اورا بوردان دا بئتردیر. او گئجه بینانین دؤرد بیر طرفی جماعتلا دولو ایدی. چونکی بو اوپئرا آرتیق مسلمان باکیسی اوچون غیری-عادی یئنیلیک ایدی: ایندیدک باکی تئاترلاریندا آنجاق روس و اروپا مؤلفلرینین اوپئرا تاماشالاری گؤستریلیردی، ایندی ایسه شهر اهلی اؤز دیلینده اوپئرایا باخماق امکانی قازانیردی».سونرالار اوزییر بیین«شیخ صنان» اوپئراسی ایله«ار و آرواد»موسیقلی کومئدیسی دا محض«نجات»جمعیتینین تشکیلاتچیلیغی ایله صحنه یه قویولدو. اونو دا دئیک کی، محمد امینله اوزییر بی آراسیندا «ارشاد» گونده لیین ده یارانان تانیشلیق تدریجا عقیده دوستلوغونا چئوریلمیشدی. او.حاجیبیلی قوری معلملر سمیناریاسینی بیتیرمیش، بیر مدت هادروتدا معلملیک ائد‌ندن سونرا باکییا قاییتمیشدی. هم بیبی هیبت مکتبینده آنا دیلی، ریاضیات، جغرافی و روس دیلیندن درس دئییر، هم ده«ارشاد»لا امکداشلیق ائدیردی. رسول زاده اونون یازیلارینداکی اینجه یومور، طعنه و سارکاظمین وورغونو ایدی. اوزییر بی ایسه محمد امینین درین بیلیینه، معنالی دانیشیغینا و سیاسی دویومنا حیران قالیردی. بیر چوخ مسئله‌لرده، او جمله‌دن ملی مسئله لره یاناشمادا اونلارین باخیشلاری اوست-اوسته دوشوردو. بو ایکی گنجین دوستلوغو نتیجه‌سینده ۱۹۰۷-جی ایلده اوزییر بیین ترتیب ائتدیی «مطبوعاتدا استفاده ائدیلن سیاسی، حقوقی، اقتصادی و عسگری سؤزلرین تورکی-روسی و روسی-تورکی لغتی» کتابی میدانا چیخدی. بئله کی، کتابین ترتیبچییسی اوزییر حاجیبیلی، مصححی و ناشری ایسه رسول زاده ایدی. همین ایللرده مطبوعات محیطی اوچون چوخ گرکلی اولان بو یئنی آلینما سؤزلر لغتینه محمد امین گیریش سؤزو ده یازمیشدی. اونلارین دوستلوغو اوزون ایللر، او جمله‌دن جمهوریت دؤورونده ده دوام ائتمیشدیر. جمهوریت ایللرینده اوزییر بی دؤورون اساس نشرلریندن ساییلان «آذربایجان» گونده لیینین باش یازاری اولموشدور. رسول زاده ایسه مجلسده مساوات تحریریه سینین رهبری اولماقلا یاناشی، بو گونده لیین اساس یازارلار یندن بیری ایدی.
رسول زاده حاجیبیلی مناسبتلرینده تکجه ملی-سیاسی مسلک یوخ، هم ده یارادیجیلیق، ادبی-بدیعی ذوق، مدنیته و ملی میراثا یاناشما اوخشارلیغی جدی رل اویناییردی: هر ایکیسی گوندلیک یازیچیلیق فعالیتی ایله یاناشی، بدیعی یارادیجیلیقلا دا مشغول اولوردو. او.حاجیبیلی محصولدار صحنه و موسیقی یارادیجیلیغی ایله، محمد امین ایسه نظم، ترجمه، درام یازارلیغی ایله مشغول یئری گلمیشکن، رسول زاده نین نمایشنامه لری ده«نجات»جمعیتینین تشکیلاتچیلیغی ایله صحنه یه قویولوردو. اونون ۱۹۰۷ و ۱۹۰۸-جی ایللرده «ناگهان بلا» و «قارانلیقدا ایشیقلار» آدلی ایکی پیئس یازدیغی معلومدور. محمد امین «معیشتدن بیر صحنه» آدلاندیردیغی بیرپرده‌لی درام اثرینی «ناگهان بلا»نی «تکامل»گونده لیینین ۱۹۰۷-جی ایل فورالین ۳-دکی ساییندا درج ائتدیرمیشدی.«قارانلیقدا ایشیقلار» آدلی دؤردپرده‌لی نمایش صحنه لشدیریلمه‌سینه ایسه قفقاز جانیشینی ۱۹۰۸- جی ایلین نوامبریندا اجازه وئرمیشدی. بو اثر ۱۹۰۸-جی ایل دکابرین ۵-ده «نجات» جمعیتینین کمکی ایله تاغییئو تئاتریندا صحنه یه قویولموشدو.«کاسپی» گونده لیی همین گونکو ساییندا بو باره‌ده اعلان دا وئرمیشدی. لاکین آذربایجان تئاتر تاریخینین سالنامه‌سینی یازمیش تدقیقاتچی غلام محمدعلی اؤز اثرینده بو تاماشا حقین ده هئچ بیر معلومات وئرمه‌ییب. احتمال ائتمک اولار کی، سیاسی مضمون داشیان همین تاماشا بیر دفعه اوینانیلدیقدان سونرا تئاترین رپرتوار یندن چیخاریلیب. فاکت بودور کی،«قارانلیقدا ایشیقلار»ین نه متنی، نه ده آفیشی هله کی اوزه چیخاریلماییب.
«نجات»جمعیتی ملتین گؤزونو آچماق اوچون مترقی دین خادملرینین ده گوجوندن استفاده ائتمه‌یه چالیشیردی. لاکین بونون عکسی ایله قارشیلاشان محمد امین چوخ مایوس اولوردو: اؤزو روحانی عایله‌سینده بؤیوسه ده، چوخلوق تشکیل ائد‌ن ساوادسیز و محافظه کار دین آداملارینین یئنیلیکلره قارشی چیخماسینی، مطبوعاتا و معارفه میدان اوخوماسینی قبول ائتمیردی. محض بونا گؤره باکی مسلمانلارینین«ملانصرالدین» ژورنالینین باغلانماسی اوچون قفقاز جانیشینینه مراجعت ائتمه‌لرینی نادانلیق ساییردی.
رسول زاده نین فکرینجه، دینی ایشلرین تشکیلینده خلقین عمومی اراده‌سینین اولماماسی روحانیلرین اؤزباشینالیغینا گتیریب چیخاریر. بو سبب‌دن ده او، جنوبی قفقاز شیخ السلامینین وظیفه‌یه سئچکی یولو ایله گلمه‌سینی طلب ائدیردی. ۱۹۰۸-جی ایل ژانویه نین ۱۴-ده «نجات» جمعیتینین صدری اولاراق اؤزونون و تشکیلاتین کاتیبی حاجی بابایئون امضاسی ایله باکیدان تفلیسه گؤندریلن تلگرامدا او، همین طلبینی آیدین شکیلده دیله گتیرمیشدی. دومانین و «نجات» جمعیتینین بو شهرده اولان عضوو مهدی بی حاجینسکییه عنوانلانان تلگرامدا دئییلیردی: «نجات» معارفجیلیک جمعیتی سیزی وکیل ائدیر کی، جنوبی قفقاز شیخ السلامینین خلق سس وئرمه‌سی یولو ایله سئچیلمه‌سینین واجبلیگی باره‌ده جانیشین قارشیسیندا وساطت قالدیراسینیز».
بو آرادا شاماخدا تانینمیش اولما، باکی ایالتینین مسلمان مجلسینین صدری حاجی مجید افندی وفات ائدیر. آردینجا ایسه «ارشاد» گونده لیین ده بیر گروه شاماخیلینین مکتوبو ایشیق اوزو گؤردو. اونلار قفقاز مفتیسی حسین افندی قاییبوودان (میرزه حسین قاییب‌زاده – رئد.) خواهش ائدیردیلر کی، شیخ السلام و مفتینین سئچکیلی اولماسی باره‌ده وساطته باخیلانادک مرحومون یئرینه کیمسه تعینات آلماسین. بئله چیخیردی کی، آرتیق مسلمانلار دا تدریجا سئچکی طلب ائتمه‌یه باشلاییرلار...
ایرانا مهاجرت و ستارخانلا گؤروش
«نجات»جمعیتینه رهبرلیک ائتدیی دؤورده م.ا.رسول زاده تکجه اجتماعی فعالیتله، یالنیز ژورنالیستیکا، یازیچیلیق و بدیعی یارادیجیلیقلا مشغول اولمور، هم ده«همت» تشکیلاتی چرچیوه‌سینده گیزلی انقلابی فعالیتینی دوام ائتدیریردی. او، مسلکداشلاری ایله بیرلیکده چاریزمه قارشی اعتراضلارین آلوولانماسینا چالیشیر، فهللر آراسیندا سیاسی معارفلندیرمه ایشی آپاریردی. بو مقصدله او، هله ۱۹۰۶-جی ایلده آ.بلیومون «فهله صنفینه هانسی آزادلیق لازیمدیر؟» کتابینی آذربایجان دیلینه چئویررک «اوروجوو قارداشلاری» مطبعه‌سینده چاپ ائتدیرمیشدی.
محمد امین واختیله یاراتدیغی مساوات گنجلیک تشکیلاتی چرچیوه‌سینده ده فعالیتینی دایاندیرمامیشدی. ایندی همین تشکیلات «مسلمان دمکراتیک مساوات جمعیتی» آدی ایله گیزلی فعالیت گؤستریر، یئنه ده گنجلر، طلبه‌لر و داها چوخ مسلمان فهللر آراسیندا انقلابی ایش آپاریر، آنا دیلینده ادبیات یاییردی. رسول زاده هم «همت» تشکیلاتی، هم ده گنجلر جمعیتینین خطی ایله ایراندا باشلانمیش مشروطه۶ حرکاتینا دستک وئریر، قونشو اؤلکه‌ده خلقین آزادلیق و دمکراتیک جمعیتده یاشاماق اوغرونداکی مبارزه‌سینی مدافعه ائدیردی. او، انقلابچییلارلا سیخ علاقه قورور، مادی یاردیملارین توپلانماسینا، آذربایجانین مختلف بؤلگه‌لریندن مشروطه‌چیلره کمکه گئدن کؤنوللولرین تبریزه یوللانماسینا یاردیم گؤستریردی. رسول زاده نین یارادیجیلیغیندا ایران موضوع سو، مشروطه انقلابی، آرازین اوتاییندا یاشایان تورکلرین طالعیی مسئله‌سی ده محض همین دؤورده اؤن پلانا چیخماغا باشلادی. هله«ارشاد»گونده لیین ده چالیشارکن بو موضوع نو دایم گوندمده ساخلاییر، چوخ واخت یازیلارینی «یاشاسین ایراندا حریت!»، «یاشاسین ایراندا قانونی اساسی!» شعارلاری ایله بیتیرردی. «ارشاد» باغلاندیقدان سونرا ایسه رسول زاده اوخوجولارین دقتله ایزلدیکلری ایراندا انقلابی حرکات موضوعسونو «ترقی» گونده لیینده دوام ائتدیرمه‌یه باشلادی.
۱۹۰۸-۱۹۰۹-جو ایللرده نشر اولونان، گونده‌لیک اجتماعی-سیاسی و ادبی گونده لیک اولان «ترقی» دیگر نشرلردن فرقلی اولاراق ایری فورماتدا چیخیردی. تصادفی دئییل ۶ مشروطه مطلق حاکمین، حکمدارین حقوقونو محدودلاشدیران اساس قانون (رئد.) کی، محمد امین سونرالار اونو «آذربایجاندا ایلک اروپا تیپلی گونده لیک» کیمی سعجیلندیرمیشدی. ۴۶-جی سای یندن سونرا میلیونچو مرتضی مختاررووون مالیلشدیرمه‌یه باشلادیغی«ترقی»ده احمد بی آغا اوغلو، علی بی حسین زاده، اوزییر حاجیبیلی، عمر فایق نعمان زاده، محمد هادی، علیقلی غمگسار کیمی بؤیوک دوشونجه صاحبلرینین امضالارینا راست گلینیردی. ائله رسول زاده ده گونده لیین ان فعال یازارلار یندن ایدی اونون«ترقی»ده ۱۰۰-دن چوخ مختلیف ژانرلی یازیلاری چاپ اولونموشدو.
محمد امین ایلک دفعه محض «ترقی»نین خصوصی مخبری کیمی ۱۹۰۸-جی ایلین آوگوست آیندا ایرانا سفر ائتدی. او، سفالت ایچینده اولان اؤلکه نین شهر و ویلایتلرینی گزمیش، حکومت آداملاری و مشروطه‌چیلرله گؤروشموش، فرقلی پئشه صاحبلری ایله صحبتلشمیشدی. سونرا ایسه اؤز تصوراتلارینی «ایرانا دایر» و «تبریز احوالاتلاری» باشلیقلاری آلتیندا، سلسله یازیلار شکلینده چاپ ائتدیرمیشدی.
رسول زاده نین «ارشاد»، «فیوضات»، «تکامل» و نهایت، «ترقی»دکی ژورنالیست فعالیتی، کسکین مقاله‌لری، ائلجه ده باکینین اجتماعی حیاتینداکی فعاللیغی چار خفییه‌لرینین دقتینی جلب ائتمه‌یه بیلمزدی. انقلابچیی دوستلاری محمد امینین ایزلنمه‌سیندن دویوق دوشدولر و اونو مسئله‌دن خبردار ائتدیلر. داها سونرا ایسه ۴-۵ آیدیر رسول زاده ه حقین ده جنایت ایشی آچیلماس یندن خبر توتدولار. آرخاسینجا گودوکچولرین گزدیینی گؤردوکده تعقیب ائدیلدیینه هئچ بیر شبهه سی قالمایان محمد امین تهلکه‌سیزلیک تدبیرلری حقین ده دوشونمه‌لی اولدو. نتیجه‌ده انقلابی حادثه لرین جریان ائتدیی ایرانا مهاجرت ائتمک قرارینا گلدی. ۱۹۰۹-جو ایل مارتین ۱۸-ده نووروز بایرامی گونلرینده باکینی ترک ائدیب تبریزه اوز توتدو. سرحد منطقه‌سینده ایزلندیینی و اونا تله قورولدوغونو دوشوندو . ایرانا کئچمک ایسته‌ین بعضی شخصلرین یئریندجه حبس اولونماسی اوندا بو قناعتی محکملندیریردی. لاکین«ترقی» گونده لیینین خصوصی مخبری وثیقه‌سی رسول زاده نی وضعیتدن چیخاردی. دیگر طرفدن، محمد امینین کئچید منطقه‌سینده تانیش اولدوغو ژورنالیست س.تودرولا۷ اونسیتینی، آیاق اوستو صحبتینی گؤرن سرحد مأمورلاری اونو چوخ سورغو سوالا چکمک فکریندن داشیندیلار.
رسول زاده نین هله باکیدان یاخشی تانیدیغی و«همت» تشکیلاتینین کمکی ایله ایران انقلابینا کمکه گئتمیش مبارزه دوستلاری مجاهدلر اونو گمینین یان آلدیغی انزلی اسکله سینده گؤزلییردیلر: اورادان رشته، سونرا اردبیله، آخیردا دا تبریزه گئده‌جکدیلر.
ایرانا مهاجرت محمد امینین سیاسی بیوگرافی سینده یئنی صحیفه آچدی: اوردا آذربایجانی داها یاخ یندن تانیدی، ایران تورکلرینین کشمکئشلرله دولو تاریخینی اؤیرندی، ستارخان باشدا اولماقلا بیر سیرا تاریخی شخصیتلرله گؤروشدو، بیر چوخ قانلی حادثه‌لرله قارشیلاشدی، چوخلو یئنی دوستلار قازاندی. تکجه گونده لیکچیلیکله مشغول اولمادی، عینی زاماندا، شاه رژیمی علیهینه مشروطه حرکاتینین فعال اشتراکچیسینا، انقلابین اؤنجوللریندن بیرینه چئوریلدی.
مشروطه حرکاتینا ۱۹۰۵-۱۹۰۷-جی ایللر روس انقلابینین بیرباشا تأثیری اولموشدور. ایران شاهینین اولکه نی تکباشینا اداره ائتمه‌سینه قارشی چیخان اهالی آیاغا قالخاراق آنا یاسایا دییشیلکلیک ائتمیش،«انجمن»۸ آدلانان سئچکیلی ارگانلارین یارادیلماسینا نایل اولموشدو. لاکین ۷ تودوروو «روسسکوی سلووو» گوندلیینین خصوصی مخبری ایدی. بو گونده لیک۱۸۹۵- ۱۹۱۷-جی ایللرده مسکودا گونده‌لیک اولاراق نشر ائدیلمیشدیر (رئد.) ۸انجمن بورادا: ایراندا شهر و یا ایالتلرده یئرلی اوزونو اداره ارگانی. ایلک انجمن انقلابی-دمکراتیک تشکیلات کیمی مشروطه انقلابینین (۱۹۰۵-۱۹۱۱) گئدیشینده، ۱۹۰۶-جی ایلین سپتامبر دا تبریزده یارانیب. دمکراتیک انجمنلر ۱۹۱۸-۱۹۲۱-جی ایللرده ده فعالیت گؤستریب. ۲-جی دنیا محاربه‌سی زامانی اوتای آذربایجاندا ملی آزادلیق حرکاتینین غلبه‌سیندن سونرا ایالت، ویلایت و شهرلرده انجمنلر یارادیلیب (رئد( .
۱۹۰۷-جی ایلده آتاسینین مظفرالدین شاه قاجارین اؤلوموندن سونرا تخته چیخان محمدعلی شاه حاکمیتینی قوروماق اوچون آنا یاسانی لغو ائتدی، خلقه وئریلن آزادلیقلاری آرادان قالدیردی. بونونلا دا کفایتلنمه‌ییب انگلستان و روسیه ایله سؤودلشدی، اونلارین اؤلکه‌یه سلاحلی مداخله‌سینه راضیلاشاراق خلقه دیوان توتماغا باشلادی. ۱۹۰۸-جی ایل ژوئنین ۲۳-ده تهراندا اهالی ائلچیلرینین توپلاشدیغی مجلس بیناسی توپ آتشینه توتولدو. حاکمیتی اهالیله بؤلوشمک ایستمه‌ین شاه، مشروطه نی غیری-قانونی اعلان ائتدی. رشت، انزلی، مشهد، سبزوار، قوچان، کرمانشاه، بندرعباس و باشقا شهرلرده باشچیلار شاهین امری ایله بوتون انجمنلری قوودولار، بیر چوخ روزنامه لری باغلادیلار. اؤلکه‌ده توده وی حبسلر و تعقیبلر باشلاندی.
مشروطه حرکاتینا آغیر ضربه‌لر ائندیریلدیی بیر واختدا آذربایجان و اونون مرکزی ساییلان تبریز آیاغا قالخدی. آذربایجانلیلار مشروطه نین و ملت مجلسینین برپاسی اوچون شاها، ائلجه ده ایرانداکی روس اوردو فرماندهی اولان، مشروطه‌چیلره قارشی آمانسیزلیقدا هئچ بیر سرحد تانیمایان ولادیمیر لیاخووا محاربه اعلان ائتدیلر. بوندان سونرا دیگر شهرلر گیلان، اصفهان حرکته گلدی.
رسول زاده نین ایرانا مهاجرتی حادثه‌لرین بئله قیزغین واختینا دوشموشدو. او، عصیان قیغیلجیملارینین سیچرادیغی شهرلری بیر-بیر گزیب دولاشیر، اؤز سویداشلارینین دوغما خلقینین آجیناجاقلی وضعیتینی یاخ یندن مشاهده ائلییردی. سونرا ایسه بو مشاهده‌لرینی قلمه آلیب «ایران مکتوبلاری» آدی آلتیندا، سلسله یازیلار شکلینده«ترقی» گونده لیینه گؤندریردی.
اولکه نی عصیانلارین بورودویونو گؤرن محمد علی شاه آخیردا تبریزه بؤیوک قوشون یئریتدی. لاکین اهالی قهرمانی ستارخانین شجاعتی سایه‌سینده شاه اوردوسو دارماداغین ائدیلدی. قورخویا دوشن حاکمیت تهراندا انجمنین یئنیدن آچیلماسینا اجازه وئرمک مجبوریتینده قالدی. آردینجا مشروطه‌چیلرین تهرانا یوروشو باشلادی و سوندا محمد علی شاه دئوریلدی. تاختا اونون آزیاشلی اوغلو احمد شاه قاجار چیخدی و ۱۹۰۹-جو ایلده آنا یاسا برپا اولوندو.
تبریزده دمکراتیک دییشیکلیکلر باشلاندی: شاه مأمورلاری وظیفه‌لریندن آزاد ائدیلیر، یئنی تیپلی (دنیوی) مکتبلر آچیلیر،«انجمن»، «مساوات»و «تبریز» کیمی دمکراتیک یؤنلو روزنامه لر ایشیق اوزو گؤروردو. اهالی آنا یاسا و آزادلیق اوغروندا مبارزه‌سینده کی بؤیوک خدمتلرینه گؤره تبریز انجمنی ستارخانی «سردارملی» (اهالی رهبری)، اونون سلاحداشی باقر خانی ایسه «سالارملی» (اهالی سرکرده‌سی) اعلان ائتمیشدی. روسیه و اروپادا چیخان بعضی روزنامه لر ایسه ستارخانی حتی «ایرانین هاننیبالی» آدلاندیراراق اونون تعریفینی گؤیلره قالدیریردیلار.
رسول زاده ایراندا اولدوغو مدتده ستارخانلا بیر نئچه دفعه گؤروشوب. اونلارین ایلک گؤروشو ایسه محمد امینین مهاجرتده‌کی ایلک آیلاریندا ۱۹۰۹-جو ایلین ماییندا، تورکیه نین تبریزده‌کی کونسوللوغوندا باش توتموشدور.
همین واخت روس قوشونلارینین شهره گیرمسیندن احتیاط‌لانان سرکرده موقتی اولاراق بورا سیغینمیشدی.
ستارخان بو گؤروش زامانی باکیدان گلن قوناغی حرارتله قارشیلامیش، اونو یانینداکی باقرخانا «قلم اهلیدیر، هم ده دوشونجه‌سی و عمللری ایله بیر مجاهددیر» دئیه تقدیم ائتمیشدی. محمد امینین بو تعریفدن بیر قدر سیخیلدیغینی گؤردوکده ایسه صمیمیتله دئمیشدی:«ایران حقین ده یازیلارینیزدان و بورادا بیزه دستک اولان فعالیتینیزدن معلوماتلییام». حرکاتا باکیدان وئریلن دستکدن ممنونلوغونو بیلدیرن ستارخان آذربایجانین شمال یندن گلیب فدایلره قوشولانلاردان خیلی راضیلیق ائتمیش، یاخین سلاحداشی و چوخ گووندیی قاراباغلی مجاهد مشهدی عباسین ایگیدلیینی ایسه آیریجا تعریفلمیشدی. اؤز نوبه سینده محمد امین دوام ائتمکده اولان مشروطه انقلابینین نتیجه‌لری، شاه رژیمی ایله مناسبتلر، ترکیه ایله علاقه‌لر و س. باره‌ده ستارخانا سواللار وئرمیشدی. سونرا دا «سردار ملی»نین جاوابلارینی، عمومیتله، همین گؤروشله باغلی تصوراتلارینی قلمه آلاراق «تبریز ستارخانلا ملاقات»۹ باشلیغی آلتیندا «ترقی» گونده لیین ده درج ائتدیرمیشدی. همین یازیدا رسول زاده نین ستارخانا رغبتی آیدین حس اولونوردو: «سردار (یعنی ستارخان .رئد.) قانی ایستی بیر آدامدیر، حرکتی خیلی جلددیر، دانیشیغی چوخ جدی دیر.
مشروطه پرستلیگی دین درجه‌سینده قویدیر (گوجلودور – رئد.). بو آدام مشروطه طرفداری اولماقدا فاناتیزمدیر. بوتون حرکتینی، ووجودونو... ملته صرف اتمیشدیر». لاکین رسول زاده «سردار ملی»نین وفاتی مناسبتیله «اقبال» گونده لیینین ۱۹۱۴-جو ایلدکی ۱۰ نوامبر تاریخلی ساییندا ایشیق اوزو گؤرن«ستارخان»آدلی مقاله‌سینده (۱۰ نوامبر ۱۹۱۴) اونون حقین ده تنقیدی فکرلرینی ده گیزلتممیشدیر. سبب ایسه شاه رژیمینین تله‌سینه دوشن بو اهالی قهرمانینین تهراندا، آت بی پارکیندا دهشتلی فاجعه ایله نتیجه‌لنن سهوی ایدی۱۰. رسول زاده قید ائدیردی کی، ستارخان جسما ایندی اؤلسه ده، حریت دعواسیندا قازاندیغی شهرتینی هله ۱۹۱۰-جو ایلده همین پارکدا دفن ائلمیشدی. بونونلا بئله، محمد امین «سردار ملی»نین خدمتلرینی اصلا آزالتمایاراق اونو «تاریخین اونودولماز سیماسی» آدلاندیریردی .۹ (ملاقات مصاحبه -رئد)...
۱۰ ۱۹۱۰-جو ایلین سپتامبریندا ستارخان باشدا باقرخان اولماقلا ۳۰۰ نفر سلاحداشینی دا گؤتوروب تهرانا گلدی. شهر اهالیسی اونو خلاصکار کیمی قارشیلادی. ستارخان و فدایلرینه آتابی پارکیندا یئر وئریلیر. لاکین حکومت قوه‌لری گئجه پارکا هجوم ائدیب فدایلری محاصره‌یه آلاراق اونلاری ترکیسلاح ائتمه‌یه جهد گؤستردیلر. باش وئرن غیری-برابر دؤیوشده ستارخان آیاغ یندن یارالاندی و اسیر دوشدو (ارمنی یپرم خان ووردو ستارخانی – چئویرن). آلدیغی یارایا گؤره اوزون مدت یاتاق خسته سی اولدو و ۱۹۱۴-جو ایل نوامبرین ۱۶-دا تهراندا دنیاسینی دییشدی (رئد).
مشروطه انقلابینین اؤن جرگه‌لرینده
رسول زاده نین هله تبریزده ایکن تانیش اولدوغو فعال مشروطه‌چی، ایران مجلسینین گله‌جک صدری، اصلی اوردوبادلی سید حسن تاغی‌زاده (تقی زاده) اونو تهرانا، بیرگه امکداشلیغا دعوت ائتدی. بو امکداشلیق محمد امینی ایرانین سیاسی دایره‌لرینده داها یاخشی تانیتدی.
رسول زاده قیسا مدتده مشروطه حرکاتینین فعال اشتراکچیلار یندن بیرینه چئوریلدی. سیاسی فهمی، حادثه لری اؤنجه‌دن دویماق قابیلیتی، تشکیلاتچیلیق باجاریغی، جسارتی، روسجا، تورکجه و فارسجا گؤزل دانیشماسی، خصوصیله تهرانا دولوشموش روس عسگرلرینه اونلارین اؤز دیلینده تأثیرلی مراجعتلری اونا بؤیوک رغبت یارادیردی.
رسول زاده نین ایراندا ان یاخین دوستو اصلی قفقازدان اولان و انقلابچییلار آراسیندا«عمی اوغلو»لقبی ایله چاغیریلان حیدرخان ایدی. پارتلاییشلار تؤرتمک مهارتینه گؤره«بومبا»لقبی قازانان حیدرخان اورمیه لی ایدی. سونرالار او، ایران کمونیست حزبینین باش کاتیبی اولاجاقدی. توده ه‌لر آراسیندا بیرگه ایش آپاردیقلار یندن، عینی ییغینجاقلاردا اشتراک و چیخیش ائتدیکلریندن، حتی عینی تهلکه‌لری یاشادیقلار یندن حیدرخانلا رسول زاده نین شخصی مناسبتلری خیلی درینلشمیشدی. سونرالار ایران تاریخجیسی ع. نوای «حیدر عمی اوغلو و محمد امین رسول زاده » آدلی اثرینده بو باره‌ده اطرافلی بحث ائتمیش، ایرانین اویانیشیندا محمد امینین خدمتلرینی خصوصی وورغولامیشدی.
او یازیردی کی،«رسول زاده نی انسانلارا سئودیرن کاملیگی، یالان، افترا و غرض دن اوزاقلیغی، هر شیی اؤلچوب-بیچرک منطقله حرکت ائتمه‌سی، دؤنمز عقیده و ثابت ایمان صاحبی اولماسی ایدی».
اروپادا تحصیل آلان، دمکراتیک دوشونجه‌سی ایله مشروطه‌چیلرین یانیندا بؤیوک نفوذ صاحبینه چئوریلن، مشروطه انقلابینین سون ایللرینده ایرانین خارجی ایشلر ناظری پستونادک یوکسلن حسین خان نووابلا دا محمد امینین صمیمی مناسبتلری واردی . اونلاری ایران دمکرات حزبی بیرلشدیریردی. رسول زاده‌یه تضییقلرین آرتدیغی بیر واختدا نوواب تهراندا اونون شرفینه ضیافت وئرمیش، مراسیمه فرانسه دن اولان روزنامه نگار، انگلیس سفیرلیینین حربی نماینده سی اولان مشهور سرگرد ایستوکسو دعوت ائتمیشدی.
اولده محمد امینله سید حسن تاغیزادنین (تقی زاده نین) مناسبتلریندن اؤتری بحث ائلمیشدیک. مشروطه حرکاتینین اؤنجوللریندن بیری، ایرانین فرانسه و انگلیسده سفیری، داها سونرا ایسه اؤلکه مجلسینین صدری اولموش تاغی‌زاده موترقی فکرلری ایله سئچیلیردی. او بئله حساب ائدیردی کی، «...ایران روحا و جسما آوروپالاشمالیدیر».
سید حسنله رسول زاده قیسا واختدا دوستلاشدیلار.
تاغی‌زاده هله ۱۹۰۶-جی ایلده تبریزدن بیرینجی مجلیسه نماینده سئچیلمیشدی. ایکی ایل سونرا محمدعلی شاه بیر گروه مجلس عضوو ایله گؤروشرکن سید حسن نمایشکارانه شکیلده اونون الینی سیخماقدان امتناع ائلمیشدی. مونارشیه قارشی حرمتسیزلیک ائتدیی اوچون اؤلکه‌دن قووولموش، لاکین بیر نئچه آی لندن قالدیقدان سونرا گیزلی شکیلده ایرانا قاییتمیشدی. رسول زاده‌دن ۵-۶ یاش بؤیوک اولسا دا، اونون ذکاسینا، سیاسی فهمینه و ایشگذزارلیغینا وورغونلوغونو گیزلتمه ین تاغی‌زاده سونرالار بئله یازمیشدی:«محمد امین بی قوتلی و ساغلام منطق صاحبی، دوغرو سؤزلو، متانتلی، تام معناسی ایله درست و یولونا درین بیر اینام بسله‌ین فداکار مجاهد، اؤرنک بیر انسان ایدی».
حدسیز یاخین مناسبتلر قوران تاغی‌زاده ایله رسول زاده اروپا تحصیلی آلمیش معاصر دوشونجه‌لی بیر گروه ضیالی ایله بیرلیکده (اونلارین آراسیندا حیدر عمی اوغلو ایله حسین خان نوواب دا واردی) سیاسی احزاب یاراتدیلار. «ایران دمکرات حزبی» (ایدح ) آدلانان همین تشکیلات بو اولکه نین تاریخینده ایلک سیاسی احزاب ساییلیر. سید حسن تاغی‌زاده حزبین صدری، ۲۶ یاشلی محمد امین ایسه مرکزی کمیته نین عضوو سئچیلدی. اساس مقصدی ایراندا دمکراتیک اصلاحاتلار اوغروندا مبارزه آپارماق اولان ایدح شاه اصول اداره‌سینه قارشی چیخاراق، تئزلیکله مشروطه حرکاتینین اؤنونده گئتمه‌یه باشلادی.
ایران سربازلارینین۱۱ گئجه-گوندوز ایزلمه‌لرینه باخمایاراق، رسول زاده بیر آن اولسون دایانمیردی: هم اهالی توده ه‌لری آراسیندا انقلابی فعالیتله مشغول اولور، هم ده مشروطه حرکاتینین تجروبه‌سینی علمی- نظری جهتدن عمومیلشدیرن اثرلر یازیردی. تئزلیکله اونون بو مضموندا فارسجا ایکی کتابی نشر ائدیلدی: «محافظه کار و یا اجتماعییست-محافظه کار احزابلارین تنقیدی» («فاروس» نشریاتی، تهران، ۱۹۱۰) و «بشریتین خوشبختلیگی»(اردبیل، ۱۹۱۱).
انقلابی مبارزه‌ده مطبوعاتین اوزسیز رولونو هله باکی تجروبه‌سیندن یاخشی بیلن رسول زاده ه ایندی ایراندا دا گونده لیک مسئله‌سینی دواملی شکیلده گوندمه گتیریردی. نهایت، ۱۹۱۰-جو ایل آوگوستون ۲۳-دن اعتباراً او، تهراندا گونده‌لیک ملی، اجتماعی-سیاسی و ادبی گونده لیک اولان«ایران نو»نو («یئنی ایران») نشر ائتمه‌یه باشلادی. فارسجا ایشیق اوزو گؤرن بو گونده لیکله رسول زاده ایراندا، بئله دئمک ممکنسه، اروپا تیپلی یئنی مطبوعاتین اساسینی قویموش اولدو.
س. تقی زاده دیلی ایله دئسک، «مدرن اروپا گونده لیکچیلیک (روزنامه نگاری ) مسلکینی ایرانا گتیرن و اونو توسعه ائتدیرن محض محمد امین اولموشدور».
محمد امین«گونده لیک بیرچیراقدیر»دئیرک تئزلیکله «ایران نو»نو خلقین حقیقتی دئین دیلینه، ایرانین ان نفوذلو مطبوعات ارگانینا چئویردی. هر نمره‌ده گونون اساس موضوعسونو عکس ائتدیرن باش مقاله ایله یاناشی، اونون «م.امین»، «ر-زاده»، «رسول زاده »، «نیش»۱۱ وباشقا امضالارلا مختلف مضمونلو یازیلاری درج اولونوردو. معین فاصله‌لرله ۱۹۱۱-جی ایل مایین اورتالارینا قدر نشرینی دوام ائتدیرن «ایران نو»دا اونون امضالی -امضاسیز ۲۵۰-دک مقاله‌سی چاپ ائدیلدی. بونلارین هامیسی مشروطه انقلابینین طالعیی، ملی آزادلیق حرکاتی، انسان حقوق و آزادلیقلاری، بشر جمعیتینده دمکراسینین اؤنمی حقین ده اهمیتلی یازیلاردیر.
رسول زاده نین ایرانداکی سیاسی و مطبوع فعالیتینین بیر استقامتی ده ماهیتجه روسیه و انگلستانا قارشی ایدی، چونکی همین اؤلکه‌لر ایرانی حربی-سیاسی باخیمدان اؤزلرینین استراتژی ماراق میدانینا چئویرمیشدیلر. اونلارین ایرانا یئریتدیکلری حربی قوه‌لر خلقی ازمکده شاه رژیمینه کؤمک ائدیردی. بو سبب‌دن ده محمد امین«ایران نو»دا ایستر روسیه نین، ایسترسه ده انگلسین ایرانا تجاووزونو و زوراکیلیق سیاستینی دواملی تنقید ائدیردی. طبیعی کی، همین اؤلکه‌لرین سفیرلیکلری ده اؤز نوبه‌سینده رسول زاده نین فعالیتینی دقتله ایزلییر و تنقیدلرینه بیگانه قالمیردیلار. روسیه سفیرلیگی تنقیدلره داها دؤزومسوز ایدی، اونا گؤره ده«روس تجاووزونه قارشی کسکین مبارزه روحونا گؤره» محمد امینین الیندن زنجیر چئینییر، هر آددیمدا اونو ضررسیزلشدیرمه‌یه چالیشیردی. سفیرلیک نماینده‌لری بئله حساب ائدیردیلر کی، رسول زاده و ایدح-نین فعالیتی بیرباشا روسیه نین ایرانداکی تأثیرینی ضعیفلتمه‌یه یؤنلیب. ایشی بئله گؤرن چار حکومتی شاهلیق اصولی-اداره‌سیندن محمد امینی اؤلکه‌دن چیخارماغی طلب ائتدی. بو مسئله‌ده ایرانین اقتصادی وضیتینی آراشدیرماق اوچون تهرانا گلمیش مشهور آمریکا مالیه‌چیسی مورقان شوستئرین (۱۸۷۷-۱۹۶۰) «ایران نو»داکی کسکین فکرلرله زنگین مصاحبه سی یاخشی بهانه اولدو. ایرانین او واختکی صدر اعظمی۱۲ حاضردا باش ناظر وظیفه‌سینه اویغون گلن یوکسک دولت پستی بهدار محمد ولی خان ۱۹۱۱-جی ایل مایین ۲۲-ده رسول زاده نین و تاغیزادنین اؤلکه‌دن چیخاریلماسی بارده سرانجام امضالادی.
وضعیت حقیقتا اورک آچان دئییلدی: سیاسی اعتراضلاری بوغماق اوچون حکومت توده وی حبسلره باشلامیش، فعال انقلابچییلارین تعقیبی گوجلنمیشدی. بئله بیر شرایطده ایرانی ترک ائتمکدن باشقا چاره قالمیردی. اونا گؤره ده «ایران نو»نون ۱۹۱۱-جی ایل مایین ۲۵-دکی ساییندا باش رئداکتور محمد امین رسول زاده نین استعفا مکتوبو ایله مراجعت ائتمه‌سی تعجب دوغورمادی. گونده لیین ناشری سید شبسترییه عنوانلانان همین مکتوب‌دا محمد امین قارشیلاشدیغی مانعه‌لر اوجبات یندن ایرانی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدوغونو بیلدیریر و چاره‌سیزلیکدن دوغان بو استعفایا گؤره اوزولدویونو بیلدیریردی.
۱۹۱۱-جی ایل مایین سونوندا رسول زاده عقیده دوستو سید حسن تاغی‌زاده ایله بیرلیکده ایران اراضیسینی ترک ائتدی. قارشیدا اونو مبارزه‌لرله، معمالارلا، محرومیتلرله، لاکین عینی زاماندا امیدلرله دولو یئنی حیات گؤزلییردی...
باکییا گیزلی دؤنوش
رسول زاده ایرانی تاغی‌زاده ایله بیرگه ترک ائتمک مجبوریتینده قالسا دا،«استانبولدا گؤروشریک» وعدی ایله اوندان آیریلدی و آستارا سرحد-کئچید منطقه‌سینه اوز توتدو. مقصدی اؤنجه لنکرانا، اورادان دا دنیز یولو ایله باکییا یوللانماق ایدی. لاکین پایتخته گئدن سرنیشین گمیسینه یئتیشه بیلمه‌دی. گون یاواش-یاواش باتیردی. آرتیق دوکان-بازار باغلانیر، کوچه‌لردن ال -آیاق چکیلیردی. ایچینده بیر هیهجان و تلاش اولسا دا، اؤزونو تمکینلی آپاریردی. باشقا یولو قالمادیغینی گؤروب لنکراندا گئجه‌لمه‌یه قرار وئردی. آرا-سیرا گؤزه دین مامورلارین۱۳ دقتینی جلب ائتممک اوچون ساحل دکی گور چایخانایا طرف آددیملادی.
بیر نئچه ایلدن سونرا ۱۹۱۷-جی ایلین مارتیندا باکی اجرا کمیته‌سینین موقتی امنیت مدیری ایلیوشکینین تکلیفی ایله لنکران اویئزدینه (بولگه سی) سفر ائدیب جماعتلا گؤروشنده همین گونو خاطرلایان محمد امین «آچیق سؤز» گونده لیین ده بئله یازیردی: «لنکرانا بو، ایکینجی دفعه گلدیگیم ایدی بیر کره دخی ۱۹۱۱-جی ایلده گلمیشدیم. او زامان دا بیر گون لنکراندا قالمیشدیم ایراندان باکییا گلیردیک. فقط قورخو ایله، اندیشه ایله سفر ائدیردیک. هر ساعت و هر دقیقه گؤزلویوردوق کی، «توتاجاقلار». ایشته، ایشلریمیزی بیتیررک معنوی بیر تشویش قلبله قایقه میندیگیم زامان بی اختیار بو ایکی سفر آراسینداکی تفاووتو مقایسه ائتدیم.«ایشته استبداد، ایشته حریت!»– دئدیم»(«آچیق سؤز»، ۲۴ مارت ۴ آوریل، ۱۹۱۷(.
ایرانا مهاجرت ائتمزدن تخمیناً ۲ ایل اؤنجه محمد امین عایله قورموشدو او، عمیسی قیزی ام البانو ایله ائولنمیشدی. بو ائولیلیکدن اونون آرتیق قیز اؤولادی لطیفه دنیایا گلمیشدی. ائله رسول زاده نین گئجه ایله خبرسیز-اترسیز شکیلده قاییدیشینا دا ان چوخ او سئویندی. عمیسی اوغلو محمد علی ایسه محمد امینین قفیل پیدا اولماسینی یوخو کیمی قارشیلادی. اونلار آرا-سیرا مکتوبلاشسالار دا، ۲ ایلدن چوخ ایدی کی، گؤروشموردولر. دئمه‌لی، دانیشیلاجاق چوخ سؤزلری واردی، لاکین ایندی اساس مسئله گیزلینلیگی قوروماق، هئچ قونشولارین دا گؤزونه گؤرونمه‌دن حرکت ائتمک، واجب اولان آداملاری بیر یئره توپلاماق ایدی: محمد امینین اونلارا دئییله‌جک چوخ سؤزو واردی.
حاشیه: رسول زاده هله تبریزده اولارکن محمد علی ایله مکتوبلاشیر، لاکین اوندان اورک آچان خبرلر آلمیردی. بئله معلوم اولوردو کی، قوردوغو گنجلر تشکیلاتی اوولکی کیمی چئویک ایشله‌یه بیلمیر. سبب ساده ایدی: تشکیلات عضولرینین بیر قیسمی روسیه و اروپایا اوخوماغا گئتمیش، بیر قیسمی ده مبارزه‌دن گئری چکیلمیشدی. سیاسی ایشلره تزه آداملار جلب ائتمک ایسه خیلی چتینلشمیشدی.
محمد امینین «همت» تشکیلاتی ساریدان دا نیگارانچیلیغی واردی. مشروطه حرکاتینین ایلک دؤورلرینده تبریزه بؤیوک دسته ینه باخمایاراق، سون بیر ایلده بو تشکیلات داخلینده باش وئرنلر اونو مایوس ائدیردی. اجتماعی-دمکراسی ایده لرینا حدسیز آلوده اولموش همتچیلرین ملی مسئله لری آرخا پلاندا ساخلامالارینی رسول زاده هئچ جور آنلایا بیلمیردی. بلشویکلرین مسلمان-همتچیلره جدی تأثیری آیدین دویولوردو. کهنه دوستلارینین هر شئیه یالنیز صنفی نقطه نظریاناشمالاری اونا استالینین تئز-تئز تکرارلادیغی «پرولتار (ایشچی) صنفینین غالبلیی» صحبتینی خاطرلادیردی. هرچند بو دؤورده رسول زاده اؤزو ده هله‌لیک سیاسی ایده اعتباریله داها چوخ اجتماعی-دمکرات سمتینه یاخین ایدی.
۱۹۱۰-جو ایلده تهراندا یازیب چاپ ائتدیردیی «محافظه کار و یا اجتماعییست-محافظه کار احزابلارین تنقیدی» اثریندن سونرا محمد امین باکییا دؤنجیی تقدیرده سیاسی احزاب یاراتماق فکرینه دوشموشدو. او همین اثرده استبداد ظلموندن قورتولماق اوچون سیاسی احزابلارین اؤنمینی خصوصی وورغولامیشدی. فرانسه نین تمثالیندا اونلارین اؤلکه، اهالی و دمکراسی نامینه فعالیتلرینی نمونه کیمی گؤسترمیشدی. ایراندا تاغی‌زاده ایله بیرگه یاراتدیغی ای د ح-نی ده ائله بو قبیلدن حساب ائدیردی.
رسول زاده نین فکرینجه، سیاسی حزب یاراتماق نوبه سی آرتیق باکییا چاتمیشدی.
بئله‌لیکله، ایکی عمی اوغلو ایلکین مرحله‌ده احزاب ایدیاسینی مذاکره ائتمک اوچون ان اعتبارلی دوستلارین سیاهیسینی معینلشدیردیلر. قرارا آلدیلار کی، گئت- گلین چوخالدیغی نووخانیدا یوخ، یا باکینین اؤزونده، یا دا نفت رایونلارینین بیرینده توپلاشسینلار. شهره یاخشی بلد اولدوغوندان پلیسین عقلینه گلمه‌ین تهلکه‌سیز گؤروش یئرینی محمد علی سئچدی. جمعی ۵ نفر ایدیلر، اونلارین آراسیندا رسول زاده نین عمر بویو دوستلوق ائتدیی عباسقولو کاظیم زاده ده واردی.
قیسا حال-احوالدان سونرا محمد امین بیرباشا مطلبه کئچدی. ایراندا مشروطه حرکات یندن، خلقین مبارزه عزمیندن، انقلابی احوالی-روحیه نین یارادیلماسیندا و توده نین اداره اولونماسیندا سیاسی احزابین رولوندان دانیشدی، تبریزده یاراتدیقلاری ایران دمکرات حزبینین فعالیتیندن بحث ائتدی،«ایندی بیز بوردا دا تخمیناً بئله بیر احزاب تاسیس ائدیب حرکته کئچملییک»، – دئیه سؤزونو تاماملادی. سونرا دا کیچیک چانتاس یندن ایدح-نین نظامنامه‌سینی، قورولوش جدولینی و «ایران نو» گونده لیینین بیر نئچه نوسخه‌سینی چیخاریب میزین اوستونه قویدو.
مذاکره‌لر نتیجه‌سینده بئله راضیلاشدیلار کی، اولجه احزاب حقینده شفاهی تبلیغات آپاریلسین، بو تشبوثه اعتراضلار یوخلانیلسین. آردینجا ایسه اینانیلمیش آداملاردان عبارت بیر نئچه چئویک گروه یارادیلسین و عضولر بو گروهلارا جلب ائدیلسینلر؛ پاییزادک معیینلشدیریلمیش سایدا طرفدار توپلاندیقدان سونرا حزبین تاسیس ییغینجاغی کئچیریلسین و بو باره‌ده روزنامه لر ده معلومات وئریلسین. پلانا کیمسه اعتراض ائتمه‌دی. اونون اجراسی ایسه محمد علی ایله عباسقولو کاظیم زاده‌یه تاپشیریلدی.
بو گؤروشدن بیر نئچه گون سونرا ۱۹۱۱-جی ایل ژوئن سونلاریندا محمد امین باکینی ترک ائدیب استانبولا یولا دوشدو. ایکی سببه گؤره اؤزونو داخلا راحت حس ائدیردی: اولا پلیسین الینه کئچمه‌دن باکیدا بیر مدت قالا بیلمیش، ایکینجیسی اوزون مدتدیر ذهنینی مشغول ائد‌ن مساوات حزینین یارادیلماسی استقامتینده ایلک آددیملارین آتیلماسینا نایل اولموشدو.
استانبولا مهاجرت
محمد امین ۱۹۱۱-جی ایلین قیزمار ژوئن گونلرینده عثمانلی سرحدلرینی کئچدی. همین واخت چار روسیه سینین آچیق فکرلی تورک-مسلمان ضیالیلاری تعقیبلردن قورتولماق اوچون استانبولا سیغینیردیلار. ائله ایراندا شاه رژیمینین غضبینه گلیب اؤلوم تهلکه‌سی ایله اوزلشن دمکراتلار دا یا بو شهره، یاخود اروپایا پناه گتیریردیلر. بئله‌جه، استانبول تدریجا سیاسی مهاجرلرین توپلاندیقلاری مرکزه چئوریلیردی. رسول زاده نین ایراندان باشلایان مهاجرت حیاتینی بو دفعه عثمانلی پایتختیندا دوام ائتدیرمک ایستمه‌سینین سببی ده بو ایدی. او، استانبولدا مشروطه‌چی دوستو تاغی‌زاده ایله یئنیدن گؤروشدو. هر ایکیسی عینی ائوده کرایه قالماغا باشلادیلار. چوخ کئچمه‌دی کی، رسول زاده هله باکیدان تانیییب یاخشی مناسبتده اولدوغو علی بی حسین‌زاده و احمد بی آغا اوغلو ایله ده بیر آرایا گلدی. بو ایکی نهنگ فکر آدامی همین واخت تورکچولویون بیر ایدئووژی استقامتی اولاراق فورمالاشماسیندا مهم رول اویناییردیلار. معلوم اولدو کی، محمد امینین غیابی تانیدیغی تاتار اصیللی یوسف آکچورا دا استانبولدادیر. رسول زاده ه تئزلیکله بو بؤیوک فکر آداملارینا قوشولدو. او، چار روسیه س یندن گلمیش سیاسی مهاجرلر ایچرئیسینده ان گنجی ایدی: همین واخت علی بی حسین زادنین ۴۷، احمد بی آغا اوغلونون ۴۲،یوسف آکچورانین ۳۵، محمد امینین ایسه جمعی ۲۷ یاشی وار ایدی. لاکین بو یاش فرقی اونلارین بیرگه فعالیتینه مانع اولموردو.
تورکچولویون ایدئولوقلار یندن اولان ضیا گؤی آلپین دا تئزلیکله بو چئور‌یه قوشولماسی و گوندمده اولان موضوعلارا دایر دواملی مقاله‌لرله چیخیش ائتمه‌سی گئتدیکجه فرقلی بیر فکر منظره سی یاراتدی. رسول زاده سونرالار اعتراف ائدیردی کی، ض.گؤی آلپین «تورکلشمک، اسلاملاشماق و اروپالاشماق...» باره‌ده هر یئنی مقاله‌سی اونو وجده گتیریردی.
روسیه دن گلمیش مهاجرلر ترکیه‌ده ایکینجی مشروطیت دؤوروند۱۴ ۱۹۰۸-جی ایلین دکابریندا تاسیس اولونموش تورک درنه یی ایله فعال امکداشلیق ائدیردیلر. بو امکداشلیق سایه‌سینده قیسا واختدا ترکیه جمعیتینده تورانچیلیق و تورکچولوک طرفدارلارینین سایی آرتماغا باشلامیشدی. مسئله اوندادیر کی، چوخ چتین دؤنمینی یاشایان عثمانلی ترکیه‌سینده گنج تورکلر۱۵ حاکمیته گلمیشدیلر و اونلار ۱۹۱۱-جی ایلده عثمانچیلیق۱۶ ایده سیندن قطعی امتناع ائد‌رک تورکچولوک (پانتورکیزم)۱۷ خطینه کئچمیشدیلر. ۱۴ایکینجی مشروطیت دؤورو عثمانلی آنا یاساسینین ۲۹ ایل فاصله‌دن سون-را – ۱۹۰۸-جی ایل ژوئنین ۲۳-ده یئنیدن اعلان ائدیلمه‌سی ایله باشلایان و قانونوئریجی ارگانین (مبوسلار مجلسنین) سلطان وحدالدین طرفیندن ۱۹۲۰-جی ایل آوریلین ۱۱-ده لغو ائدیلمه‌سی ایله سونا چاتان دؤور. بو دؤور فرقلی سیاسی جریانلارا مجلس اداره ائتمه‌سی، سئچکیلرین تشکیلی و سیاسی احزابلارین تشککلو ایله یاناشی، حربی چئوریلیشلره و دیکتاتورلوغا شاهدلیک ائتمیشدیر (رئد.). ۱۵ گنج تورکلر عثمانلی امپراطورلوغونون سون زامانلاریندا اورتایا چیخان مشروطیتچی، عینی زاماندا سلطان ۲-جی عبدوالحمید حاکمیتینه مخالف اولان گنج ضیالیلارا وئریلن آد (رئد.) ۱۶
عثمانچیلیق (و یا عثمانیزم) عثمانلی دولتینده ۱۹-جو عصرین ۲-جی یارئیسیندا فورمالاشمیش سیاسی و ایدئولوژی دکترینا. «یئنی عثمانلیلار»، سونرا ایسه «گنج تورکلر» طرفیندن دستکلنن عثمانیزم ملی و دینی منسوبیتیندن آسیلی اولمایاراق بوتون عثمانلی دولتی تبعه‌لرینین «برابرلیگی و وحدتی» ایدئیاسینا اساسلانیب؛ ۱۹-جو عصرین سونو ۲۰-جی عصرین اوللرینده عثمانلی دولتینین رسمی ایدئولوژسی اولوب. بو ایدئولوژی واحد عثمانلی ملتینین فورمالاشماسینا، سیاسی آنلامدا وطنداش بیرلینه خدمت ائدیب، دولتین بوتؤولویونو قورویوب ساخلاماق و اونون پارچالانماسینین قارشیسینی آلماق مقصدی گودوب (رئد.). ۱۷
تورکچولوک (پانتورکیزم) تورک اهالیلارینین ملی اویانیش سورجینین تظاهرو کیمی ۲۰-جی عصرین اولینده فورمالاشمیش ایدئیا-سیاسی جریان. ماهیت اعتباریله قومی تکامل اولان و تورکلری دیگر مسلمان اهالیلار یندن آیدین شکیلده فرقلندیرن پانتورکیزم ایده لری تورک اهالیلارینین ملی منلیک شعورونون دنیا گورشلری آذربایجان و تاتار نماینده‌لرینین ایشله‌ییب حاضرلادیقلاری تورانچیلیق و تورکلشمه ایده لری یئنی دست-خطه، همچینین تورک خلقینین روحونا و مسلکینه اویغون اولدوغوندان روزنامه لر واسطه‌سیله گئنیش تبلیغ ائدیلیب یاییلیردی.
بو دؤورده رسول زاده تورک اهالیلارینین گله‌جک توسعه یوللاری و «تورکلشمک، اسلاملاشماق، آوروپالاشماق»دوستورونون گئرچکلشمه‌سی یوللاری اطرافیندا آپاریلان قیزغین بحث لردا فعال اشتراک ائدیردی.
رسول زاده نین تورانچیلیق و تورکچولوک ایدئولوژیسی حقین ده فکرلرینین جیلالانماسیندا ۱۹۱۱-جی ایلین آوگوستوندا استانبولدا تاسیس ائدیلمیش «تورک یوردو» جعمیتی اؤنملی رول اوینادی. بو جمعیت همین ایلین نوامبریندا عینی آددا «تورک یوردو» درگیسینی نشر ائتمه‌یه باشلادی. درگینین اساس مقصدی تورکلر اوچون مقبول اولان بیر ایده‌آل جمعیت یاراتماق، تورک اهالیلارینین بیر-بیرلرینی یاخ یندن تانیمالارینا خدمت ائتمک، عثمانلی تورکلری آراسیندا ملی روحون قوتلنمه‌سینه، دنیانین مختلف یئرلرینده یاشایان تورکلری بیر-بیرلری ایله یاخینلاشدیرماغا یاردیمچی اولماق ایدی. بئله جدی استراتژی مقصدلری هدف آلمیش همین مجموعه ۴-جو سای یندن اعتباراً رسول زاده نین «ایران تورکلری» آدلی سلسله یازیلارینی درج ائتمه‌یه باشلادی. بو یازیلار قونشو اؤلکه‌ده‌کی تورک توپلوملارینی، خصوصیله ده آذربایجان تورکلرینی تانیدان ایلک مقاله اولدوغو اوچون عثمانلی اجتیماعیتینین دقتینی درحال جلب ائتدی. محض بو سلسله مقاله‌لر سایه‌سینده عثمانلی اؤلکه‌سینده آنادولودان کناردا میلیونلارلا تورکون یاشاماس یندن خبر توتدولار. نتیجه‌ده ایکی اؤلکه آراسیندا کئچمیشده موجود اولموش مذهب آیریلیقلارینی ، دینی بوخوولاردان آزاد اولماسی پروسسینه تکان وئریب. بو ایدئولوژینین اؤزیینی تشکیل ائد‌ن مشهور «تورکلشمک، اسلاملاشماق، اروپالاشماق» دوستورو تورک اهالیلارینین توسعه سینین اساس استقامتینی معینلشدیریب تورک قومی کؤکونه آرخالاناراق و اسلام دنیاسینا منسوبلوغو یاددان چیخارمایاراق زامانین طلبلری ایله آیاقلاشماق، چاغداش اروپا مدنیتینین نایلیتلریندن بهره‌لنمک (رئد.)
رسول زاده جمعیتین بؤیوک ماراغینی نظره آلاراق ایران تورکلری ایله باغلی موضوعنو «سبیل الارشاد» («دوغرو یول») آدلی مشهور دینی مجموعه‌ده دوام ائتدیردی. بو یازیلاریندا ایران آذربایجانلیلارینین چوخسایلی مسئله لرینی، اونلارین حقوقسوز وضعیتلرینی عالمه جار چکمه‌یه چالیشان محمد امین، عینی زاماندا، چار روسیه سینده دا مسلمانلارین، او جمله‌دن تورک اهالیلارینین اوزلشدیی حاقسیزلیقلاردان دانیشیردی.
رسول زاده نین عثمانلی مهاجرتی دؤورونده ان مهم خدمتلریندن بیری اسلام دنیاسینین بؤیوک متفکری شیخ جماالددین افقانینین (۱۸۳۸-۱۸۹۷) «وحدت جینسییه فلسفه‌سی و دیل بیرلیینین حقیقی ماهیتی»آدلی اثرینی فارسجادان تورک دیلینه چئویرمه‌سی اولدو. اثر «تورک یوردو»ندا درج اولوندو (۱۹۱۱) و جدی حادثه‌یه چئوریلدی. افقانینین اثرلری آراس یندن «سعادتین آلتی گوشه‌لی قصری» ده رسول زاده نین ترجمه سینده ائله همین درگیده ایشیق اوزو گؤردو (۱۹۱۲). هر ایکی اثرین، خصوصیله ده«وحدت جینسییه فلسفه‌سی»نین اساس ایده سی اوندان عبارت ایدی کی، مسلمان اهالیلارینین ترقیسی اوچون ملی شعورون، ملی منلیین یوکسلیشی ضروریدیر، چونکی «ملتدن کناردا سعادت یوخدور». دیل و دینی ملتین فورمالاشماسی اوچون ایکی اساس عامل حساب ائد‌ن افقانی اوستونلویو بیرینجییه وئریر، هر کسی آنا دیلینین توسعه سینه چاغیریردی. بو ایده لر محمد امینی اؤزونودرک و ملی دولتین فورمالاشماسی ایله باغلی مسئله لره یئنی گؤزله باخماغا وادار ائدیردی.
استانبولداکی مهاجرت ایللرینده رسول زاده نین مادی جهتدن سیخینتیلار ایچینده یاشادیغی دا معلومدور. بو باره‌ده صحبت آچان یاووز آکپینار اونون«تصویر افکار» و س. روزنامه لرده مخبر کیمی چالیشماسینی، گونده لیک اوچون امضاسیز اجماللار حاضرلاماسینی، همچینین دوستویئوسکی، چئخوو، گورکی، تولستوی کیمی روس کلاسسیکلریندن ترجمه‌لر ائد‌رک روزنامه لره وئرمه‌سینی (۱۹۱۱)، حتی همین ترجمه‌لردن عبارت «روس ادبیاتی نمونه‌لری» کیمی توپلولار (۱۹۱۲) بوراخماسینی محض مادی احتیاجلارینی اؤد‌مک نیتی ایله علاقلندیریر.
محمد امینی یاخشی تانییان معتبر ضیالی،«بؤیوک تورک لغتی»نین مؤلفی، عینی زاماندا حاکم حزبنین («اتحاد و ترقی») نفوذلو شخصلریندن ساییلان حسین کاظیم قدری گونلرین بیر گونو دوستونون مادی سیخینتیلار ایچینده یاشاماس یندن خبر توتور. اونا بیلدیرمه‌دن «اتحاد و ترقی»ده مسئول وظیفه توتان علی بی حسین‌زاده‌یه مکتوب یازیر. مکتوبوندا رسول زاده یه بیر لیره‌لیک معاش آیریلماسینا یاردیمچی اولماغی تکیدله خواهش ائدیر. او، مکتوبوندا معاش مسئله‌سی ایله باغلی تشکیلاتین باش کاتیبی سید حلیم پاشا ایله گؤروشمک نیتینده اولدوغونو دا بیلدیریر. بو خواهشین یئرینه یئتیریلیب-یئتیریلمدیی، محمد امینه آیلیق مواجب آیریلیب-آیریلمادیغی معلوم دئییل. آنجاق فاکت بودور کی، حاکم حزبنین باشیندا تمثیل اولونان ح.ک.قدری گنج رسول زاده یه حرمتله یاناشمیشدی. بو ائپیزود، ائلجه ده همین دؤورله باغلی مختلف شخصلرین خاطره‌لری گؤستریر کی، عثمانلینین سیاسی دایره‌لرینده و حکومتده محمد امینی کفایت قدر یاخ یندن، اؤزو ده نفوذلو شخص کیمی تانییردیلار...