ساکیبه العسگراوا
Sakibə Ələsgərova Dr.Doç
برگردان : دکتر حسین شرقی
اوتای و بو تای آدی ایله پارچالانما سوسیال وسیاسی، ادبی و مدنی علاقه‌لرین ضعیفله‌مه‌سینی سیاسی ایدئولوژیلرین یئرینه یئتیردیی بیر مرام اولاراق قارشییا قویماسینا باخمایاراق، خالقین ائتنیک یادداشی اؤزو ایله بیرگه مؤوجود رژیملره قارشی دایانیقلیق گؤستره‌جک گوجون ده اویانیشی (حرکت‌لیلیگی) اوچون اساس اولدو. آذربایجان خالقینین میللی دؤولت‌چیلیک شعورو، بوتؤولوک ایده‌آلی ائتنوسون مؤوجودلوغونون و ائتنیک کیملیینین گؤستریجیسی اولاراق زامانیندان، جوغرافی مکانیندان آسیلی اولمایاراق همیشه آنا آخاری معینلشدیرمیش‌دیر.
ائتنیک تاریخین فورمالاشماسی و اونون اورتایا قویدوغو تصور قارشیدورمالاری، مورککب سیتواسییالارین یاشانماسینی قاچیلماز ائتمیش‌دیر. خالقین فورمالاشماسی تاریخینه قدرکی یولدا ائتنیک تاریخ آیریجا بیر مرحله کیمی داها قدیملری و پروسئسین داها درینلیکلرده گئتمه منظره‌سینی دقت اؤنونه گتیریر. جوغرافییانین اورتایا قویدوغو تصور، سوسیال-سیاسی پروسئسلرین مورککب‌لیگی، آخینلارین (کؤچلرین) یوردسالما موجادیله‌سینین سرگیلدیی منظره اورتا عصرلره نیسبته‌ن داها قدیملر دایانیر و قدیملره دایاندیقجا دا موختلیف سپکیلی موباحثه‌لره، فیکیر آیریلیقلارینا یول آچیر.
یاخین دؤورون حادثه‌لری تیمثالیندا قوزئی و گونئی آدی ایله باش وئره‌ن آسیملاسیا سیاستی اوست قاتدا زده‌له‌نمه‌لره، ایمپئرییا ایدئولوگییاسیندان گلن تأثیرلره، یئنی نیظاما حساب‌لانان سیستئمه باغلانیردیسا، آلت قاتدا تاریخی یادداشین، ائتنیک شعورون اویانیشی و اؤزونودرکی اساس اولاراق گؤتورولوردو. «گونئین ایران، قوزئیینین دا روسییا ترکیبینده اولدوغو دؤورده آذربایجاندا میللی دؤولت‌چیلیک تفککورو، آذربایجان خالقینین بوتؤولویو ایده‌آلی سؤنمه‌دی، لاکین اؤلکه‌نین قوزئیی ایله گونئی آراسیندا سوسیال-سیاسی، مدنی علاقه‌لرینین ضعیفله‌مه‌سینین اساسی قویولدو. بو او زامان باش وئردی کی، عموممیللی ایده‌آللارین فورمالاشماسینا تکان وئره‌ن دونیا میقیاسلی پروسئسلر اینتئنسیولشمک‌ده ایدی. و آذربایجان شرقله قربین تاریخی ضدیتلرینی اؤزونده بوتون کسکینلیگی ایله احتیوا ائد‌ن بیر اؤلکه‌یه چئوریلیردی» .گوجلو میللی دؤولت‌چیلیک ایدئیالاری گونئی و قوزئی بویو بوتون تضییق و سیخینتیلارا باخمایاراق، ائتنوسون دوشونجه‌سینین آلت قاتیندا همیشه اولوم//قالیم سوییه‌سینده حرکتده اولموش‌دور. ۲۰-جی عصرین اوللرینین قاینارلیغی، پروسئسین اوست قاتا چیخماسی و موجادیله سوییه‌سینده اؤزونو گؤسترمه‌سی بونون پارلاق اؤرنییدیر. روس ایمپئرییا تفککورو، ائلجه ده شووینیزمینین معینلشدیردیی پرینسیپلر اوست قاتدا بیر-بیریندن نه قدر فرق‌لیلیکله گؤرونسه ده، آنجاق آپاریجی موسطویده عینی نیت و مراما کؤکلنمیش‌دی.
آذربایجانین قوزئی و گونئی قاریشیق بوتؤولویونو معینلش‌دیرهن و بشر سیویلیزاسییاسینا اوزسیز تؤهفه‌لر وئره‌ن مدنیت شئدئورلری بیر ایستیقامتده اونون سیاسی قانادینی دا اؤزونده احتیوا ائتمکله و اونو یؤنله‌ندیرمه‌لرله تاریخ یولونا داوام ائتمیش‌دیر. اورتا عصرلرین درینلیکلریندن گلن کیم‌لیک موجادیله‌سی اونون هم ده خرونوتوپلارینی (زامان و مکان کونسئپتینی) بیر بوتؤو اولاراق دقت اؤنونه گتیریر و آرخایک وطن مودئلینین سونراکی زامان چرچیوه‌سینده سرگیلدیی تصوره دایانیر. ۱۹-جو عصرین اوللرینده گولوستان موقاویله‌سی (۱۲ اوکتیابر ۱۸۱۳-جو ایل)،تورکمنچای موقاویله‌سی (۱۰ فئورال ۱۸۲۸-جی ایل) ایشغال‌چیلیق حؤکم-فرمانینین بوتون آسپئکتلری ایله فورمولاسینی اورتایا قویدو. لاکین ائتنوسون دؤولت‌چیلیک شعورو، بؤیوک مدنیت یاراتماق موجادیله‌سی نه قدر سیخینتیلارا، گئریچکیلمه‌لره مجبور ائدیل‌سه ده آلت قاتدا اونا قارشی دایانما دوشونجه‌سینی باریشمازلیق آنلامیندا فورمالاشدیردی. آذربایجان دئموکراتیک جومهوریتینین یارانماسی و ائلجه ده گونئیده مشروطه اینقیلابی (۱۹۰۵-۱۹۱۱-جی ایللر) و سونراکی دؤنه‌ملرین تاریخی پروسئسی تورک ائپوس میفیزمیندن، صفویلرین وطن قورماق موجادیله‌سیندن (و س.) داشینیب گلنلرین گؤرکو و داوام‌لیلیغی ایدی.
تورک ائتنیک مئتامد‌لی بیر کونسورسیوم اولاراق تورک قبیله بیرلیکلری سوییه‌سینده معینلشمیش تؤره موناسیبتلرینی، پرینسیپ کوتسال‌لیغینی، ساکرال تصورلره باغلانان آرخئتیپلری باشلیجا اولان کیمی اساس گؤتورمکله هم ده بوتون زامانلار اوچون مئنتال یاشام و اؤزونوتسدیق اولاراق معینلشدیرمیش‌دی. تنبه‌نی عصیانی (۱۸۹۱)، تبریز عصیانی (۱۹۰۶-۱۹۰۹)، جنگه‌لیلر حرکاتی (۱۹۱۷-۱۹۲۱) و س. شاه رژیمینه و اینگیلیس میسسئونئرلرینین داغیدیجی آوانتوراسینا اعتراض دالغاسی اولاراق تاریخه آغیر مؤهورونو وورماق‌دا ایدی. میللی دؤولت ایدئیاسی و میللی دؤولت‌چیلییه کؤک‌لنن ائتنیک شعور بوتون پروبلئملرین کؤکونو ایمپئرییا موستبیدلیینده، اونون آزلیقلارا قارشی یؤنلدیلمیش تاریخی ایداره‌چیلیک فلسفه‌سینده گؤروردو. بوتون بونلارین کؤکلو شکیلده حلی ایسه دایم (و واختاشیری) پوزولموش نیظامین برپاسینا، شووینیست تصورلرین کؤکوندن حلی آمالینا کؤکله‌نیردی. آذربایجان سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکاسی مودئلی سووئتلر ایمپئرییاسینین معینلشدیردیی دؤولت‌چیلیک ایئرارخییاسیندا بیلرک‌دن (بلکه ده بیلمه‌یرک‌دن) سؤوق-طبیعی ائتنیک ایده‌آلین مؤوجودلوغونا، «قارداش رئسپوبلیکالار» تیمثالیندا اویانیشینا زمین یاراتمیشدی. ایمپئرییانین داغیلماسی (سووئتلرین چؤکوشو) زامانیندان باخدیق‌دا بونلار میللی دؤولت تفککورونون حرکت‌لیلیگی اوچون طبیعی فونکسییا داشیماسی ایله شرط‌لنیر.
میللی حرکاتین دؤورون عمومی خرونیکال منظره‌سی، اجتماعی-سیاسی پروسئسلرین گئنئولوژی فاکتوراسی، تیپولوژی پارالئلیزمی و موحیط‌ده بدیعی ائستئتیک درکی مسئله‌سی باخیمیندان بیر سیرا آسپئکتده پروبلئمه دقت یئتیرمیی گرک‌لی ائدیر:
آ) ائتنیک منسوبلوغون یاشام فلسفه‌سینین بیر پرینسیپ اولاراق معینلیگی و اونون اینواریانت مودئلینین کوتسال‌لیغینا موناسیبت؛
ب) سیاسی موحیطین ایدئولوژیسینین خالق و توپلوملارا یاناشماسینداکی باخیش فرق‌لیلیکلری؛
ج) میللی دؤولت تصورونون بوتون پارامئترلرده محوینه یؤنلندیریلمیش ایمپئرییا مفکوره‌سینین ایداره‌چیلیک مئخانیزملری؛
چ) سیاسی آپاراتورانین اورتایا قویدوغو ایداره‌چیلیک و یاشام فلسفه‌سینین تاریخی یادداشین داغیدیجیلیغینا کؤکله‌نمه‌سی؛
د) معینلشمیش سیاسی پرینسیپلرین رئژیم طرفیندن اساس گؤتورمه‌سینین بیر مقصد اولاراق دیکته و تلقینی؛
ائ) فارسلاش‌دیرما تئندئنسییاسینین یوخاریدان آشاغییا حیاتین موختلیف طرفلرینده باشلیجا معیار کیمی گؤتورولمه‌سی؛
ا) میللی دؤولت‌چیلیک مودئلینین عمومتورک سوییه‌ده (هون-قیپچاق دؤولت‌چیلیگی و اوغوز-سلجوق دؤولت‌چیلیگی) ائتنیک شعوردا درکی و اویانیشی؛
ف) دؤورون و موحیطین رئال‌لیقلاری موستویسینده باش وئره‌نلرین گرگینلیکلره، قارشیدورمالارا گتیریب چیخارماسی و س.
بوتون بونلار گونئی آذربایجاندا میللی حرکاتین ماهیتینده اولانلاری بیر بوتؤو کیمی دقت اؤنونه گتیریر. چونکی بؤیوک مدنیتین یارادیجیلاری اولان خالقلار تاریخین هانسیسا مرحله‌لرینده قارشیلاشدیقلاری پروبلئملری حل ائتمک اوچون همیشه تاریخه و تاریخی تجروبه‌یه ایستیناد ائتمکله موشکوللری آرادان قالدیرماق یولونو توتموشلار. تبریز، زنجان اورمییا، اردبیل، قزوین، همدان و س. کیمی بؤیوک مدنیت اوجاقلاریندا زنگینلشمیش و موختلیف زامان کسیکلرینده تاریخه تؤهفه‌لر وئرمیش گونئی یئرلی شووینیزمینین ایداره‌چیلیک ایستئروتیپلرینده معینلشمیش پرینسیپلری قبول ائتمک زوروندا قالسا دا، شعورون آلت قاتیندا واختاشیری اونا اولان مؤقعینی ده اورتایا قویوردو. م.ع.معجز، ج.مممدقولوزاده، م.ع.صابیر، ا.قمگسار، ب .عباسزاده، علی فیکرت، میر مهدی اعتماد، میر مهدی چاووشی، هیلال ناصری و باشقالارینین یارادیجیلیغیندا دؤورون اجتماعی، سیاسی و سوسیال منظره‌سی بوتون تفصیلاتی ایله ماهیتی اورتایا قویور. «ایران اینقیلابی و ستار خان حرکاتی، شاه دئسپوتیزمی و شرق مطلقیتی» مسئله‌سی تفصیلاتی ایله ادبی-مدنی موحیطین دوشونجه‌سینده بیر خط اولاراق عکسینی تاپیر. «موللا نصرالدین» ژورنالینداکی «یاشا» آدلی مینیاتور (۱۹۰۸) خالقین دؤیوش عزمینی، موجادیله مرامینی دقت اؤنونه گتیریر. ج.مممدقولوزادنین «ایران فهله‌لرینین پولو هارا گئدیر»، «ایرانلیلارا»، «همهشری»، «نئجه قان آغلاماسین داش بو گون»، م.ع. صابیرین «ظل سلطانا، آماندیر، وئرمیین ایرانا یول»، «من شاه قوی شوکتم، ایران اؤزوموندور»، «بورا سای»، «میللت شرقیسی»، «رد اول قاپیدان، آغلاما زار-زار دیله‌ن‌چی»، «اهلی ایراندا، پاه اوغلان، یئنه همت گؤرونور»،»شورا گلیب شاد اولون، ایرانلیلار»، «مورتجعلر، سئوینین، کشور ایرانه یئنه»، ا.قمگسارین «دولاشما»، «آخوند»، «ائیله‌مه قم»، «کئچر»، «اولسون»، «ایرانلیلار»، «سینه ز‌ن»، «بایرام‌لیق»، «ای محمدعلی، بو نؤع کی، ایراندان اکیلدین»، م.ع.معجوزون «ضیافت و فلاکت»، «میللت»، «یوخ‌دور الاج سؤیله‌دی دردی-جهالته»، «اولار، اولماز»، «اینقیلاب اولاجاق»، «اولسون گرک»، «ای مسلمانلار»، «ایران سربازلاری» و س. دؤورون سیاسی منظره‌سینی و بدیعی تفککور اینتئللئک‌سییاسینین باش وئره‌نلره موناسیبتینی آیدینلاش‌دیرماق اوچون باشلیجا اولاندی. عمومیتله، اجتماعی-سیاسی پروسئسین آذربایجان موسطویسینده قوزئی و گونئی سوییه‌سینده درکی و اونا موناسیبت بیر پروبلئم اولاراق تاریخی یادداشین معینلشدیردیی اینسانلیق کونسئپتینه باغلانیر. ا.قمگوسارین «هئچ روادیرمی اکین‌چی، جیفت‌چی یئکسر کام آلا، نازپرور شاهزادا کوچه‌لرده آج قالا» سوالیندان م.ع.صابیرین «ظل سلطان، بورا سای دؤیدوروب آلدیقلارینی، سؤیوب آلدیقلارینی، سؤیدوروب آلدیقلارینی» سؤیلدیکلرینه قدر نه وارسا بوتون اولانلار پوزولموش نیامین، مملکتین آجیناجاقلی منظره‌سینین رئاللیقلاریندان دوغموش‌دور.
۱۹-جو عصرین سونو و ۲۰-جی عصرین اوللری سیتواسییالارین مورککب‌لیگی و دؤورون اجتماعی-سیاسی پروسئسلرینین آغیرلیغی، ایستیبدادین، میللت، خالق حالینین اوجسوزلوغو ایله سجییه‌لنیر. ۲۰-جی عصر بویو داوام ائد‌ن چالخالانمالار قوزئی‌لی و گونئیلی هر ایکی طرف‌ده زیقزاق‌لی گئدیشلرله، موجادیله‌نین موختلیف فورمالاری ایله پروبلئمین حلینه کؤکلنمیش‌دی. ایمپئرییا مفکوره‌سی و شووینیست ایداره‌چیلیک ایئرارخییاسی ائتنوسون آرخایک تفککورونده اوتوروشموش وطن قورماق موجادیله‌سینی و مقدس نیظام ایستیینی هضم ائده بیلمیردی. داها دوغروسو، یوخاریلارین ایداره‌چیلیک پرینسیپلری و خالقی چاپیب-تالاماق مفکوره‌سی، میللتین ایسه باش وئره‌نلره مؤقع گؤسترمک عزمی قارشیدورمالارا، اعتراضا، سون اولاراق اینقیلابلارا گتیریب چیخاریردی. گونئی آذربایجاندا ۱۹۰۶-۱۹۱۱-جی ایللرده، ائلجه ده ۱۹۴۱-۱۹۴۶-جی ایللرده باش وئره‌نلر و سونراکی دؤنه‌ملرین حادثه‌لری پوزولموش نیظامین برپاسی اؤرنیی، میللی موجادیله‌نین دؤنمزلیینین گؤستریجیسیدیر. ادبی و مدنی موحیطین پروسئس‌ده آوانقارد اولاراق اؤنجوللدیی و فورمالاشدیرماغا چالیشدیغی تصور خالقین میفیک یادداش‌داکی ائتنوکوسموس مفکوره‌سینه، مقدس نظامین قورونوشونا حسابلانمیشدی. میف‌دن ائپوسا، ائپوس‌دان داستانا گلن وطن قورما موجادیله‌سی و اونون ائزوتئریک قاتی (داخیلی) رئال‌لیق‌دا اولانلارین بوتون موسطویلرده ایرتیجایا کؤکلندیینی اورتایا قویوردو و بو سبب‌دن ده ائتنیک خاوسون آرادان قالدیریلماسی اوچون موجادیله‌نین اینقیلابلارلا یئکونلاشماسینی قاچیلماز ائدیردی.
قدیم تورک دؤولت‌چیلیک مدنیتی، ائلجه ده سونراکی دؤورلرین تاریخی پروسسی، صفویلرین خالق، میللت هامیسی اولما مفکوره‌سی، شاه اسماعیل ختاینین میللی دؤولت قوروجولوغوندا معینلشدیردیی یول و اونون سونراکی دؤورده‌کی داوامی (موختلیف سپکیلی زده‌له‌نمه‌لره باخمایاراق)، خانلیقلار زامانینداکی سارسینما و پوزولموش نظامین برپاسی اوغروندا موباریزه اؤز تاریخی آخاری ایله اون دوققوزونجو یوزایللییه گئریله‌مه‌لرله، چاخناشمالارلا داخیل اولدو. بو ایسه سون اولاراق معلوم فاجعه‌لرین، سارسینتیلارین، داها دهشت‌لی سوییه‌یه یوکسلمه‌سی، ایشغاللارین باش وئرمه‌سی ایله یئکونلاش‌دی. ادبیات بوتون زامانلاردا میللی مفکوره‌نین قورونوشونا، ائتنیک یادداشین بیر دیر، موجادیله فورمولو اولاراق قورونوشونا کؤکلنمیش‌دیر. داها دوغروسو، خالقا صاحب دورماق، هامیلیک فونک‌سییاسینا یوکلنمیش‌دی. آرخایک یادداش اوغوز ائلینین یارانماسی و تورکمان ائللرینین توپلوم تصورو حاقیندا سونراکی دؤنه‌ملره داشیییب گتیردیکلری تلتلشوورون فؤوقلزامانلیق و فؤوق المکانلیق مودئلینی معینلشدیریر. «اوغوزنامه‌لر» تیمثالیندا بدیعی دوشونجه‌نین اورتایا قویدوغو منظره اوفیقی و شاقولی یاناشمالاردا مؤهتشه‌م بیر موکممل‌لیگی دقت اؤنونه گتیریر. «اوغوز جمعیتینین بوتون اؤزل‌لیکلرینین پارچالانماسی اوغوزنامه‌لرده آتالارین و اوغوللارین قارشیدورماسی شکلینده عکس اولونور. بیرینجیلری عنعنه‌نین قورویوجولاری کیمی موحافظه کارلارین، ایکینجیلری ایسه پاسسیونئر قوه‌لرین عکسی سایساق، اوغوزنامه‌لرین تاریخی گئرچک‌لیگی دوزگون عکس ائتدیردیینی سؤیله‌مک اولار. بونونلا برابر، داستانداکی «قاراخان ائلی» تاریخی باخیمدان اوغوز ائلیدیر». «بیر تانری اینانجی» اساسیندا یارانان تورکمانلار عینی پرینسیپه باغلانماسی ایله تاریخی گلنیین آخارینی معینلشدیریر. اورتا عصرلرین تاریخی آخاریندا شاه اسماعیل ختایدن شاه عباسا گلنلرین منظره‌سی و سونراکی دؤنه‌ملرده باش وئره‌ن آشینمالار (مثلاً، شاه عباسین فارسلاش‌دیرما سیاستی) میللی دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینه، منسوب اولدوغو خالقا موناسیبت فرق‌لیلیگی ایدی. داها دوغروسو، دؤولت‌چیلیک تصورونون زده‌له‌نمه‌سی کیمی درک اولونماقلا هم ده سونراکی پروسئسلرین گئدیشینین هانسی ایستیقامته یؤنلنمشدیر. بوتون بونلار آذربایجانین قوزئی و گونئی آدی ایله بؤلونمه‌سینه گئدن یولون رئال‌لیقلاری فونک‌سییاسینی یئرینه یئتیریر. مقدس وطنین یادلارین الینه کئچمه‌سی عکس جبهه‌ده میللی دوشونجه‌نین اویانیشی اوچون اساس اولدو.
تبریز، ماراغا، خوی، قاراداغ، زنجان، قزوین، همدان مدنیت اوجاقلاری اولماقلا هانسی فونکسییانی یئرینه یئتیرمیش‌سه، باکی، شیروان، گؤیچه، دربند، بورچالی، گنجه، ناخچیوان، ایروان قوزئیده عینی دوشونجه‌نین کیم‌لیک کودو اولماقلا منسوبلوغون قورویوجولوق میسسییاسینا کؤکلنمیش‌دی. «بیزیم قاباغیمیزدا داغ کیمی دوران ایستیبداد شرق ایستیبدادی، شرق قارانلیغی ایدی، شاه و سلطان ایستیبدادی ایدی و اینانج ظولمتی ایدی، وطنیمیزین ایران طرفینده سلطانلارین، شاهلارین «کئیفه-مایشا»سی ایدی، یالانچی موجتهید و شیخ السلاملارین جؤولانی ایدی و خلوت دره‌ده نؤو-نؤو تولکولرین بیلیگی ایدی». بوتون بونلار و بو کیمی مسئله‌لر قارشیدورمالارا، مؤوجود پروبلئملرین داها دا چوخالماسینا، اعتراض و ناراضیلیقلارا گتیریب چیخاردیردی. بدیعی دوشونجه باش وئر‌نلری موختلیف فورمالاردا، زنگین اوسلوب رنگارنگلری ایله چاتدیرماق یولونو توتور، پروبلئمین حلی موجادیله‌سینده آپاریجی رولو اؤز اوزرینه گؤتوروردو. محمدعلی صفوت، علی اکبر دهخدا، ابراهیم ذاکیر، جعفر کاشیف، فخرالدین محضون، میر مهدی اعتماد، حبیب ساهیر، حداد، هیلال ناصری، حسین صحاف، محمد حسین شهریار، میر مهدی چاووشی، جوشقون، میر تاغی میلانی، قولو خان بورچالو، حسین جاوان، محمدباغیر نیکنام، بالاش آذراوغلو، هاشیم ترلان، مفتون، مظفر دیرفشی، یحیی شیدا، علی توده، اسماعیل جعفرپور، ابوالفضل حسینی، سلیمان جاهانی، حکومه بیللوری، مدینه گولگون، سهراب طاهیر، سهند، حصاری، میرزه حسین کریمی، کمالی، موسی طاهیری، هوشیار و س. کیمی اونلارلا صنتکارلارین حیاتی و یارادیجیلیغی بو موجادیله‌نین اؤرنییدیر. موختلیف بیچیملرده دئییلمیش رنگارنگ فیکیر و مولاحظه‌لر بوتونلوک‌ده تاریخی آخاری، دؤورون اجتماعی-سیاسی، ادبی-مدنی منظره‌سینی عکس ائتدیرمک و گله‌جه‌یه داشیماق باخیمیندان فوندامئنتال قایناق‌دیر.
اجداد، کاغان، خیلاصکار، آنا وطن هامیسی، میللتین سیموولو کیمی چئشیدلی آد و تصورلری سرگیله‌ین اسکی گلنیین اورتایا قویدوغو منظره کوتسال‌لیق و اونیکال‌لیق آنلامیندا موکممل بیر تصورو پرویئکسیالاشدیرماقلا، هم ده تاریخین آغیر دؤنه‌ملرینده تکرارالاناراق اویانیشی سرگیلییر. تورک فوتوحاتینین شرق‌دن قربه دوغرو حرکت‌لیلیگی جاهانشومول دؤولت ایدئیاسینا کؤکله‌نمکله گونشین حرکت ایستیقامتینی اساس گؤتورمه آمالینی دقت اؤنونه گتیریر و تانری بویروغو کیمی قبول اولونوردو. مراسیم فولکلورو، ائتنوقرافیک یادداش، تاریخی گلنک، داستان عنعنه‌سی، افسانه روایت، ناغیل نومونه‌لرینده نظره چارپان نظام مودئلی ساغ‌دان سولا حرکت‌لیلیگی اساس گؤتورمکله رئاللاشمیشدی. زنگین مدنیت قاتلاری بیر گلنک اولاراق کوسموسون قورولوشونا و موختلیف فورمالاردا پارادیقماتیک سوییه‌نین فاکتورال کاراکتئرینه یوکلنیر. سیمووللاشمانین عمومی آخاری، آیری-آیری مراسیم اؤرنکلرینین وئردیی اینفورماسییا، ریتوال قات تورک فوتوحاتیندا بونون بیر قانونا اویغونلوغا باغلاندیغینی معینلشدیریر. تورک حرب دوهاسینین گئرچکلشدیردیی منظره بوزقورد و دیگر آد و تصورلر سوییه‌سینده سینتاقماتیک یوکله‌نمنی، ائتنوسون مودریک‌لییه و ایراده‌سینه یوکله‌نمه‌سینی بیر بوتؤو اولاراق دقت اؤنونه گتیریر. «اوغوزنامه‌لر»ده بوز قوردون حرکتی، یؤن آلماسی تیمثالیندا تاریخی یادداشی، فوتوحاتچیلیغین دؤنمزلیگی مسئله‌سینی آیدینلاشدیریر. بوتون بونلار اورتا عصره گلن یولون عمومی منظره‌سی آنلامیندا ائتنوسون دونیا نظامی تصورونه باغلانیر. بایاتی، نغمه، آتالار سؤزو، مثل، میف، افسانه، روایت ائپوس، داستان نومونه‌لری بو تصورون قایناغی اولماقلا گئدیله‌ن (و گئدیله‌جک) یولون عمومی منظره‌سینی بیر کود اولاراق ایشارلییر.
آذربایجانین ۱۹-جو عصرین اوللرینده تاریخی تجاووزه یوکله‌نمه‌سی و ایکییه پارچالانماسی اؤزلویونده هر ایکی طرف‌ده سیاسی موسطویده «ناراحات رئگیون» تصورونو اساس ائدیردی. چونکی سیاسی ایدئولوگییا اؤزو ایله بیرگه تعقیبلری، سیخینتیلاری، مؤوجود معینلشمیش ایستروکتورون زده‌له‌نمه‌سینی، بوتون کونتئکستلرده آشینمالاری اساس ائدیردی. سیاسی ایدئولوگییانین چوخشاخه‌لیلیگی، پولیفونیک منظره‌سی هم ده اونا قارشی دایانا بیله‌جک قوه‌نین یارانماسینی (فورمالاشماسینی) قاچیلماز ائدیردی. پروتورک (اؤن تورک) دوشونجه‌سینده معینلشمیش وطن قورماق مودئلی، فوتوحات‌چیلیق فلسفه‌سی مؤوجود حادثه‌لر تیمثالیندا (اولاجاقلاردا) داغیلیب بیرلشمه‌نی و یئنی دوشونجه ایله میداندا مؤوجودلوغونو اورتایا قویمانی ضروریلش‌دیریردی. ۱۹-جو عصرین ایگیرمینجی ایللریندن باشلایان قاچاق‌چیلیق حرکاتی، موختلیف شهرلری بورویه‌ن اعتراض دالغالاری، قوزئیده و گونئیده اولان پروبلئملرین چؤزومو ایستیقامتینده میللی اویانیشین سرعت‌لنن تونو بونون گؤستریجیسیدیر. «قاچاق نبی»، «قاندال ناغی»، «قارا تانریوئردی»، «موللا نور، «ستار خان»، «قاچاق کرم»، «صمد بی»، «قاچاق عیسی خان» و س. کیمی داستان نومونه‌لری تاریخی گلنک تیمثالیندا پوزولموش نظامین برپاسینا یؤنلمیش‌دی. متن//متن، متن//موحیط، متن//سوبیئکت کونتئکستینده آیری-آیری شئدئورلرین وئردیی اینفورماسییا میللی موجادیله‌نین قوزئی و گونئی تیمثالیندا خاوسونو سرگیلییر. هونلار، گؤیتورکلر، اویغورلار، سلجوقلار، آفشین و بابک تیمثالیندا اولانلار، آلتوکان ساواشی، عثمانلیلار، امیر تئیمور، اؤزبکلر (شیبانی خان)، تئیموراوغلوللاری (مثلاً بابور خان)، قیزیلباشلار و س. تیمثالیندا تاریخین آیری-آیری دؤنه‌ملرینده باش وئره‌نلر بیر یادداش حادثه‌سی اولاراق تورک فوتوحاتینین جاهانشومول منظره‌سینی، جوغرافی آرئالیندا اولانلارین مقدس نظام قورما موجادیله‌سینی آشکارلاییر. «بوتون بونلار هر هانسی تاریخچینین اعتراف ائدیب-ائتمه‌مه‌سیندن آسیلی اولمایاراق هامینین بیلدیی عادی بیر حقیقتدیر». آذربایجانین ایکییه پارچالانماسیندان سونرانین حادثه‌لری، تاریخی پروسسین سیاسی و مدنی قاتدا درکی و معینلشدیردیی کونسئپسییا ائتنوسون اؤزونو تشکیل مودئلینه حساب‌لانیر.
گونئیی آذربایجان جوغرافی مکان اولاراق تاریخی-مدنی دیسکورسو، ائتنوکولتورولوژی سیستئمین پارادیقماتیک منظره‌سی ایله همیشه موختلیف سپکیلی آراش‌دیرمالارین پروبلئمی اولاراق کونسئپتوال یاناشمالارا یول آچمیش‌دیر. تاریخی عدالتین پوزولماسی، بیر خالقین ایکی بؤلونه‌رک آیریلیق، محرومیتلر یاشاماسی اینسان اوغلونون درک ائده بیلمیجیی و دوشونوب چاتدیرماسی مومکونسوز مسئله‌دیر. قوزئی سوییه‌سینده ده بو عینی تصوره باغلانیر، داها دوغروسو، گونئین مؤوجود رئاللیغی درکی و سرگیلدیی مضمون بوتون پارامئترلرده گئوسییاسی، گئویقتیسادی، گئوجورافی و گئوکولتورولوژی کونسئپتده جدی بیر منظره‌نی ایشارلییر. اونا گؤره ده تاریخی-مدنی و اجتماعی-سیاسی شرایطین دیفئرئنساسییاسیندا بو بؤلونمه‌نین درکی و تقدیمی موختلیف ایستیقامتلردن یاناشمانی ضروریلشدیریر.
آ) قوزئیی ده ایشغالین و پارچالانمانین درکی، ادبی-مدنی موحیطین باش وئره‌نلره موناسیبتی؛
ب) گونئی مؤوجود وضعیتین تاریخی-سیاسی (هم ده ایدئولوژی) و بدیعی-ائستئتیک سوییه‌ده اورتایا قویدوغو منظره.
عمومیتله، خالقین، هانسیسا ائتنوسون ایکییه پارچالانماسی، جوغرافی و ائتنیک باخیمیندان آمانسیز آیریلمالارا معروض قالماسی تاریخین آجی درسلریدیر. آذربایجان سوییه‌سینده بو اولاجاغین اؤزونو گؤسترمه‌سی ائتنوسون یادداشیندا، تاریخی رئاللیغی درکینده علاوه پروبلئملره، اؤزونوتصدیق اینستیکتینه یوکله‌نمه‌یه اساس اولور. معیشتینده، مراسیم فولکلوروندا، موجادیله فلسفه‌سینده، یاشام طرزینده، پوزولموش نظامین برپاسیندا و س. مسئله‌لرده آشاغیدان یوخارییا بوتونلوک‌ده ائتنوسون مسئله‌یه موناسیبتی ایکییه پارچالانما و بونون حلی مسئله‌سی بیرمعنالی اولاراق گؤرونور. آرتیق ادبی-مدنی موحیط‌ده، ائلجه ده بوتونلوک‌ده ائتنیک آرئنادا آیریلیق، حسرت، مقدس وطنین ایکییه پارچالانماسی بیر مؤوضوع اولاراق موختلیف سوییه‌لرده اؤزونون ایفاده‌سینی تاپیر. بایاتی، نغمه، آتالار سؤزو، مثل، روایت، افسانه، ناغیل، داستان، مراسیم فولکلورو و س. تیمثالیندا خالق یادداشیندا داشلاشیر. آراز مؤوضوسونون بوتونلوک‌ده شیفاهی و یازیلی ادبیات تیمثالیندا گؤرونوشو بونون اؤرنییدیر. ۱۹-جو عصرین سونو ۲۰-جی عصرین اوللرینده آراز بویو اراضیلرده خالق‌دان توپلانان بایاتیلاردا بو آپاریجی مؤوضو اولاراق اؤزونو گؤستریر. «آرازی آییردیلار» مئتادیلینین سرگیلدیی تصور سئمیوتیک قاتیندا موختلیفیؤنلو دوشونجه‌لره، فیکیر و قناعتلرین یارانماسینا اساس اولور. مثلاً، «آرازا گمی گلدی، من دئدیم هامی گلدی، سن آغلا، آی گؤزلریم، آیریلیق دمی گلدی» پوئتیک اؤرنیینین سرگیلدیی مضمون آیریلیق سوییه‌سینده باش وئره‌ن پروسئسلری بوتون آسپئکتلری ایله چاتدیرماق مرامینا کؤکلنیر. تبریز، باکی، دربند، بورچالی، گؤیچه، ایروان، خوی، مرند، سلماس و س. قدیم تورک ائللری آیریلیق، بؤلونموش وطن تیمثالیندا بیر باشقا ایستیقامتده ادبی-بدیعی دوشونجه‌نین مؤوضوع-پروبلئماتیکاسینا چئوریلیر. «تبریزده قارداشیم، سیبیرده بالام، ائله بیر درد وارمی کی، چکممیش اولام» تصورو و میصراعنین فیکیر یوکو بونون پارلاق نومونه‌لریندندیر.
۲۰-جی عصرین آذربایجان تیمثالیندا سرگیلدیی تاریخی تصور اجتماعی-سیاسی تبددولاتلاری، بدیعی-ائستئتیک موحیطین باش وئره‌نلری درک و منیم‌سمه فورموللاری آرخئتیپلرین اؤن جرگه‌یه چیخماسی و اونو خاطرلاتمالارلا گؤرونمه‌سی ایله شرط‌لنیر. شاه عباسین حاکمیتی دؤنمی، پایتاختین قزویندن اصفهانا کؤچورولمه‌سی (۱۶۹۸)، «قاریشیق» اراضی، ناراحات اراضی و س. تصوردن خلاص اولما کیمی پروبلئمین آرادان گؤتورولمه‌سینه حسابلانمیش آددیم ایدی. پایتاختین ایرانین ایچلرینه، درینلیکلرینه کؤچورولمه‌سی بیرمعنالی قارشیلانمادی. میللی دوشونجه‌نین اویانیشی و ناراضیلیقلارین یارانماسی اوچون بیر واسطه‌یه چئوریلدی. ادبی-مدنی دوشونجه‌ده ۱۷-جی-۱۸-جی عصرلرین اینتیباه دؤنمی کیمی وورغولانماسی صرف رئاللیقلارا، باش وئر‌ن حادثه‌لرین عمومی مضمونونا باغلانیر. آذربایجانین تاریخی تورپاقلاریندا معینلشمیش دؤولتلرین هئچ بیرینین خالقین (آذربایجانلیلارین) میللی ایده‌آللارینا کؤکله‌نمه‌مه‌سی ائتنیک یادداش‌دا اولان دؤولت‌چیلیک تصورونون زده‌له‌نمه‌سی کیمی قبول اولونوردو. سیاسی موحیط‌ده باش وئره‌ن پارادوکسال منظره (شاه عباسین فارسلاش‌دیرما سیاستی)، معینلشمیش ایستراتئژی ایداره‌چیلیک مودئلی دؤورون ائلیتار فوندو و ادبی-مدنی موحیطی اوچون علاوه پروبلئملرین یارانماسی اوچون قاچیلمازلیق تصورو فورمالاش‌دیریردی. «کوراوغلو»، «اصلی و کرم»، «آشیق قریب»، «عباس و گولگز»، «طاهیر وزهره»، «شاه‌زاده ابوالفض»، «قوربانی»، «یاخشی و یامان»، «آرزو و قنبر» و س. کیمی شئدئورلرله خالق باش وئرمیش بوشلوغو دولدوردو و ائپیک تفککور منلیک موجادیله‌سینده سیاسی موسطویده گئدنلری میللی آسپئکتده اوزله‌یه بیلدی. بوتون بونلار اولانلار و اولاجاقلار تیمثالیندا پروسئسین عمومی آخارینی، ائپیک عنعنه‌ده داشینیش و معیار فونکسییاسینین قورونوشونو و سیاسی موسطویده ایتیریله‌نلرین یئنی مکان تیمثالیندا اؤزونو تظاهر ائتدیرمه‌سینی آشکارلاییر. شاه عباسین مرکزین ایرانین ایچریلرینه داشینماسی سیاستی یارادیجی موحیطین بؤیوک بیر حیصه‌سینین (شاعر، رسام، عالیم، هئیکلتراش و س.) اورادا یئرلشدیریلمه‌سی دیگر موسطویده یئنی بیر خططه اینکیشافا یول آچما ایله تظاهر اولوندو. ادبی-مدنی موحیط‌ده معینلشمیش کلیشه لر، کلاسسیک اوسلوب و دوشونجه طرزینین یئنی کونتئکستده خالق ایفاده طرزینه باغلانماسی و بو یؤنده دینامیکانین مؤوجودلوغو ائپوس (داستان)، روایت، احوالات سوییه‌سینده مهتشم‌لیگی دقت اؤنونه گتیردی. داها دوغروسو، ۱۶-جی عصرین میللی مفکوره کونسئپ‌سییاسی ۱۷-جی عصرده سیاسی موحیط سوییه‌سیندن نه قدر اوزاقلاشدیسا، خالقین ائتنیک کولتورولوژی تفککورو کونسئپتینده بیر او قدر اوجالیغا یول آچدی.
آذربایجان خالقینین اجتماعی-سیاسی، ادبی-مدنی مفکوره‌سینده صفویلر و صفویلردن سونراکی دؤنم ۱۶-جی-۱۷-جی عصرین عمومی آخاری ۱-جی شاه عباسین کؤچورمه سیاستینده ماهیت مسئله‌سی اولاراق تاریخی یادداش‌دا معینلشمیش اؤزگورلوک تصورلرینین آشینماسی ایدی. «پایتاخت اصفهانا کؤچورولدوک‌دن سونرا آذربایجانین موختلیف شهرلریندن، خصوصاً تبریز تاجیرلری، علم و صنعت آداملارینی یئنی پایتاختا کؤچورور. اصفهان شهرینی تبریز حسابینا آبادلاشدیرماغا چالیشیردی.
اصفهاندا آستراباد آدلانان حیصه باش‌دان-باشا آذربایجانلیلاردان عبارت ایدی.