دوکتورمحمدرضا کریمی

 

 

 

 

 آذربایجان تورک ادبیاتی نه قد­ر زنگین، محتوالی، گؤزَ­ل و دولغون اولورسا دا، هله­لیک نسیان اؤرتویو آلتیندا گیزلی قالمیشدیر. کئچن یوزایلده – پهلوی رژیمی­نین قانلی – قادالی استبدادی، یوردوموزا کؤلگه سالاراق دیلیمیز و ادبیاتیمیزین یاساق اولدوغو، خالقیمیزی بو ادبیاتدان محروم ائتمیش و همین یوزایلده – باشقا ملتلر دؤرد ناللی ایره­لی گئده­ن بیر چاغدا، بیزیم آذربایجان خالقیمیز یئرینده دایانیب، تکجه بیر تاماشاچی کیمی باشقا خالقلارا باخمادان آیری بیر چاره تاپمادی. آنجاق بوگون دیلیمیزین آزادلیغی اومودویلا بؤیوک آددیملار ایره­لی آتیب، ادبیاتیمیزین اوزه­رینه قونان غوباری اوستوندن سیلمه­ده­دیر. شُبهه یوخدور که حقیقت بیر گونش کیمی همیشه­لیک بولود دالیندا قالماز. ادبیاتیمیز دا بو حقیقتلردن بیری­دیر. بولودلار دالی چکیلدیکده، گونشین شعله­لری گؤزلری قاماشدیران کیمی، آذربایجان ادبیاتی­نین زنگین­لیگی تانینمادا چوخلو گؤزلری قاماشدیریر. 6 و 7جی یوزایلده آذربایجان تورک ادبیاتی چین دوواری­نین یانیندان باشلاییب مصره قدر اوزانان اؤلکه­لرده یاییلاراق، ده­یرلی اثرلر یاراتمیش و یوزلرجه عالم، شاعر و صنعتکارلار میدانا گلمیشدیر. بوگون خراساندان توتوب آنادولونون باتیسینا قدر یارادیجی شاعرلر آذربایجان تورکجه­سینده تانینیرلار. او جمله­دن اسفراینلی حسن اوغلو، بابا الیاس، خواجه دهانی، مولوی، خواجه علی خوارزمی، حاجی بکتاش ولی، هامیسی خراساندان باش قووزاییب تورکجه یازیب یارادیبلار. یوزایللر بویو بو آخیمی داوام ائدیب بوگونه قدر ایره­لی سورموشلر. او بیری یؤندن، آنادولودان باش قالدیران شاعیرلر: خواجه احمد فقیه (نظامی ایله چاغداش و اوچ تورکجه مثنوی یازمیش بیر تبریزلی شاعیردیر و بوگون اونون قبری اسبوس کندینده – سردری­نین ایکی کیلومترلیگینده اولاراق قبیر داشی­نین اوستونده اؤلوم تاریخی 618 قمری یازیلمیشدیر)، خواجه یوسف مداح، مصطفی ضریر، سلطان ولد و باشقالاری (آذربایجان ائللریندن آنادولویا گئده ن شاعیرلر اولموشلار)، حتا مصردن باش قووزاییب گلن سیف سرائی آذربایجان تورکجه­سینده شعرلر یازیرلار. بو شاعرلر 7جی یوزایلده یاشاییب یاراتمیشلار. آذربایجانین اؤزوندن باش قالدیران شاعرلر و عالملر ده آز اولمامیشدیر؛ شیخ صفی­الدین اردبیلی قارا مجموعه عنوانلی یوزلرجه بویروقلاری اولموش، حسام الدین خوئی تورکجه – فارسیجا سؤزلوکلری اورتایا گتیرمیش، یوزلرجه درویش مسلک شاعرلریمیز میدانا گلمیش و مثنویلر، دیوانلار اورتایا قویموشلار. بونلار کی بیردن بیره اولمامیش، بلکه بونلارین کؤکو – ریشه سی بوندان قاباقکی یوزایللرده کؤک سالمیشدیر. بونو دوزگون تانیماق اوچون اؤنجه یوزایللره گئدیب کؤکونو آختارماق گره کیر.

   6جی یوزایلده آذربایجاندا زنگین بیر شفاهی ادبیاتلا اوز – اوزه گلیریک. بو زامان دده قورقود دستانلاری گئنیش بیر صورتده خالق ایچینده سؤیله­نیر؛ آشیقلار و اوزانلار مختلیف ائپیک و سئوگی ناغیللارینی خالق ایچینده یارادیرلار و سئویلیرلر. بو زنگین شفاهی ادبیاتلاردان، نهنگ شاعرلر بهره آلیرلار. خاقانی، نظامی، فلکی، بیلقانی، و باشقالاری بو زنگین ادبیاتدان یارارلانارکن اؤز فارسیجا یازدیقلاری اثرلره سپه­لیرلر. اؤزه­للیکله نظامی بوتون مثنویلرینده سؤیله­نن داستانلاری خالقین دیلیندن آلمیش، دده قورقود سیمالارینی بیر داها مثنویلرینده جانلاندیرمیش، اوزانلارین دئییشمه­لرینی باربد و نکیسا دیلیله فارس ادبیاتینا یئرلشدیرمیش، آذربایجان ادبیاتیندان یئنی­لیکلری فارس ادبیاتینا بورج وئرمیش و یوزلرجه آتالار سؤزو، دئییم­لر، عباره­لر آنادیلیندن پای وئرمیشدیر.[1] گؤردویوموز کیمی، نظامی حتا عربجه دستانلاریندا – لیلی و مجنوندا – عاشق و معشوقو تورک پالتاری گئیدیریر، اونلاری تورکانه روحیه­سیله بزه­ییر. فارس شاهلاری ایراندان قاچاراق آذربایجان اؤلکه­سینه پناه گتیریرلر. بهرام گور، قباد و . . . بئله بیر شاهلاردان­دیرلار. حتا مقدونیه­لی اسکندر آذربایجانا گلدیکده بیر آذربایجانلی قادین قارشیندا دیزه چؤکور.

   نظامی­نین اثرلری باشدان باشا تورک بیر شاعرین یارادیجیلیغی ساییلیر. نظامی اثرلری­نین هامیسیندا تورک اولدوغونا، تورکانه گئدیشلره اشاره­لر ائدیر و اؤزونون تورک اولدوغونو دفعه­لرله دیله گتیریر:

   پدر بر پدر مرمرا ترک بود 

  که هر یک به نیرو یکی گرگ بود

 (دکتر معین فر، ص 78).

او، تورک کلمه­سینی و تورک اولماغینی مقدس سایاراق، حتی پیغمبری بئله مدح ائدیر:

   زهی ترکی که میر هفت خیل است

و یئنه پیغمبرین معراجا گئتمه­یینی ده "ترکتازی" آدلاندیریر. (معین فر،1362، 502)

سلجوق شاهی اولان سلطان سنجره یازدیغی شعرده، عدالت، صداقت و گؤزه للیگی تورکلرین خصلتی بیله­رک یازیر:

دولت ترکان که بلندی گرفت

مملکت از داد پسندی گرفت

چونکه که تو بیدادگری پروری

ترک نه ای، هندوی غارتگری

نظامی تورک اولدوغونا گووه نیر، اوغلونا دا ترکزاده اولدوغونو ایناندیری:

اگر شد ترکم از خرگه نهانی

خدایا ترکزاده ام را تو دانی

نظامی سئوگیلیسینی قیپچاق تورکلریندن اولاراق اؤیور و دئییر:

پرندش درع وز درع آهنین­تر

قباش از پیرهن تنگ آستین­تر

سران را گوش بر مالش نهاده

مرا در همسری بالش نهاده . . .

نظامی اؤز تورکجه اثرلرینه ده دفعه لرله اشاره ائدیر و دئییر:

ترکی ام را در این حبش نخورند

لاجرم دوغبای خوش نخورند

   بئله­لیکله نظامی­نین دئدیگینه گؤره، شاعرین خوش دوغباسی شاعیرین آنادیلینده دیر کی سارایلار بگنمیرلر و لاجرم اوندان محروم قالیرلار، چونکی آخستان بیگ کیمی پادشاهلار شاعیردن فارسجا و عربجه شعر ایسته­ییرلر و شاعر آنادیلینده یازماغی ترجیح ائدیر. سعید نفیسی دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی کتابیندا، هم بو قونویا اشاره ائدیر و هم مصرده خدیویه کتابخاناسیندا نظامی­نین تورکجه دیوانی­نین الیازماسینا اشاره ائده­رک اونو قبول ائدیر[2].

   تکجه نظامی یوخ، بلکه خاقانی­نین دیوانیندا دا ملمّع­لر – ایکی دیلده و گاهدان اوچ دیلده اولان شعرلر واردیر. حتا خالق دیلینده خاقانی­نین ساوالانا یازدیغی بیر غزلی اوخونماقدادیر. خاقانی آذربایجانی سئویر، شروانی آنا بیلدیکده، تبریزی اؤزونه آتا کیمی بیلیر؛ بیر اوشاق کیمی آنادان اینجیینده آتا قوجاغینا پناه گتیریر و خاقانی شرواندان ایجیییب، تبریزه پناه گتیرمیش و عمرونو بورادا بیتیرمیشدیر. یاددان چیخارمایاق کی بو زامانلاردا، تبریز اؤزه­ل بیر دوروما مالک اولاراق، دنیانین باشا – باشیندان بوتون شاعرلر و عالملری اؤزونه چکمیش و یوزلرجه بیلگینلر تبریزده یاشاییر و مقبره الشعرا بو دورومون یادگاری­دیر.

خاقانی دیوانیندا یوزلرجه، بلکه مینلرجه تورک سؤزجوکلری و آدلاری فارس دیلینه داخل اولور. بو سؤزجوکلرین فارس دیلینه داخیل اولماسی، تکجه آذربایجان شاعرلری طرفیندن یوخ، بلکه بوتون فارس شاعرلری ده بو دوروما بویون اگمیشلر. یوزلرجه تورک سؤزلری، یوزلرجه عباره­لر، دئییم­لر و آتالار سؤزلری فارس ادبیاتینا هدیه وئریلیر. بو سؤزجوکلردن بیر سیراسی بونلاردیر: خان، آق، قره، خاقان، وشاق، آلپ، تنگری، سنقر، پرچم، بیرق، سو، اکمک، قلندر، تتق، منجوق، بیدق، سن، یلواج، تگین، آلپ، طغرا، طغان، ارسلان، خزر، بلغار، قبچاق، اتاق، خانه، و یوزلرجه باشقا سؤزجوکلر.

   خاقانی آذربایجان شاعیرلری باشیندا دایاناراق، مداح بیر شاعیر اولورسا دا، آذربایجان سبک و سایاغی­نین فارس ادبیاتیندا و شعرینده باش توتماسیندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. اونون شعرلرینده تورک کلمه­سی مقدس ساییلاراق، تورکانه روحیه دن دانیشیلیر، ترکتازی، ترکانه، ترکی و باشقا ترکیبلری اؤزه ل بیر یئر آلیر. عاشقانه شعرلرده معشوقون "خدنگ غمزه­ی ترکان"دان دانیشیر، تورکلری قان تؤکوجو، کؤچه­ری، و باشقا توصیفلرله بیلسه ده، عشق شحنه­سی­نین ترکتازلیغیندان سؤز آچیر، تورکلری هر یئرده یوخاری یئرده قویور، او جمله دن بئله شعرلری چوخدور:

     دل ازرق پوش و ترکان زرق پاشند       

     دلت را خرقه زایشان تازه گردان

ویا مکه ده تورکلری عربلره بئله ترجیح ائدیر:

    همخدمت این حلقه بگوشان ختن به    

    از طاعت آن کعبه نشینان ریائی

عاشقانه شعرلرینده بو تعریفلر داها گؤزَلدیر. بورادا همیشه تورکلر گؤزل، دلربا، دل انگیز، کمانکش، ستمگر تانینیر:

    تو ترک سیه چشمی، هندوی سپید من    

    خواهی کلهم سازی، خواهی کمرم بخشی

خاقانی ایلک اؤنجه حقایقی تخلوص ائدیردی، آنجاق گئت به گئت آنادیلینه محبت بسله­یه­رک، تورک آدی اولان "خاقانی" تخلوصونو سئچیر. بیلیریک آذربایجانین دیلی بوتونلوکله تورک دیلی اولموشدور و فارس دیلی بو شاعرلره ایکینجی بیر دیل ساییلیردی. بو حقیقتی تکجه بیز دئمیریک، بلکه فارس عالملری ده بونا اشاره ائدیرلر. او جمله­دن سعید نفیسی فارس عالیمی و ادیبی دوزگون اولاراق بئله یازیر:

"این نکته مسلم است که زبان شعر فارسی زبان طبیعی و رایج مغرب ایران مخصوصا آذربایجان و اران نبوده و زبان مشرق بوده است که از راه ادبیات وارد این سرزمین شده است. شعر دری در آذربایجان از قرن پنجم و زمان اسدی و قطران آغاز شده و در قرن ششم در زمان ابوالعلاء گنجوی و خاقانی و نظامی و فلکی و قوامی و مجیرالدین بیلقانی که بزرگترین سرایندگان این سرزمین در این دوره اند به اوج بلندی خود رسیده است.

   ناچار شاعران بزرگ آذربایجان زبان دری را از مادر خود نمی­آموخته و از آموزگار درمی­یافته­اند و اینکه گاهی در آثار ایشان مخصوصا در شعر خاقانی و نظامی ترکیبات و تلفیقات و تعبیراتی دیده می­شود که در عرف شاعران خراسان و عراق یعنی جایی که زبان دری زبان طبیعی بوده است دیده نمی­شود جزین دلیل دیگری ندارد"[3]

بورادا باشقا بیر نوکته ده بودور کی نفیسی مختلف فاکتلارلا گنجه­نی آذربایجان بیله­رک، آذربایجانین باشکندی تانیییر[4]. ارانی دا آذربایجان تاریخیندن ساییر[5].

   نفیسی حتا خدیویه الیازماسینا اشاره ائده­رک، نظامی­نین تورکجه شعرلرینی تائید ائدیر. آنجاق فلکی، بیلقانی و اونلارجا باشقا آذربایجان شاعرلری بو زامان آنادیللرینه لاقید قالمیرلار؛ اونون گؤزه­للیکلرینی فارس ادبیاتینا هدیه و پای توتورلار. آذربایجان شیوه­سی و سبکی آدلاناراق ادبی بیر شیوه ایران فارس ادبیاتیندا یارانیر.

   آذربایجان تورکجه­سی تکجه شاعرلر طرفیندن آلقیشلانمیر، بلکه بؤیوک فقیه، عالم و مفسرلر طرفیندن ده آلقیشلارلا اوز – اوزه گلیر. او جمله­دن ابوالقاسم زمخشری بو یوزایلین ان بؤیوک عالملریندن اولاراق تورک دیلینه ماراق بسله­ییب و اسلام دونیاسی­نین ده­یرلی تفسیر کتابی اولان "الکشاف" اثریندن سونرا، "مقدمه­الادب" اثریله دنیادا اؤلمز بیر شخصیت تانینیر. زمخشری مقدمه­الادب اثرینده تورک دیللرینی آراشدیریب و تورکلرین تاریخیندن ده­یرلی معلوماتلار وئریر و عربلره تورک دیلینی اؤیرتمه­یه چالیشیر. بو کتابدا عربجه­نی تورکلره اؤیرتمه اساس هدف اولورسا دا، تورک دیلی حقینده درین معلوماتلار وئریر. عربجه سؤزجوکلری سادا و گؤزه­ل تورکجه کلمه­لرله آچیقلاییر.

زمخشری بو اثری 516جی ایلده سلجوق سلطانی اولان سلطان اتسز اوچون هدیه وئرمیش­دیر. زمخشری­دن بیر سیرا تورکجه شعرلر ده الده واردیر.

   بو دوراندا تورک دنیاسی­نین بؤیوک بیر عالمی ده فخرالدین مبارکشاه­دیر. اونون "شجره­النساب" اثرینده تورک عالملری­نین یاشاییشی و اثرلریله تانیش اولوروق. فخرالدین بو اثری قطب­الدین آی بیگ اوچون تقدیم ائتمیشدیر. بورادا تورکانه روح ایله تاریخ و ادبیات دنیاسینا باخیلیر و تورکلرین ایگیدلیگی، بهادرلیغی تعریفله­نیر. بو اثر "تاریخ فخرالدین مبارکشاه" عنوانی ایله ده تانینیر. بورادا اورتا آسیادان توتوب مصره قدَر اوزانان اسلام اؤلکه­لرینده تورکلرین امیرلیگی و حکومتلری تانیتدیریلیر. بو اثر بوگون دنیا دیللرینه چئوریلمیشدیر. تاسفله بو کتابدان تکجه 136 صحفه­لیک قدر قالمیش و قالانی آرادان گئتمیشدیر.

  

گنجه­لی نظامی

   حكیم نظامی گنجوی ایران ادبیاتی­نـین ان گؤركملی شاعـرلریندن بیری، فارس ادبیاتی­نـین اساسلاریندان اولاراق، آذربایجان تورک ادبیاتی­نـین دا بـانی­لرینـدن سایـیلیر.

   حكیم نظامی  "خمسه " آدلی اثرلری ایله دنیادا شهرت قازانمیش و یوز ایللـر بویو شاعـرلرین الهـام قاینـاغی اولاراق، چـوخلاری  نظـامی­نـی یانسـیلاماغا چالیشمیشلار و هر زمان نظامی ادیبلرین و شاعـرلرین دقَت مركزینـده اولـوب، بو گون ده تازا تاپینتیلار اساسـیندا بوتـون دنیـا دقتـی­نـی اؤزونـه چكمیشـدیر.

نظامی نین توركجه دیوانینـین الیازما نسخه­سی اله گلدیكده بو گون بـو الیازمـا نسخه­نین یایـیلماسی، دیوانین تدقیقی ـ تنقیدی متنین چاپ اولماسی آذربایجـان تورک ادبیاتیندا بیر دؤنوش نقطه­سینه چئوریلیر.

   20جی یوزایلین اوّللریندن، نظامی­نین توركجه دیوانی­نـین وارلیغـی ادعـا اولونوردو. آمما الده بیر فاكت یوخ ایدی، الیمیزده اولان فاكتلار یـالنیز شاعــرین  فارسجا اثرلرینده سپیلن بیتلر ایدی كی، اونـون توركجـه یازیـب ـ یاراتماسـینا اشاره­لر اولونوردو. روس مستشرقلری، "برتلس" كیمی آذربایجان فولكلورونـون و كولتورونون، هابئله خلق دیلی­نین ائتگیلرینـی نظـامی اثرلرینـده گؤسـترمه­یـه چالیشیردیلار. بو آرادا پروفسور حمید آراسلی­نین نظـامی دیوانینـدا آراشـدیردیغی آتالار سؤزلری و اونلارین تورک ـ آذربایجان كولتوروندن آلیـب فـارس ادبیاتینـا اتحاف ائتدییینی اورتایا چیخاریر و آیری ادیبلر اوچون فاكتلار الده ائـدیر. یئنـی آچـیلان بحـثلـرده بـو ملمع­لـرین و دئییملـرین نظـامیدن اؤنجـه هـئچ فـارس شاعـری­نین دیلینده اولمـادیغی و سـونراكی شاعــرلرین نظـامی­دن آلـدیقلاری نظریه­لر طرح اولونور. آراسلی­نین بو آراشدیرمالاری بوتون یازیچیلاردا نظامی­نین توركجه دیوانی اولدوغو بیر گوجلو اینام یاراتـدی و اونـدان سـونراكی ادیـب­لـر و آراشدیریجیلار بو آراشدیرمالاری دوام وئره­رک، نظامی­نین توركجه دیـوانی­نـین دالیجا گزمه­یه باشلادیلار. بو آراشدیرمالار آراسـیندا نظـامی­نـین خمسـه­سـینده یـازیلان كیچیـك حــكایه­لـره یـول آچیلـدی. بـونلارین خلـق آراسـیندا اولان حـكایه­لره اوخشارلیغی یئنی بیر مرحله­یه دؤندو، سونرا دده قورقود بـویالاری ایلـه خمسه­ده گلن حكایه­لرین بنـزرلییی آراشـدیرما موضـوعلارینـا چئوریلـدی و بـو داستانلارین دده قورقود كـتابیندان آلیندیغی فـكرلر ایرَلی سورولدو و تدقیقلر بـو اینامی گوجلندیریر و دده قورقود كـتابی نظامی­نـین الهـام قایناقلارینـدان بیـری اولدوغو فـكر اورتایا چیخدی. بورادا ایكی ایره­لیلمه بیرگه قاباغا سـورولدو: بیـری نظامیدن اؤنجه دده قورقود داستانلاری­نین یازیلیش مسئله­سی و نظامی چاغینـدا بو داستانلارین خلق ایچینده یایغین صورت تاپماسی؛ ایكینجی بو كی نظامی بیر تورک دیللی شاعـر اولاراق فارسلارین استفاده ائـده­جه­یینـی نظـره آلیبـان بـو داستانلاری اؤز خلقیندن آلیب فارسلارا اتحاف ائتمه­سیدیر.

   ایراندا كئچن جریان، بوتون احتیاط ایله بو موضوعا توخونوردو. صمد بهرنگـی بو مسئله­نی دقیق دوشونَرک قـیسا و داغینیق مقاله­لرینده اونـا اشـاره­لر ائتـدی،  دكتــر صــدیق، بــرتلسین كتابینی فارسـجایا چئویردیكــده بئلــه موضــوعا توخونموشدور.

   بیز نظامی­نین توركجه دیوانینین اولدوغونو، ایلك اؤنجه فارسجا دیوانینـدان دوشونوروک. نظامی بیر تورک دیللی عایله­ده دنیایا گلیب بوی آتـیب، یاشاییب و شاعـر اولموشدور. فارس ادیبلری ده بونو انكار ائـده بیلمـه­ییـب­لـر. نظـامی فخـر ائده­رک اؤزونو تورک بیلیر و سسینی اوجالداراق دئییر:

پدر بـر پـدر مـر مـرا تـرک بـود

كه هریك به نیرو یكی گرگ بود

خسمه ده اؤزونون "اكدش" اولدوغونا اشاره ائدیر:

نظامی اكدشی خلـوت نشـین اسـت

 كه نیمی سركه نیمش انگبین است

   نظامی­نین اكدش اولدوغونا، آتاسینـین تـورک اولـدوغو یئتـر، نظـامی­نـین قادینی و حیات یولداشی دا تورکدور. آفاق یا آپباق. شاعـرین حیـات یولداشـی دربند حاكمی طرفیندن بیر كنیز كیمی اونا گؤندریلمیشدیر، آنجـاق نظـامی آفاقـا كنیز گؤزو ایله باخمامیش، بلكه اوره­یین اونا تاپشیرمیش، نه یـازیق كـی تئـز ده الدن وئرمیشدیر. نظامی اؤز سئوگیلیسینی بئله تانیتدیریر:

سبك رو چون بت قبچـاق مـن بـود

 گمـان افتـاد خـود كافـاق مـن بـود.

همـــایون پیكـــر نغـــز خردمنـــد

 فرســـتاده بـــه مـــن دارای دربنـــد.

پرنـــدش درع وز درع آهنـــین تـــر

 قبــاش از پیــرهن تنــگ آســتین تــر.

ســران را گــوش بــر مــالش نهــاده

مـــرا در همســـری بـــالش نهـــاده.

چو تركان گشته سوی كـوچ محتـاج

بــه تركــی داده رخــتم را بــه تــاراج.

اگــر شــد تــركم از خرگــه نهــانی

خـــدایا تـــرکزاده ام را تـــو دانـــی.

   نظامی­نین فارسجا یازیلان خمسه­سـینده "تـورک " سـؤزو و اونـدان یارانـان یوزلرجه تركیبلر و دئییملر ایشلنمیش، تـرک، تركـی، تركانـه، تركـان، تركتـاز، ترکوَش و... یوزلرجه ایشه آپاریلمیش و هامیسیندا شاعــرین هـدفی تـورکدن متانت، شجاعت، گؤزه­للیك، یاخشیلیق، قورخمازلیق، اوره­كلیلیـك و. . . اولموشـدور.    

شاعـر حتّا مدح ائتدییی شاهلاری تورک اولدوقلارینا گؤره اؤیور و پیسـلیك لـری اونلاردان اوزاق بیلیر:        

دولت تركان كه بلندی گرفـت

مملكت از داد پسـندی گرفـت

چونكه تـو بیـدادگری پـروری

ترک نه ای، هنـدوی غـارتگری

اما، تاسف یئری­دیر کی بیر سیرا فارس ادیبلری آشاغیداکی نئچه بیتی الده توتوب، نظامی­نین تورک دیلینه قارشی اولدوغونو؟! ادعّا ائدیرلر:

تركی صفتی وفای مـا نیسـت

تركانه سخن سزای ما نیسـت.

اما گلین بیر دفعه بو بیتلری اؤزوموز اوخویاق. بو بیتلر، لیلی و مجنون اثری­نین "سبب نظم کتاب" باشلیغی ایله قلمه آلمیشدیر. بورانی بیرگه اوخویالیم:

روزی به مبارکی و شادی،

بودم به نشاط کیقبادی.

ابروی هلالی ام گشاده

دیوان نظامیم نهاده.

آیینه بخت پیش رویم

اقبال بشانه کرده مویم....

در خاطرم اینکه وقت کار است

کاقبال رفیق و بخت یار است.

تا کی نفس تهی گزینم

وز شغل جهان تهی نشینم؟

دوران که نشاط فربهی کرد

پهلو ز تهی روان تهی کرد...

در حال رسید قاصد از راه

آورد مثال حضرت شاه.

بنوشته به خط خوب خویشم

ده پانزده سطر نغز بیشم.

کای محرم حلقه ی غلامی

جادو سخن جهان نظامی.

از چاشنی دم سحرخیز

سحری دگر از سخن برانگیز.

خواهم که بیاد عشق مجنون

رانی سخنی چو درّ مکنون.

چون لیلی بکر اگر توانی

بکری دو سه در سخن نشانی.

تا خوانم و گویم این شکر بین

جنبانم سر که تاج سر بین...

در زیور پارسی و تازی

این تازه عروس را طرازی....

ترکی صفتی وفای ما نیست

ترکانه سخن سزای ما نیست.

چون حلقه شـاه یافـت گوشـم

از دل بـه دمـاغ رفـت هوشـم...

آیدینجا گؤرونور كی حكیم نظامی بیر گون اوتورموش و بیر ده­یرلی اثرلر یازماغا (تورکجه غزللری و . . .) همّت قورموشدور کی شاه قاصدی گلیب و نظامی­دان لیلی و مجنون اثرینی فارسیجا یا عربجه یازماغینی دیله­ییر. یئنه آینیجاسینا گؤرونور کی اوستده گتیردیگیمیز بیت، نظامی دیلیندن یوخ، بلكه آخستان دیلینـدن دئییلمیشدیر. شاه شاعـردن ایسته­میشدیر بو اثری فارسجا و عربجـه قوشسون و توركجه اولماسین.  فارس ادیبلری بو اثری اؤزلری تصحیح و تدوین ائتدیگی حالدا بونو دوشونمورلر؟ یوخسا ریاکارلیقدان بئله دانیشیرلار؟! بیر سیرا تورک ادیب­لری ده بئله دئییرلر كی، نظامی بو اثـری توركجـه یاراتماغـا جان آتـیرمیش آمما شاه بو ایشین قارشیسینی آلیر. اودور كی ناراحت اولور:

چون حلقه شاه یافت گوشـم

 از دل به دماغ رفـت هوشـم.

   آنجاق بیز نه بونو اینانیریق و نه اونو. بونلار، افراط تفریطدن باشقا بیر سؤز دئییلدیر؛ امّا بونو دا دئمه­لی­یم کی فارس ادیبلری­نین ایشی ریاکارلیقدان دا بیر آز او یانا، خیانت ساییلیر.

نظامی هفت پیكر "یئددی گؤزل" اثرینده ده توركلری تعریف ائدرک "تركانه اله قلم آلماق"دان اؤزونه اؤیونور. بو اثرده و "در ستایش سخن" عنوانی آلتــیندا بئله یازیر:

تركی ام را در این حـبش نخرنـد

 لاجرم دوغبـای خـوش نخورنـد

   همین بیت گؤسته­ریر كـی، نظـامی­نـین توركجـه اثرلـری ده اولمـوش و اؤز دئدیگینه گؤره اونون، دوغبای خوشو توركجه اثرلرینده دیر آمما نه یـازیق كـی، سارایلاردا بئله اثرلری خوشالمیرلار. اما نظامی­نین الیمیزه چاتان توركجه اثری میصرین خدیویه كـتابخاناسیندا ساخلانیلیر كی، خانیم دكتر فخر واعظی، نسـخه­نـین اوزونـو دوسـتوم ائـل اوغلـو جنابلارینا گؤندرمیش و ائل اوغلو دا دایانمـادان آیـلار بویـو گئجـه­نـی گوندوزه، گوندوزو گئجه­یه باغلاییب بو الیازمـانی اوخویـوب، آراشـدیریب و نهایـت چـاپ اوچون حاضرلاییبدیر. شبهه­سیز بو اثرین یاییلماسی آذربایجان تـورک ادبیاتینـدا مهم بیرحادثه و بلكه ده دؤنوش نقطه­سی اولدو.                                        

   گنجه­لی نظامی­نین درین دوشونجه­سی، بشر سئوه­رلیگی، بوتون دنیا انسانلارینا بسله­دیگی محبت، قادینلارا قویدوغو سایغی و حؤرمت، هابئله انسان سئوه­رلیک و ایده­آل بیر توپلومون اؤزه­للیک­لرینی یارادیب – گؤسترمه­یی، بشرین سعادتی اوچون چالیشدیغینا گؤره، ابدی بیر سیما کیمی قالارقی­دیر. بئله بیر گؤرکملی انسانی هامی اؤزوندن بیلمه­یه حقلیدیر. فارسلار نظامینی اؤزلرینه باغلاسالار، قیناماق اولماز؛ آذربایجان دا بو بؤیوک شاعری باغرینا باسیب اونا فخر ائتسه ده حقلیدیر. نظامی تکجه بیر خلق و بیر ملت اوچون یوخ، بلکه بوتون بشریت اوچون یول گؤسترمیش و بوتون انسانلارین سعادتی اوچون چالیشمیشدیر. بئله­لیکله نظامی نه سنین­دیر، نه منیم. او، بوتون یئر کوره­سی­نین بؤیوک شاعری، عالمی، حکیمی و دیلچی­سی­دیر. هامی اونو اؤزونه باغلایا بیلر.

   تاسفلر اولسون کی بیر سیرا گؤزو دار آداملار تکجه اونون فارسیجا اثرلری­نین اولدوغونا گؤره بئله چالیشیرلار نظامی­نی باشقا ملت­لردن قیریب، تکجه اؤزلرینه باغلاسینلار. نه گؤزل کی بوگون بو داهی شاعرین تورکجه اثرلری ده ایشیق اوزونه چیخمیش، دنیا انسانلاری اونون باشقا اثرلریله ده تانیش اولوب، داها آرتیق باغریلارینا باسیرلار.

   نظامی­نین تورکجه دیوانی نئچه ایللر بویو تانینمیشدیر، آنجاق چاپ امکانی اولمامیشدیر. نهایت 1379جو ایلده مصرده خدیویه کتابخاناسیندا ساخلانیلان الیازماسی ایرانا چاتدی. بیر سیرا عالیم­لر اونو اله آلیب آراشدیراندان سونرا چاپینا حاضیرلاشدیردیلار و زحمتی ائل اوغلو آدینا دوشدو. او گوندن بیر سیرالار اونو آلقیشلاییب، بیر سیراسی دا قارقیشلادیلار. گؤزل علمی آراشدیرمالار اوزه چیخدی. اورتایا گلن موافق و مخالف نظرلر اولدو. بیر سیراسی باشدان دیبه قده­ر بئله بیر اثرین نظامی­نین اولدوغونا کافر اولدولار و بیر سیرا سئوینج آتینا مینیب گؤزلرینی هر بیر مخالف نظرلره باغلادیلار. اما بوگون 20 ایل او زماندان کئچیر. بو ایللرده همین دیوان دیلچی­لیک،

 

ادبی، تاریخی، سؤز خزینه­سی و باشقا یؤنلردن مختلف ساحه­لرین اوزمانلاری طرفیندن اینجه­له­نیب و دوزگون و گؤزل سونونجلار اله گلیبدیر. بوگون بو سونوجلاردان یارارلانیب دوزگون آددیملار آتماق و دوزگون علمی باخیشلار سؤیله­مک لازیمدیر. شوبهه یوخدور کی اونون مخالف و موافق­لری، هم دوز سؤزلر دئمیش و هم یانلیشلار و خطالارا دا قالمیشلار. آنجاق بو حرکت داوام ائدیلیب آیدین بیر نتیجه­یه چاتمالیدیر.

یئنی الیمیزه چاتان خبرلر داها آرتیق سئویندیریجی دیر. چونکی بیر الیازما قم شهرینده آیت اله گلپایگانی کتابخاناسیندان تاپیسلیر، بیری مسکووادا موزه ده ساخلانیلیر و بیر الیازمانین خبرینی پاریسدن آلیریق. بیریندن استنساخ تاریخی 610 – نظامی­نین اؤلوموندن تکجه 10 – 15 ایل سونرا یازیلمیش اولور. بو تاریخده هله قارامانلی نظامی دونیایا گلمه میش! نئجه اولابیلر کی ایپکتن توپلاییب قارامانلی آدینا نشر ائتدیگی دیوانی قبول ائده­ک؟ بو دیوان حاققیندا گؤزا آراشدیرمالار گؤسته­ریر کی قارامانلی آدینا باغلانان و نشر اولان دیوانا شک و شوبهه ایله یاناشماق داها دوغرو و دوزگون ساییلمالی دیر. آنجاق بونو دا آرتیرماق لازیمدیر کی آذربایجان و تورک ادبیاتی تاریخیندن  باشقا نظامی تخلصلو شاعیرلر ده واریمیش. بئله اولدوقدا، بو دیوانا چوخ دقتله توخونماق گره­کیر. دیواندا ایشله نیلین شعرلرین دیل اؤزه­للیکلری ادبی دیلیمیزین خصوصیتلرینی زامان به زمان آراشدیران و دیلیمیزین هر زماندا اینجه­لیک­لرینه آگاه اولان عالیملرین سونوجلارینا آرخالانماق لازیمدیر. آنجاق یئنی الیمیزه چاتان و یئنه ده صدیار وظیفه (ائل اوغلو) تاپدیغی الیازمانی آراشدیرماقلا یئنی سونوجلارا ال تاپیریق.

آیت اله گلپایگانی کتابخاناسیندا 199/5 نمره سی آلتیندا ساخلانیلان الیازما جمعا 75 ورقدن عبارت بیر دفتردیر کی 50 ورقی دیوان شیخ نظامی عنوانی دفترین باشیندا شمسه­سینده یازیلمیشدیر. البته قالان 25 ورق ده عطایی تخلصلو باشقا شاعیرین شعرلرینی احتوا ائدیر. الیازمانین کاتبی بکتاشقلی آبدال رومی اولموشدور کی 942جی ایله یازمانی بیتیرمیشدیر. آما بورادا جالب نوکته­لر وار: بیری بودور کی شاعرین لقبی کامل اولاراق شیخ نظامی گلیر. ایکینجی بودور کی بو الیازما نظامی­نین فارسیجا معروف بیتی گلیر و بو بیت هامی اوچون تانینمیشدیر:

بسم الله الرحمن الرحیم    هست گلید در گنج حکیم

هئچ کسده بو بیتین گنجه­لی نظامی­دان اولدوغوندا شوبهه یاراتماییر. بوندان علاوه همین الیازمادا بیر سیرا فارسیجا غزللر ده گلمه­ده­دیر و بو غزللر، گنجه­لی نظامی­نین فارسیجا دیوانیندا موجوددور. او جومله­دن:

گذشت آنکه به دست من اختیاری بود

که سیل عشق تو همچون خَسَم ز جای بود

و یئنه باشقا غزل:

مرا هر گه خیال خال او در چشم تر گردد

بجای مردمک بنشیند و نور بصر گردد

مطلعلی اولاراق، گنجه­لی نظامی نین اولدوغون یقین دیر و فارسیجا دیوانیندا دا نشر اولموشدور. بو جهتدن داها شوبهه­لر سیلینیر.

ایکینجی دلیل، شیخ عنوانی و لقبی یازیلماسی­دیر. شیخ نظامی بیزجه تکجه گنجه­لی نظامی یه دئییلمیشدیر. دوزدور کی نظامی تخلصو ایله نئچه شاعیر تانینیر، آما هئچ بیرینه شیخ دئمه­میشلر، اؤزه للیکله قارامانلی نظامی 28 یاشیندا دونیاسینی ده ییشدییی بیر حالدا باجارا بیلمزدی شیخ­لیک مقامینا چاتسین و اونا شیخ دئیه­رک مریدلری اولسون. همین تورکجه دیواندا اوخویوروق کی نظامی اؤزونو شیخ اولاراق مریدلریی واردیر. بو نظامی، قارامانلی اولابیلمز. ایندی قایناقلاردا گنجه­لی نظامینی شیخ نظامی آدلایاراق چوخلو اثرلره راست گلیریک:

محمد عوفی لباب الالباب دا شیخ نظامی عنوانی ایله یاد ائدیر، جمغر ابن محمدحسین جعفری تاریخ کبیرده شیخ نظامی آدلاییر، مجالس النفایس، زبده الافکار، مجمع الفضلا، هفت اقلیم، نظم گزیده، سیر الاولیا، تذکره حسینی، آتشکده، گلستان ارم و بیر چوخ باشقا اعتبارلی تذکره لر و تاریخی – ادبی قایناقلار گنجه­لی نظامی­نی شیخ نظامی عنوانیلا آد چکیرلر. آنجاق باشقا نظامی تخلصلو بیر شاعیری بئله عوانلا گؤرموروک.

بو الیازمانین کاتبی اولان بکتاش قلی آبدال رومی، اؤزو ده­یرلی بیر شعر تانییان اولاراق  "بوستان خیال" آدی اثرینی 400 شاعرین شعرلریندن نمونه­لر توپلایاراق یازمیشدیر و بو اثری  1376 ایلینده قم شهرینده نهاوندی یاییم ائوی طرفیندن محمدعلی کوشا طرفیندن یاییلمیشدیر. بونلاردان دئمکله ایسته­ییرم بونو آرتیرام کی آبدال فارس و تورک ادبیاتینا واقف اولان بیر شخصیت اولاراق گنجه­لی نظامی­نی تانییر و اونا گؤره دیوان شیخ نظامی عنوانی­له بو الیازمانی یازیر.

بو دیواندا اولان شعرلر گؤسته­ریر کی گنجه­لی نظامی دن علاوه باشقا بیر نظامی آدلی شاعیردن اولا بیلمرز؛ او جومله دن آشاغیداکی بیته دقت بویورون:

فرقتینده گؤزون اوستونده گؤره­ن قاشیمی دئیر

کؤپرو کیم یاپدی عجب اوستونه نیل و ارس­ین.

بللی دیر بو بیت بیر شاعیردن اولابیلر کی آرازلا تانیش اولموش و بلکه ده اونون کناریندا یاشاییر و بئله بیر دوروم قارامانلی نظامییه عایید اولابیلمز.

منجه تورکیه ادیبلری حقلی اولاراق چالیشیرلار هر بیر شعر دیوانینی اؤز شاعیرلرینه باغلاسینلار، بلکه ده حقلی دیرلر. آنجاق بیز بو دیوانین کیمدن اولدوغونو بیلمک اوچون آشاغیداکی سورونلارا  جواب وئرمه­لی­ییک:

گنجه­لی نظامی و قارامانلی نظامی­نی دوزگون تانیماق

ایکی شاعرین شعر دیلی و شعر اؤزه­للیک­لرینی بیلمک

ایکی شاعیرین دوشونجه و سؤز دونیاسی و شعر مهارتی

240 ایل عرضینده دیلین ده­ییشیلمه­سی و دیل فرقی

دیوانداکی شعرلرین بیر – بیر آراشدیرماسی و معیارلاماسی

شعرلرین هانسی زمانا و شاعره عاید اولدوغونون بللنمه­سی

   بو مرحله­لری کئچیرندن سونرا، دیوانین تکلیفی آیدینلاشار. البتده هر بیر آراشدیریجی­نین اؤز سبکی، علاقه­سی و اونون سلیقه­سی، هابئله معلومات دایره­سی و ده­یرلری بو آلدیغی سونوجا اثر قویا بیلر. ادبیات ساحه­سی ریاضیات و ایدمانلا فرقله­نیر. بورادا یاریش یوخدور کی بیر داور ایکی قهرمانین غلبه گلدیگینی بللندیرسین. یا ریاضیات دا دئییل کی 2*2 همیشه 4 اولسون. بورادا باخیش و گؤروش اؤز ائتکی­سینی بوراخاجاقدیر. بوندا شبهه یوخدور.

   گنجه­لی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا 200 ایل فاصله واردیر. گنجه­لی سلجوقلار زمانی آذربایجاندا یاشامیش و تاریخی اولایلار اونون شعرینی باشقالاریندان فرقلندیره بیلر. قارامانلی نظامی 200 ایل سونرا یاشاییب، گرمیان سارایی ایله باغلی اولموش و 29 - 28یاشیندا دونیاسینی ده­ییشمیشدیر. بیر حالداکی گنجه­لی نظامی قوجالیغینا قده­ر سارایین حؤرمتینی قازانمیش، آذربایجان و فارس ادبیاتی ایله یاخیندان یاشامیشدیر. قارامانلی فارس ادبیاتینا علاقه بسله­یه­رک بیر زمان ایرانا گلمیش، بورادا طب اوخوموش و آنادولویا دؤنموشدور. تاریخی اولایلار و جغرافیا اؤز تاثیرینی بو ایکی شاعرین اثرلرینده گؤرمک لازیمدیر. یاشادیقلاری محیطین کولتورو ده ائتکی­سیز اولمایاجاقدیر.

   ایندی دیوانا دؤندوکده تاریخی اولایلاری بیر نئچه شعرلرده گؤروروک. "نرگس" عنوانلی قصیده­سینده آذربایجان دیلی­نین اؤزه­للیکلری، هابئله ایران و سلجوق شاهلاری­نین ائتکیسی دانیلماز شکیلده گؤز قاباغیندا جانلانیر. بورادا فارس ادبیاتی­نین دا تاثیری دانیلمازدیر:

علم و سنجاق زرکش نه سببدن گؤتوره­ر

گر سریر چمنه اولمادی سرور نرگس.

   "علم و سنجاق" کلمه­لری گنجه­لی نظامی­نین فارسیجا دیوانیندا دا بوللو - بوللو ایشلنمیشدیر. بو سؤزلردن و بوتون شعردن فارس ادبیاتی و آذربایجان اییسی گلیر. آنادولو شاعیرلری­نین هئچ بیری­نین دیوانیندا "سنجاق" کلمه­سی علم و بیرق معناسیندا ایشه گئتمه­ییبدیر.

دولدوروب چون جگریندن قدح زر نرگس

نوش ائده­ر لعل لبین یادینا ساغر نرگس

   بو قصیده ده چوخلو فارس ادبیاتی­نین اصطلاحلاری ایشه گئتمیش و گنجه­لی نظامی­نین سؤزلرینه داها اویغوندور. بورادا ایشه آپاریلان ترکیبلر، اصطلاحلار، دئییم طرزی آذربایجان شعرینه باغلی و فارس ادبیاتیندا دا

 

نمونه­لرینی تاپماق مومکوندور. حتا نجوم اصظلاحلاری، بنزه­تمه­لر تماما گنجه­لی نظامی­نینکی­دیر. بو قصیده ده خسرو آفاق – محمدخان­دان آد چکیلیر، بوتون مورخلر، اونو جهان پهلوان - سلجوق شاهلاریندان و امیرلریندن بیلیرلر. جهان پهلوان همان سلطاندیر کی گنجه­لی نظامی خسرو – شیرین مثنویسینی اونا پای وئرمیشدیر. پس شوبهه ائتمه­دن بو قصیده­نی حقلی اولاراق گنجه­لی نظامیه باغلاماغیمیز دوزگون اولا بیلر.

   باشقا بیر قصیده بو دیواندا سلطان سنجر و ملک طغرل مدحینده یازیلمیشدیر. بللی­دیر کی بو سلطانلار ایران سلجوقلاری اولموش و قارامانلی اوچون تانیش بیر سیما دئییللر. هابئله بو شاهلارلا قارامانلی آراسیندا فاصله­نی – 250 ایلی - نئجه دولدورماق اولار؟ شوبهه قالمیر کی بو قصیده گنجه­لی نظامیه عایید اولمالیدیر. بو قصیده ده بو بیته دقت بویورون:

بو سنجر ایله طغرل وصفینی، ای نظامی،

جیزسان، مراد ائده­رسن شاه قاپیسینا دوغرول.

بو قصیده ده قافیه چوخ اؤنملی­دیر و حتا بونو دا اثبات ائتمک اولار کی بو قصیده هئچ عنوانلا چئویرمه ده دئییلدیر. بیر سیرا عالم و ادیبلر بونو ادعا ائدیرلر کی بو دیوان گنجه­لی نظامی­نین اولورسا دا، سونرالار تورکجه­یه چئوریلمیشدیر و اصلی فارسیجا اولموشدور. آنجاق بو قصیده­نین قافیه بحثینه گیریشیرسک، اثبات ائتمک چتین دئییلدیر کی بو شعر چئورمه اولا بیلمز. باشقا شعرلره ترجمه یا چئویرمه عنوانی وئریلسه ده، بو قصیده اونلاردان استثنا ساییلیر. بو بیت اؤزو بو ادعایا شاهیددیر. عئینی حالدا شعرلرین ترجومه اولدوغونو دا اینماییریق، چونکی بئله مفهومدا غزللره فارسیجا دیواندا راست گلمه­ییریک. سلطان سنجر و سلطان طغرل دا گنجه­لی نظامی­نین معاصرلریدیرلر و قارامانلییا هئچ باغلیلیغی یوخدور.

   باشقا قصیده سلطان جمالین مدحینده­دیر. بو قصیده بئله باشلیر:

شکر کیم سلطان گردون، حشمت انجم حشم،

عز ایله باسدی بساط سلطنت اوزره قدم.

روم بهرام ایله یونان تختینی فتح ائیله­ییب،

قصر کیخسرودا دارا کیمی توتدو جام جم...

   راحه­الصدور و آیه­الصدور کتابیندا بئله گؤسته­ریر کی جمال­الدین آی بیگ، همدان امیرلریندن اولاراق، قیزیل ارسلانین اوغلو توغرلون وزیری ایمیش. بئله­لیکله قارامانلی چاغیندان 200 ایل اؤنجه­یه باغلیدیرلار. بوندان علاوه، دیل و آدلاری چکیلن­لر ایران شاهلاری­نین آدلاری اولاراق، گنجه­لی نظامی­نین دیل و تاریخینه داها اویغوندور. بو قصیده ده آدلاری چکیلن اسطوره­وی شاهلارینا بیر باخین:

آفرین­لر ائیلرلر ایدی گؤرسه­لردی ذره­نی

اردشیر و رستم و پورشنگ و گست هم.

و:

ارمه­یه قدرین الینی اؤپمه­یه دست خیال

گر دوققوز کرسی­نون افلاکین قویا تخته قدم.

بئله قصیده­لر گنجه­لی نظامی­نین دورونه عایید اولان مدحیه­لرده و فارس شعرینده داها چوخ واردیر. بو قصیده گنجه­لی نظامی­نین اثری اولدوغونا شوبهه ائتمه­ییریک.

باشقا قصیده بئله باشلیر:

خسرو ملک مروت، داور عالم پناه،

آفتاب اوج دولت، سایه لطف اله...

بو قصیده­نین آردیجا اوخویوروق:

نئجه کیم فراش چاپین شیوه­ی لیل و نهار

گه دوشویه فرش عنبر، گه توتا چتر سیاه...

بو قصیده ده "چتر سیاه" اصطلاحی گنجه­لی نظامی زمانیندا عباسی خلیفه­لرینه عایددیر. نظامی فارسی شعری نین بیرینده بئله گتیریر:

"سبز بر تن و چتر سیاه بر سر".

بئله­لیکله بو قصیده ده قارامانلییا هئچ باغلیلیغی اولا بیلمز.

آشاغیداکی غزللره باخالیم. بو غزل چوخ گؤزل، آخیجی­دیر:

یوزونه اهل نظر جنت اعلی دئدیلر

چنه­نه پرتو انوار تجلی دئدیلر.

زاهدین یوزونه باخمادیغینی ائشیدجک

پرتو شمس نه­دیر، دیده اعمی دئدیلر.

بو شعری ائل اوغلو قارامانلیدان بیلمیشدیر. او، قافیه­لری بئله اوخوموشدور:

معلی دئدیلر/ طفیلی دئدیلر / معنی دئدیلر / حوری دئدیلر و نهایت، سون بیتی ده بئله اوخوموشدور: شیخی دئدیلر. و بئله دوشونموشدور کی بو قارامانلی­نین اولاراق، اؤزونو شاعر "شیخی" ایله مقایسه ائدیب و اؤزونو شیخی کیمی بؤیوک بیر شاعر بیلیر. بیر حالداکی بیز بو شعری دوزگون اوخویورساق، گره­ک بئله اوخویاق:

معلا دئدیلر / طفیلا دئدیلر / معنا دئدیلر / حورا دئدیلر و سون بیت ده " شیخا دئدیلر" کیمی اوخونمالیدیر. ایندی سون بیتی کامیل صورتده اوخویالیم:

ای نظامی، گؤرجک نظمینی ارباب نظر

یاراشار سنه مرید اولماغا شیخا دئدیلر.

یعنی ای شیخ، سنه مرید اولماغا یاراشیرسان. بئله­لیکله "شیخی" شاعره هئچ بیر نسبتی یوخدور. بئله اولورسا، بو غزل گنجه­لی نظامی­نین اولدوغو شوبهه­سیز اولور. چونکی قارامانلی تکجه 29 ایل یاشامیش و 29 یاشلی بیر مقلد شاعره شیخ دئمک اولماز. و یا 29 یاشیندا اؤلن بیر شاعر شیخ رتبه­سینه چاتماسی داها چتیندیر.

باشقا بیر غزله نظر سالالیم:

مژده ای خاطر پژمرده کی دلبر گله­سر

جان سارایینا امیر اولماغا سرور گله­سر.

یئنه دیل بولبولو باشلادی فغان ائیله­مه­یه

مگر اول سرو، گل اندام، سوسنبر گله­سر؟!...

بو غزل گنجه­لی نظامی­نین باشقا غزللرینی یادا سالیر:

هر گئجه­م اولدو کدر، غصه، فلاکت سنسیز. . .

ویا : گئجه خلوتده بیزه سئوگیلی یار گلمیش ایدی . . .

و باشقا غزللر. آنجاق بیر سیرا غزللر بوگون نظامی­نین اولاراق تورکجه­یه چئویرمه­دیرلر. بو ترجمه­لر ده او قده­ر گؤزلدیرلر کی اوخوجو تورکجه­سینی، اصلی فارسیجا اولان غزللر داها آرتیق بگه­نیر و اوره­یینه یاتیر. بونون نه­دنی ده اونلارین دیلماجیندان علاوه، شعرین اصالتینده و شاعیرین آنادیلینده اولدوغودور. شاعیر اؤزو ده بو شعری آنادیلینده یوخ، بلکه باشقا دیله ترجمه ائتمیشدیر. ایندی اؤز اصلینه قاییدیر. دیواندا بیر سیرا ملمعلر ده واردیر، یعنی ایکی دیلده شعرلر واردیر. بو شعرلر نظامی­نین اؤزه للیکلریندن­دیر.

باشقا غزلین باشلانیشی بئله­دیر:

دلبر گؤتوردو چونکی یوزوندن نقابینی

چرخین گؤتوردو چرخه مَه و آفتابینی.

بو غزلین سون بیتی بئله­دیر:

کویونده کئچدی هجریله عمری نظامی­نین

جنت ایچینده چکدی جهنم عذابینی.

بو بیت گنجه­لی نظامی­نین فارسیجا دیوانیندا بیر نئچه غزلده گلمیشدیر؛ بئله­لیکله اونون شعری اولدوغوندا شوبهه ائتمک دوز دئییلدیر.

 



[1] سعید نفیسی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، تهران، بی تاریخ، چاپ چهارم، تحت شماره 1319 کتابخانه ملی، کتابفروشی فروغی، ص79.

 

[2] سعید نفیسی، همان، ص131 الی 133.

[3] سعید نفیسی، همان، ص136.

[4] همان، ص 63.

[5] همان، ص44.