Sorumlu müdir və baş yazar:

 

Dr. Hüseyn Şərqidərəcək SOYTÜRK

 

مدیر مسول و سر دبیر :

 

دکتر حسین شرقی دره جک  (سوی تورک)

 

    لابوراتورييادا چاليشان عاليملر (بيليم اينساني)

 

عاليم کايناتلا علاقه لي حاديثه لر و دييشنلر اوچون علمي معلوماتلارين الده ائديلمه سي اوصوللاريندان ايستيفاده ائده رک ((سيستئماتيک) شکيلده) معلومات الده ائتمه يه چاليشان شخصدير.

 

داها محدود معنادا علمي مئتوددان ايستيفاده ائدن فرددير. شخص بير و يا بير نئچه علم ساحه سي اوزره موتخصيص اولا بيلر. عاليملر؛ اونلار فيزيکي، رياضي و سوسيال ساحه لر ده داخيل اولماقلا بوتون علم ساحه لرينده تدقيقاتلار آپاريرلار. اونلار حاديثه لرله باغلي سواللار وئرن و سيستئملي شکيلده همين سواللارا جاواب وئرمه يه چاليشان اينسانلاردير.

 

طبيعتجه ماراقلي و ياخشي تشکيلاتلانميش اينسانلاردير. ديگر اينسانلاردان فرقلي اولاراق، علم آداملاري شئيلري موشاهيده ائتمک و موشاهيده ائتديکلري زامان شئيلري گؤرمک قابيليتينه ماليکديرلر. 

 

علم نه دیر ؟

 

  علم و تئخنولوگييا موهنديسليک پروسئسينده اينسانين مؤوجودلوغونو خاراکتئريزه ائدير. علم بير پئشه اولاراق بو گون گئنيش شکيلده تطبیق اولونور. علمه بشريت، نظريييه و ائمپيريزم داخيلدير. نظريييه چي عادتن مؤوجود معلوماتلارلا يئني مودئللر يارادير و يئني نتيجه لري پروقنوزلاشديرير. تجروبه چي موشاهيده يولو ايله يئني مودئللري سيناقدان کئچيرير.

 

 بو ايکي آنلاييش آراسيندا چوخ دا فرق يوخدور و عاليم عادتن ايکي آنلاييشي تطبیق ائدير. رياضيات چوخ واخت علمله عئيني ساحه ده قروپلاشديريلير. بعضي بؤيوک فيزيکلر ده چوخ ياخشي رياضياتچيلار ايدي. نظريييه عاليملريندن توتموش ائمپيريک عاليملره قدر دقيق سرحدي اولمايان بير کونتينووم وار. نظري فيزيکا ايله تطبیقي رياضيات آراسيندا شخصيت، تحصيل و پئشه فعاليتي باخيميندان جزي فرقلر وار.

 

 علم بير نئچه سببه گؤره بشريت اوچون ماراقلي اولا بيلر. چوخلاري رئالليغا بؤيوک ماراق گؤستره رک دونياميزين نئجه يارانديغيني آنلاماغا جان آتيرلار.

 

ديگر حيصه سي ايسه همياشيدلاري طرفيندن باشا دوشولمک و يا بيليکلريني اينسانلارين، ميلتلرين، طبيعتين، صنايعنين ساغلامليغينا، فايداسينا تطبیق ائتمک ايسته يير. 

 

 

 

  علمين تاريخي اينکيشافي و منشايي 

 

  اينگيليس فيلوسوفو و علم تاريخچيسي ويلليام وهئوئلل 1833-جو ايلده  " عاليم "  تئرمينيني ايشلتدي و يازيلاريندا آنونيم اولاراق ايستيفاده ائتدي. وهئوئلل-اين کونسئپسيياسي بير قدر فرقليدير کي، بو، اونون يئني ادبياتا داخيل ائتديگي سؤزله طبيعي بيليکلرده و ديگر علم فورمالاريندا کونسئپسييا آراسينداکي سرحدين سورعتله آرتماسينا جاواب ايدي. وهئوئلل يازيردي کي، علم پارچالانماغا و پارچالانماغا مئيلليدير. کيمياچي، ریاضياتچي، طبيعتشوناس و عومومي معنادا  " فيلوسوف "  کيمي آنلاييشلار آرتيق ائکسپئريمئنتال فيلوسوفلارين خبردارليغي اولمادان علمله مشغول اولان قروپلاري بير آرايا گتيرمک اوچون کيفايت ائتميردي. بريتانييا علمين اينکيشافي آسسوسياسيياسي نين عوضولري گؤروشلرينده آدئکوات ايفاده نين اولماماسيندان شيکايتله نيبلر. وهئوئلل حاضيرلاديغي حساباتدا اؤزونه ده توخوناراق،  " بعضي داهي اينسانلار صنعتچي ايله موقاييسه ائده رک علم سؤزونو فورمالاشديرا بيله جکلريني دوشونورلر.

 

  وهئوئلل بو دفعه  بو سؤزو داها جيدي تکليف ائتدي و آنونيم اولاراق ايستيفاده ائتدي (1840):" فيزيکا اوچون حکيم سؤزونو ايستيفاده ائده بيلمه ديگيميز اوچون من فيزيک سؤزونو ايشلتديم. عوموميليکده علمين يئتيشديريجيلريني تصوير ائتمک اوچون خوصوصي بير آد لازيمدير. عاليم دئمه لييم. موسيقي، رسم و يا شعيرله مشغول اولانلاري رسام آدلانديرديغيميز کيمي، ریاضيات، فيزيکا، طبيعتله مشغول اولانلاري دا عاليم آدلانديرماليييق " . 

 

  عئيني زاماندا، وهئوئلل فيزيک سؤزونون فرانسيزجا  سؤزونه اويغون اولماسيني نظرده توتوردو. بو سؤزون بير چوخ يئرده ايشله ديلمه سي اون ايل چکدي. فيزيک سؤزو آمريکادا 19-جو عصرين سونلاريندا، اينگيلتره ده ايسه 20-جي عصرين اوللرينده گئنيش ايستيفاده اولونان سؤزه چئوريلدي. 

 

  قاري ب. فئرنقرئن دئييردي:  " تاريخده هئچ کيم طبيعت فلسفه سيني و علميني بيزيم آنلاديغيميز کيمي بؤيوک يونان فيلوسوفو و يا عاليمي کيمي شرح ائده بيلمز. آريستوتئل (میلادان اونجه. 384-322)، ايکي مين ايلدن آرتيق بير مودت عرضينده بيزه ان دريندن و گئنيش شکيلده موراجيعت ائتميشدير " . 

 

  مشهور عالیملر 

 

  فيزيک ايزاک نيوتون بوتون زامانلارين ان بؤيوک عاليملريندن بيري حساب اولونور. 

 

  چارلز داروين بوتون دؤورلرين ان نوفوذلو عاليملريندن بيري حساب اولونور. 

 

  ماريه جوريه بير قادين کيمي فيزيکا و کيميايا وئرديگي تؤهفه ايله تانينير. 

 

  فيزيک آلبئرت انیشتين 20-جي عصرين ان تانينميش علم آداملاريندان بيريدير. او آنلاردان بيريدير. 

 

  آتوم فيزيکاسي نيئلس بوهر 20-جي عصرين ان نوفوذلو عاليملريندن بيريدير. 

 

  نظري فيزيک ستيوئن هوکينق کوسمولوگييايا و کوانت جاذيبه سينه وئرديگي تؤهفه لرله تانينير. 

 

  عاليملرين سوسيال روللاري و اونلارين پريوريتئتلري موعاصير علم اينتيظامي نين يارانماسيندان اول دفعه لرله تکامول ائتميشدير. موختليف ياشلاردا اولان علم آداملاري (و اونلارين سلفلري، طبيعت فيلوسوفلاري، ریاضياتچيلار، طبيعت تاريخچيلري، طبيعت ايلاهياتچيلاري، موهنديسلر و علمه تؤهفه وئرميش ديگر علم آداملاري) جمعيتده چوخ آيري يئرلر توتموشلار و اونلارلا علاقه لي سوسيال نورمالار، اخلاقي ديرلر و ائپيستئميک فضيلتلر (و گؤزله نيلن) اونلاردان) زامانلا چوخ دييشميشدير.

 

 موعاصير علمين اساسي کيمي گؤتورولن بعضي عاليملر تاريخ صحنه سينده نه قدر موختليف تاريخي شخصيتلر کيمي يئر آليبلار. بعضي تاريخچيلر قئيد ائديرلر کي، محض 17-جي عصرده علم اؤزونون موعاصير فورماسيندا نظرچارپاجاق درجه ده اينکيشاف ائتميشدير (داها چوخ علمي اينقيلاب کيمي تانينير) و طبيعي اولاراق ايلک علم آداملاري کيمي تانينان شخصلر بو شخصيتلر کيمي تانينير. عاليم کيمي گوندمه گلن سؤزو پئشه کيمي فعاليت گؤسترن اينسانلارلا محدودلاشديرساق، عاليمين سوسيال رولو اساسن 19-جو عصرده علمين پئشکارلاشماسي نين ترکيب حيصه سي کيمي مئيدانا چيخير. 

 

  قديم و اورتا عصرلر علمي 

 

  طبيعت حاقيندا بيليکلر کلاسسيک آنتيک دؤورده بير چوخ عاليملر طرفيندن آپاريلميشدير. قديم يونانيستاندا اينسانلار علمه چوخ بؤيوک تؤهفه لر وئرديلر - هندسه و ریاضي آسترونومييا ايشينده، بيولوگييانين ائرکن تطبیقينده و بيتکي و حيوانلارين تصنيفاتيندا، نظريييه لر و بيليکلرين اؤيره نيلمه سينده - فيلوسوفلار و حکيملر طرفيندن ائديلن تؤهفه لر. اوسته ليک، بو اينسانلار موختليف آلوئرچي ايديلر.

 

 بو اينسانلارين آشکار ائتديگي موختليف معلوماتلار روما ايمپئريياسينا قدر داوام ائتدي و آوروپادا بير چوخ ديني قوروملار طرفيندن تانيندي. آسترولوگييا و آسترونومييا ان واجيب بيلييه چئوريلدي و آسترونوملار و آسترولوقلار موختليف دينلر و سياست طرفدارلاري طرفيندن حيمايه ائديلدي.

 

 اورتا عصر اونيوئرسيتئت سيستئمينده بيليک ايکي يئره بؤلونوردو. بونلار تريويومدور ( " اوچ يول "  معناسيني وئرن لاتين سؤزودور. اورتا عصر آوروپا اونيوئرسيتئتلرينده کي  بوگونکو لیسانس تحصيلي ايله برابر دئيه بيله جگيميز تحصيل سيستئمي. او، قرامماتيکا -قرامماتيکا-، ديسکورس-ريتوريکا- و منطيقدن عيبارتدير. تريويومدان سونرا گلير. کوادريويوم) و کوادريويوم (تريويومدان سونراکي ايکينجي حيصه آريفمئتيکا، هندسه، موسيقي و آسترونومييا، اونون ايچينده کي  مؤوضولار اؤز-اؤزلوگونده آيريلمازدير، چونکي هندسه کوسموسدادير (اوزای )، موسيقي زاماندادير، آسترونومييا ايسه کوسموسدا آريفمئتيکدير و واخت.).

 

 اونا گؤره ده اورتا عصرلرين عاليملري يا ریاضياتچي، يا دا فيلوسوف اولوبلار. بيتکيلر و حيوانلار حاقيندا معلوماتلار داها چوخ حکيملرين ماراغيندا ايدي. اورتا عصرلر ايسلامي دؤورونده علم طبيعت علمي نين يئني اينکيشاف اوسوللاري ياراتدي، باخماياراق کي، بونلار اونون فيلوسوف و ریاضياتچي کيمي ايجتيماعي رولو چرچيوه سينده ايدي. ايسلامين قيزيل دؤورو کيمي قلمه وئريلن دؤورون عاليملري، اورتا عصرلر و رنسانس دؤورلري بعضي فعاليتلري موعاصير علم اينتيظامي ايله اوست-اوسته دوشمه ديگي اوچون پوليمات (هزارفن) حساب اولونوردو.

 

 بير چوخ پوليماتلار ديندار ايديلر. مثلا، ابن حیثم و بيروني علم کلامجي ايدي (ايسلام ديني نين عقيده/عقيده مسله لريني آراشديران ديني-فلسفي نظرييه و نظرييه لرله مشغول اولان و بو چرچيوه ده تاريخا اينکيشاف ائدن علم ساحه سينه علمي کلامجي دئييلير. حکيم اولان ابن سينا و ابن نفيس حافيظ ايديلر؛ بوتانيک اوتتو برونفئلس پروتئستانتليغين ايلاهياتچيسي و تاريخچيسي ايدي؛ آسترونوم و حکيم نيکولاي کوپئرنيک کئشيش ايدي. 

 

  عاليملرين تاريخي 

 

  دئکارت تکجه آناليتيک هندسه نين قاباقجيللاريندان بيري دئييل، او، هم ده مئخانيکا فنني نين نظريييه سيني فورمالاشديرميش، عضله لرين دارالماسي و قاوراييش سوبيئکتلري نين منشايي حاقيندا فيکيرلر اينکيشاف ائتديرميشدير. گؤرمه قابيليتي فيزيکلر يوونگ و هئلمهولتز طرفيندن تدقيق ائديلميشدير.

 

 هئرمانن وون هئلمهولتز اوپتيکا، ائشيتمه و موسيقي ايله ده مشغول اولوردو. او، نيوتون دئکارتين ايجاد ائتديگي ریاضيات ساحه سي اولان حسابلامالاري گئنيشلنديردي (الئيبنيز يئني زامانسيز فورمادا). کلاسسيک مئخانيکي دوستورداکي معنالاري اينکيشاف ائتديردي، ايشيق و اوپتيکا ساحه سينده آراشديرمالار آپاردي. فوريه ریاضياتين يئني بير قولونو - فوريه سرياسيني کشف ائتدي - ايستيليک، آخين و اينفراقيرميزي اوزرينده ايشله دي و ايستيخانا ائففئکتيني کشف ائتدي. وون نئومانن، تورينگ، آلئکساندر کهينجين، آندرئي مارکوو و ريئنئر کيمي ریاضياتچيلارين هاميسي احتيمالين، کومپوتئرلرين ايش منطيقي نين، استاتيستيک مئخانيکا و کوانت مئخانيکاسي نين اساسيني قوياراق علمه بؤيوک تؤهفه لر وئرميشلر. قاليلئو دا داخيل اولماقلا بير چوخ ریاضياتچي دا موسيقيچي ايدي. 19-جو عصرين سونلاريندا عوضوي کيمياچي لوويس پاستئور خسته ليکلره سبب اولان ميکرو اورقانيزملري کشف ائتدي. بير نئچه ايل اول آمئريکالي حکيم اوليوئر وئندئلل هولمئس، سر، شاعير و ائسسئيست، دوغوش زاماني قادينلاردا سئپسيسين حکيملر و طيب باجيلاري نين الي ايله ياييلديغيني سؤيله دي. ساغلامليق و بيولوگييادا قان دؤوراني، گالئن هاروئي کيمي بير چوخ جلب ائديجي حکايه لر وار. گئنئتيکا (ژنتیک) و موللار ائکولار بيولوگييانين چيچکلنمه دؤورو 20-جي عصرده مشهور آدلارلا دولو ايدي.

 

 رامون ي جاژال 1906-جي ايلده نئورولوگييا ساحه سينده آپارديغي موشاهيده لره گؤره نوبئل موکافاتي آلدي. بعضي اينسانلار موشاهيده و ائکسپئريمئنتال علم آراسيندا، مثلا، آسترونومييا، مئتئورولوگييا، اوکئانوقرافييا، سئيسمولوگييادا ديخوتومييا اولدوغونو ايديعا ائديرلر. آسترونوملار اوپتيکا ساحه سينده اساس تدقيقاتلار آپارديلار، يوکله باغلي آلت آلتيني اينکيشاف ائتديرديلر و سون اون ايلده ديگر پلانئتلري آراشديرماق اوچون کوسميک زوند گؤندريلدي و هوببلئ کوسميک تئلئسکوپو کايناتين منشاييني اؤيرنمک اوچون ايستيفاده ائديلدي 14 ميليارد ايللر اؤنجه.

 

 سپئکتروسکوپييا اولدوزلاردا اونلارلا عوضوي مولئکولو موعين ائدير. لابوراتورييا تجروبه لري و کومپوتئر سيمولياسيياسي نتيجه سينده الده ائديلن بو معلوماتلار کيميايا يئني بير ساحه وئرير. کومپوتئر مودئللشديرمه و عددي اوصوللار علم ساحه سينده هر بير طلبه نين احتيياج دويدوغو تئخنيکالاردير. 

 

  علمده قادينلار 

 

  علمله مشغول اولان قادينلارين سايي عوموميتله موهنديسليک استاتيستيکاسي ايله باغليدير، لاکين فايزلر بو ساحه ده قادينلارين سايي نين آز اولدوغونو گؤسترير. علم و موهنديسليک اوزره دوکتورانتورايا قبول ائديلن قادينلارين سايي 1970-جي ايلدن 1985-جي ايله قدر جمعي 7 فايزدن 34 فايزه يوکسلميشدير. 1975-جي ايلده فاکولته لري بيتيرن 385 قادي نين سايي 1985-جي ايلده 11000 نفره يوکسلدي. خوصوصيله، ايش يئرلري و گلير سويييه لرينده برابرسيزليک وار. ائيسئنهارت و فينکئلين فيکرينجه، قادينلار و کيشيلر عئيني کئيفيتلره ماليک اولسالار دا، کيشيلرين ايمتيازلي وظيفه لريندن داها آشاغي وظيفه لرده چاليشيرلار.  " 1989-جو ايلده قادينلارين 40 فايزي ايله موقاييسه ده کيشيلرين 65 فايزي ساخلانيليب. گلير مسله سينه گلينجه، کيشيلرين ايلليک ماعاشي قادينلارين لاردان چوخ اولوب " . 

 

  عاليملرين نؤعلري 

 

  بونلاري پئشه سرحدلرينه اهميت وئرمک کيمي ده دوشونمک اولار. بونلارا بيولوگييا و کوسمولوگييا، خوصوصن ده مولئکوليار بيولوگييا و اينسان گئنومو لايحه سي داخيلدير. آکتيو تدقيقاتين ديگر ساحه لرينه مادده نين ائلئمئنتار حيصه جيکلري نين اؤلچولمه سي داخيلدير. بونلار حيصه جيکلر فيزيکاسي و نانوتئخنولوگييا ايله موعين ائديلير. اوميد بودور کي، بوتون بونلار ميکروسکوپيک کومپوتئرلري و صنعي اينتئللئکت کيمي ائلئکترون اوبيئکتلري تکميللشديره جک. بئيين فونکسييالاري و نؤروترانسميتتئر بؤيوک اؤلچوده کشف ائديلسه ده، عاغيلدا و اينسان دوشونجه سينده داها چوخ قارانليق حؤکم سورور. 

 

  فيئلد طرفيندن عاليملر 

 

  کند تصروفاتي موهنديسي 

 

  آرخئولوق 

 

  آسترونوم 

 

  آستروفيزيک 

 

  آستروبيولوق 

 

  بيولوق 

 

  بيوتئخنولوق 

 

  بيوينفورماتور 

 

  بيوفيزيک 

 

  بوتانيک 

 

  ائکولوق 

 

  ائنتومولوق 

 

  تکامولچو بيولوق 

 

  گئنئتيک 

 

  هئرپوتولوق (سوروننلري و آمفيبييالاري اؤيرنن شخص) 

 

  ايممونولوق (ايممونولوق) 

 

  ايختيولوق (باليقلارلا مشغول اولان شخص) 

 

  لئپيدوپتئريست 

 

  ماممالوگ (ممه ليلري اؤيرنن شخص) 

 

  دنيز بيولوق 

 

  بيوطيببي 

 

  ميکروبيولوق 

 

  مولئکوليار بيولوق 

 

  ميکولوق (فوقولوق) 

 

  نئيروبيولوق 

 

  ديئتولوق 

 

  اورنيتولوق (اورنيتولوق) 

 

  پالئونتولوق (فوسيل عاليمي) 

 

  پاتولوق (خسته ليک عاليمي) 

 

  فيزيولوق (فونکسيونال عاليم) 

 

  ويروسولوق 

 

  زوولوق (زوولوق) 

 

  کيمياچي 

 

  آناليتيک کيمياچي 

 

  بيوکيمياچي 

 

  غيري-عوضوي کيمياچي 

 

  عوضوي کيمياچي 

 

  فيزيکي کيمياچي 

 

  کومپوتئر عاليمي 

 

  يئر عاليمي 

 

  گئولوق 

 

  گئوفيزيک 

 

  بوزشوناس (قلاسيولوق) 

 

  هيدرولوق (سو عاليمي) 

 

  ليمنولوق (سويون کيمياسيني اؤيرنن شخص) 

 

  مئتئورولوق 

 

  مينئرالوق 

 

  اوکئانوقراف 

 

  پالئونتولوق (فوسيل عاليمي) 

 

  سئيسمولوق (زلزله اوزره عاليم) 

 

  وولکانولوق 

 

  کيتابخانا عاليمي 

 

  ریاضياتچي 

 

  استاتيستيک، آکتوار (ماليييه ريسکلريني قييمتلنديره، حلل يوللاري تکليف ائده و هر بير حللين اوزونموددتلي نتيجه لريني آراشديرا بيلن پئشکار) 

 

  عمليات تدقيقاتچيسي (موعيين محدوديتلر آلتيندا موعين بير مقصد اوچون اوپتيمال حللي تاپماغا چاليشان کيمسه) 

 

  حربي عاليم 

 

  فيزيک 

 

  تطبیقي فيزيک (فيزيکا موهنديسي) 

 

  نووه (هسته ای) فيزيکاسي 

 

  آستروفيزيک 

 

  پسيخولوق 

 

  آنورمال پسيخولوق (غيري-عادي داورانيشلاري، حيسسلري و دوشونجه لري اؤيرنن) 

 

  داورانيش عاليمي 

 

  بيوپسيخولوق 

 

  کلينيک پسيخولوق 

 

  کوقنيتيو پسيخولوق (دوشونمه، حيسس ائتمه، اؤيرنمه، ياددا ساخلاما، قرار وئرمه، ديل، پروبلئم حلل ائتمه و موحاکيمه ائتمه کيمي پسيخي پروسئسلري ان گئنيش معنادا اؤيرنن شخص) 

 

  اينکيشاف پسيخولوقو 

 

  تحصيل پسيخولوقو 

 

  تکامولچو پسيخولوق 

 

  ائکسپئريمئنتال پسيخولوق 

 

  مصلحتچي (پئشه پسيخولوقو) 

 

  نئيروپسيخولوق، پاراپسيخولوق (ائکستراسئنسور قاوراييش، پسيخوکينئز، اؤلومدن سونراکي حيات و س. ايله علاقه لي پارانورمال حاديثه لرين ائکسپئريمئنتال اوسولو ايله مشغول اولان شخص) 

 

  پسيخوفارماکولوق 

 

  پسيخوفيزيک 

 

  سوسيولوق 

 

  آنتروپولوق (مدنيتشوناس) 

 

  ائتنولوق (اينسانلارين ائتنيک قروپلارا بؤلونمه سيني، بو قروپلارين منشاييني، تشککولونو، يئر اوزونده ياييلماسيني، آرالارينداکي موناسيبتلري و عادت-عنعنه لريني، ديل و مدني خوصوصيتلريني عومومي قانونلار جيزماق اوچون تدقيق ائدن و موقاييسه ائدن شخص و موقاييسه لي شکيلده کئچميشده ياشايان و ايندي ده ياشايان موختليف مدنيتلري آراشديرير) 

 

  اونسيت اوزره عاليم 

 

  کريمونولوق (کريمينولوق) 

 

  دئموقراف 

 

  ايقتيصادچي 

 

  جوغرافيياشوناس 

 

  ديلچي 

 

  سياسي ايقتيصادچي 

 

  پوليتولوق 

 

  اوفتالمولوق (گؤز اورقانلاري نين خسته ليکلري و جراحيييه سي ايله مشغول اولان شخص) 

 

  گئرونتولوق (قوجالما پروسئسيني اؤيرنن شخص)