NİZAMİ GƏNCƏVİ HAQQİNDA YIĞCAM BİLGİ


مدیر مسئول : دکتر حسین شرقی دره جک سوی تورک

Sorumlu Müdir: Dr. Hüseyn Şərqidərəcək SOYTÜRK

 

 

شاعيرين 850 ايلليک يوبيلئيي شرفينه 1991-جي ايل اونئسکو (یونسکو) طرفيندن  " نيظامي ايلي "  ائلان ائديلميشدير.

 

  نيظامي گنجوي( نيظامي گنجه لي) آذربايجان شاعيري و متفکيري (نظامی گنجوی، تام آدي: ابو محمد ايلياس ايبن يوسيف؛ تولد 1141، گنجه، آذربایجان آتابيلر، ائلدنيزلر دؤولتي (آذربايجانين اراضيسي) 1209 وفات، گنجه)  آذربايجان پوئزيياسي نين بانيلريندن بيري، اورتا عصرلر شرقين ان بؤيوک شاعيرلريندن بيري، او جومله دن فارس ادبياتي نين ان مشهور شاعيريلريندندير.

 ) نظامینین تورکجه دیوانی میصیرسین خدیویه کتابخاناسیندا تاپیلاراق صدیار وظیفه ائل اوغلو طرفیندن تهراندا و دکتر حسین شرقی دره جک سوی تورک طرفیندن باکی شهرینده نورلار نشرییاتیندا نشر ائدیلمیشدیر.

 نظامی گنجه‌ای، به دلیل سبک سخن‌سرایی و زبان شعر مخصوص به خودش، مورد تقلید بسیاری از شاعران قرار گرفته‌است. از جمله شاعرانی که از آثار نظامی تقلید کرده‌اند به این نام‌ها می‌توان اشاره کردامیر خسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، جامی، هاتفی، قاسمی، وحشی، عرفی شیرازی، مکتبی، فیضی فیاضی، اشرف مراغی، آذر بیگدلی، هلالی جغتایی، مولانا هاشمی کرمانی، مولانا نویدی شیرازی و سلمان ساوجی و نظامی کارمانلی.)

  شيفاهي خالق ادبياتي و يازيلي تاريخي سالنامه لرين عنعنه وي مؤوضولاريندان ايستيفاده ائدن نيظامي، ايسلامدان اولکي و ايسلام دؤورو ايرانيني بيرلشديرميشدير. نيظامي نين قهرمانليق-رومانتيک پوئزيياسي سونراکي عصرلر بويونجا، فارس ديلي نين ايستيفاده اولوندوغو بوتون اراضيلرده اؤزونو اونا اوخشاتماغا چاليشان گنج صنعتکارلارين ياراديجيليغينا تاثير ائتميش، نينکي پئرسييادا، هم ده آذربايجان، افقانيستان، گورجوستان، هينديستان، ايران، پاکيستان، تاجيکيستان، تورکيه و اؤزبکيستان کيمي موعاصير اؤلکه لرين مدنيتي نين فورمالاشماسيندا رول اويناميشدير. نيظامي نين ياراديجيليغي، حافظ شيرازي، مؤولانا جلال الدين رومي و سعدي شيرازي کيمي بؤيوک صنعتکارلارين ياراديجيليغينا تاثير ائتميشدير. اونون، موختليف ايجتيماعي، مدني و علمي مؤوضولاري ايشيقلانديران بئش مثنويسي بوتو شرق اؤلکه لرينده بؤيوک مشهورلوغا ماليک اولموشدور کي، بونو دا، شاعيرين اثرلري نين چوخلو سايدا و موختليف دؤورلره آيد اليازمالاري نين دؤوروموزه چاتماسي ثوبوت ائدير.

نيظامي نين  " خوسروو و شيرين " ،  " لیلی و مجون "  و  " ايسگندرنامه "  کيمي اثرلري نين قهرمانلاري، ايندي ده، بوتون ايسلام اؤلکه لرينده، ائلجه ده دونيادا تانينماقدادير.   

 1135/1136-جي میلادی  ايلدن 1225-جي میلادی ايله کيمي آذربايجان (اساسا اينديکي جنوبي آذربايجان اراضيسيني احاته ائديردي) و آرران ايالتلري سلجوق سولطانلاري نين ايراقي-عجمده کي  بؤيوک آتابيلري کيمي ائلدنيزلر سولاله سي طرفيندن ايداره اولونموشدور. ائلدنيزلر (بعضا ائلدگزلر و يا ائلدگيزلر ده آدلانديريلير) سولاله سي نين اساسي، ايراقي (عراق)-عجمده کي  سلجوق سولطاني نين آزاد ائديلميش قولامي (دؤيوشچو) اولموش قيپچاق منشالي شمس الدين ائلدنيز طرفيندن قويولموشدور. سلجوق ايمپئريياسي نين داغيلماسي دؤورونده آذربايجان آتابيلري (يعني، سلجوق تاختي واريثلري نين صاحیبی) اولموش ائلدنيزلر، 1181-جي ايلدن اعتيبارن موستقيل يئرلي حاکيم کيمي اراضيني ايداره ائتمه يه باشلاديلار. ائلدنيزلر دؤولتي نين وارليغينا، 1225-جي ايلده داها اول گورجولر طرفيندن اله کئچيريلميش اراضيلر ده داخيل اولماقلا، دؤولت اراضيلري نين جلال الدين طرفيندن توتولماسي ايله سون قويولموشدور. احتيمال کي، شمس الدين ائلدنيز آذربايجان اوزرينده نظارتي 1153-جو ايلده، سولطان معسود ايبن محمدين سونونجو فاووريتي قاسس بي آرسلانين اؤلوموندن سونرا الده ائتميشدير.

  همين دؤورده آرران و آذربايجانلا قونشولوقدا يئرلشن شيروان اراضيسينده کسرانيلر سولاله سي طرفيندن ايداره ائديلن شيروانشاهلار دؤولتي مؤوجود ايدي. کسرانيلر سولاله سي عرب منشايينه ماليک اولسا دا، فارسلاشميش و بو سولاله دن اولان شاهلار اؤزلريني قديم ساساني شاهلاري نين واريثلري ائلان ائتميشديلر.

  نيظامي نين دوغوم تاريخينه کيمي تورک-سلجوقلارين ايران و جنوبي قافقازي اله کئچيرمه سيندن يوز ايل کئچميشدي. فرانسا تاريخچيسي رئنئ قروسسئ نين فيکرينجه، اؤزلري تورکمان منشالي اولان سلجوقلولار، ايران تاختيني اله کئچيرديکدن سونرا، اؤلکه ده تورکلشديرمه سياستي آپارماميشلار.

  نيظامي نين  " خمسه " يه داخيل اولان پوئمالار اوزرينده ايشله مه يه باشلاديغي اون ایکینجی عصرين سونونجو روبونده، سلجوقلارين عالي حاکيميتي پارچالانما دؤورونو ياشايير، سياسي و سوسيال ناراضيليقلار ايسه آرتيردي. لاکين، فارس مدنيتي، مرکزلشديريلميش حاکيميتين مؤوجود اولدوغو دؤورله موقاييسه ده يئرلي حاکيميتلره پارچالانما دؤورونده داها ياخشي اينکيشاف ائدير، فارس ديلي ايسه اساس ادبيات ديلي اولاراق قاليردي. بو خوصوصيت، او زامان فارس مدنيتي فورپوستوخوصوصيتي داشيميش، نيظامي نين ده ياشاديغي آذربایجان شهري اولان گنجه يه ده آيد ايدي.

  نيظاميدن يوز ايل سونرا ياشاميش ايران تاريخچيسي حمدالله قزويني  " خزينه لرله دولو "  آران شهري گنجه ني ان زنگين و چيچکلنن شهري کيمي تصوير ائدير. او دؤورده، آذربايجان، آرران و شيروان خوراساندان سونرا  مدنيتين ايکينجي ان بؤيوک يئني مرکزي ايدي. موتخصيصلر فارس پوئزيياسي نين خوراسان استيلي داخيلينده قرب مکتبيني آييريرلار کي، بو دا آذربايجان مکتبي، بعضا ايسه شيروان، آرران و يا قافقاز مکتبي آدلانديريلير. بو مکتب مرکب مئتافوريک و فلسفي مضمونو، همچينين تورکوستان عنعنه سيندن آلينميش اوبرازلارين ايستيفاده سي ايله سئچيلير. نيظامي، تورکلوک مکتبي نين ان مهم نوماينده لريندن بيري حساب ائديلير .

  حياتي

  نيظامي نين حياتي حاقيندا چوخ آز معلومات وار؛ شاعيرين حياتي حاقيندا يئگانه معلومات منبعيي اونون اثرلريدير کي، بو اثرلرده ده کيفايت قدر آيدين اينفورماسييا وئريلمه ميشدير. بونا گؤره ده نيظامي نين آدي و شخصيتي اطرافيندا چوخلو افسانه لر يارانميش و اونون بيوقرافيياسيني بزه ميشدير.

  آدي و لقبي

  شاعيرين اصل آدي ايلياس، آتاسي نين آدي يوسيف، باباسي نين آدي ذکي اولموشدور: اوغلو محمدين دوغولماسيندان سونرا اونون دا آدي شاعيرين تام آدينا کئچميش و اونون تام آدي ابو محمد ايلياس ايبن يوسيف ايبن ذکي مويد اولموشدور. ادبي لقب کيمي شاعير  "نيظامي "  سؤزونو سئچميشدير کي، بونو دا بعضي تذکره چيلر، شاعيرين عاييله سي نين عنعنه وي اولاراق تيکمه چيليکله مشغول اولماسي ايله ايضاح ائديرلر؛ نيظامي ادبياتلا مشغول اولماق اوچون عاييله صنعتيندن ايمتيناع ائتميش، توخويوجو صبري ايله اثرلري اوزرينده چاليشميشدير. شاعيرين نيظام الدين ابو محمد ايلياس ايبن يوسيف ايبن ذکي ايبن مويد اولموشدور. يان ريپکا شاعيرين رسمي آدي نين حکيم جمال الدين ابو محمد ايلياس ايبن يوسيف ايبن ذکي ايبن مويد نيظامي اولدوغونو قئيد ائدير.

دوْغوم تاریخی و یئری

 

  نيظامي نين دقيق دوغوم تاريخي بيلينمير. معلوم اولان اودور کي، شاعير، 1140-1146-جي (هيجري 535-540) ايللر آراسيندا دوغولموشدور.

 نيظامي نين بيوقرافلاري و موعاصير تدقيقاتچيلار، اونون دقيق دوغوم تاريخيني آلتي ايل آراسيندا گؤستريرلر (535-40/1141-6). فورمالاشميش عنعنه يه اساسن و اونئسجو-نون دا قبول ائتديگي تاريخه اساسن شاعيرين دوغوم تاريخي کيمي 1141-جي ايل قبول اولونور. بو تاريخه شاعير اؤزو ده،  " خوسروو و شيرين "  پوئماسي نين  " کيتاب اوچون عذر "  بؤلمه سينده ايشاره ائده رک دئيير: 

فلک ياراديرکن دئييب منه  " شير " ، 

لاکين بو ووجودوم بير يون هئيکلدير، 

دئييلم دوشمنله ووروشان شيردن، 

يئتر کي، اؤزومله دؤيوشورم من. 

  (ر.رضانين ترجومه سي) 

 

  بو بيتلردن معلوم اولور کي، شاعير شير بورجو آلتيندا دوغولموشدور. همين بؤلمه ده جه نيظامي بيلديرير کي، پوئما اوزرينده ايشه باشلايارکن اونون قيرخ ياشي اولموشدور، پوئماني يازماغا ايسه شاعير، هيجري تقويمله 575-جي ايلده باشلاميشدير. بو حسابا اساسن بئله نتيجه آلينير کي، نيظامي هيجري 535-جي ايلده (ميلادي 1141-جي ايل) دوغولموشدور. همين ايل اولدوزلار 17-22 آوقوست تاريخلرينده شير بورجو آلتيندا دوزلومشودور کي، بونا اساسن ده نيظامي نين 17-22 آوقوست 1141-جي ايلده دوغولماسي گومان ائديلير.  

  نيظامي نين اورتا عصر بيوقرافلاري نين هاميسي (عوفي سديدالدين، دؤولتشاه سمرقندي (12عصر) و س.) شاعيرين دوغولدوغو شهر کيمي، اونون بوتون عؤمرو بويو ياشاديغي و وفات ائتديگي گنجه شهريني گؤستريرلر.

آکادئميک ي.ئ. بئرتئلس قئيد ائدير کي، نيظامي نين اونا معلوم اولان ان ياخشي و قديم اليازمالاريندا بئله قوم حاقيندا معلوماتا راست گلمه ميشدير. حاضيردا، آکادئميک مؤليفلر طرفيندن قبول ائديلميش اورتاق فيکره اساسن، نيظامي نين  گنجه ده دوغولموشدور. اونون اثرلرينده قومدا دوغولماسي ايله باغلي ايديعانين ايسه متن سهوي اولماسينا اينانيلير. نيظامي نين ياشاديغي دؤورده گنجه شهري، 1077-1307-جو ايللرده مؤوجود اولموش بؤيوک سلجوق ايمپئريياسينين (و اونون يئرلي تمثيلچيلري اولان آذربايجان آتابيلرينين) حاکيميتي آلتيندا اولموشدور. 

  نيظامي گنجه شهرینده دوغولموش و عؤمرونون سونونا کيمي شهرده ياشاميشدير. حياتي حاقيندا آز معلومات اولماسينا باخماياراق، شاعيرين عؤمرونون سونونا کيمي جنوبي قافقازدا ياشاماسي گومان ائديلير. نيظامي نين حياتي حاقيندا جوزي معلوماتلار اونون اثرلرينده وئريلميشدير.

 

  نيظامي واليدئينلريني ائرکن ايتيرميشدير آتاسي نين اؤلوموندن سونرا آناسيینین باجیسی تربييلنديرميش، آناسي نين اؤلوموندن سونرا ايسه اوشاق داييسي خوجا عمرين حيمايه سينده قالميشدير.

  دؤولتشاه سمرقندي (1438–1491) اؤزونون  " تذکره الشعرا" آدلي تراکتاتيندا (1487-جي ايلده تاماملانميشدير) نيظامي نين، قيوامي موتریضي آدلي شاعير قارداشي اولماسيني قئيد ائتميشدير. 

  تحصيلي

  ياشاديغي دؤورون استاندارتلارينا گؤره نيظامي نين پارلاق تحصيلي اولموشدور. نيظامي نين ياشاديغي دؤورده بئله حساب ائديليردي کي، شاعير موختليف فننلر اوزرله بيليکلي اولماليدير. لاکين، بونا باخماياراق، نيظامي اؤز ساوادي ايله شاعيرلر آراسيندا سئچيله بيلميشدي: نيظامي نين اثرلري اونون عرب – فارس و تورک ادبياتي نين شيفاهي و يازيلي عنعنه لرينه گؤزل بلد اولماسينا، رياضيات، آسترونومييا، آسترولوگييا، کيميا، طب، بوتانيکا، تئولوگييا، قرآن تفسيري، شريعت، خريستيانليق، ايودايزم قدیم ميفلري و افسانه لري، تاريخ، ائتيکا، فلسفه، ائزوتئريکا، موسيقي و تصويري صنعتينی ياخشي بيلمه سينه دلالت ائدير. 

  باخماياراق کي، نيظاميني منبعلرده تئز-تئز  " حکيم "  (مودريک) آدلانديريرلار، او، فارابي، ايبن سينا و سوهروردي کيمي فيلوسوف و يا ايبن العربي و عبدالرزاق الکاشاني کيمي سوفيزم نظرييه چيسي اولماميشدير. بونا باخماياراق، داها سونراکي دؤورده ياشاميش، موختليف علم ساحه لرينده فعاليت گؤسترمه لرينه باخماياراق فلسفه، گنوسيس (معرفت بیلیمی) و تئولوگيياني (الهیات) بيرلشديرمه يه چاليشميش قوطب الدين شيرازي و بابا افضل کاشاني کيمي، ايسلام فلسفي فيکري نين موختليف ساحه لرينه ياخشي بلد اولان فيلوسوف و گنوستيک حساب ائديرلر.

  شخصي حياتي

  نيظامي گنجوي شاهين قبولوندا، 1570-جي ايله آيد مينياتور، آذربايجان تاريخ موزهي 

  نيظامي نين حياتي حاقيندا چوخ آز معلومات ساخلانيلسا دا، دقيق بيلينير کي، او، ساراي شاعيري اولماميش، چونکي بو حالدا دوروستلوگونو ايتيره جگيندن قورخموش و ايلک نؤوبه ده آزاد ياراديجيليق ايمکاني آرزولاميشدير. بونا باخماياراق، نيظامي اثرلريني موختليف سولاله لردن اولان حؤکمدارلارا حسر ائتميشدير. مثلا،  "لیلی و مجنون "  پوئماسيني نيظامي، شيروانشاها،  "يئددي گؤزل "  پوئماسيني ايسه ائلدنيزلرين رقيبي آغسونقوريلر سولاله سيندن اعلاالدين کؤرپه آرسلانا ايتحاف ائتميشيدر.

  نيظامي، بوتون حياتي بويونجا گنجه ده ياشاميش و اوچ دفعه  ائولنميشدير. شاعيرين ايلک و ان سئويملي حيات يولداشي آفاق آدلي قيپچاق قول اولموشدور. اونا بير چوخ شعرلر حسر ائدن نيظامي،  " لياقتلي گؤرونوشلو و گؤزل عاغيللي " آدلانديرميشدير. آفاق، نيظامييه دربند حاکيمي دارا موظفرالدين طرفيندن هديه ائديلميش، نيظامي ايسه اونو آزاد ائده رک ائولنميشدير. 1174-جو ايلده اونلارين اوغلان اؤولادي دونيايا گلميش و شاعير اوغلونو محمد آدلانديرميشدير. 1178-1179-جو ايللرده  " خوسروو و شيرين "  پوئماسي نين تاماملانماسي زاماني آفاق وفات ائتميشدير. نيظامي نين سونراکي ايکي حيات يولداشي دا واختيندان اول وفات ائتميش، اونلارين هر بيري نين اؤلومو، شاعيرين يئني ائپيک پوئماسيني تاماملاماسي ايله اوست-اوسته دوشموشدور کي، بو موناسيبتله ده نيظامي يازميشدير: 

ايلاهي، نه يه گؤره، من هر پوئمايا گؤره بير حيات يولداشي قوربان وئرمه لييم.

  نيظامي، سياسي غيري-استابيلليک و اينتئنسيو اينتئللئکتوال آکتيوليک دؤورونده ياشاميشدير کي، بو دا اونون شعرلرينده و پوئمالاريندا عکس اولونموشدور. شاعيرين حيمايدارلاري ايله قارشيليقلي موناسيبتي، اثرلري نين دقيق يازيلما تاريخي حاقيندا معلوماتلار يوخدور، بيلينن تاريخلر ايسه نيظاميدن سونراکي دؤورده ياشاميش تذکره چيلرين وئرديگي معلوماتلاردان الده ائديلميشدير. هله ساغليغيندا نيظامي بؤيوک حؤرمت و عزت صاحيبي اولموشدور. آتابيلر دفعه لرله نيظاميني سارايا دعوت ائتميش، لاکين، شاعيرين ايصرارلا ايمتيناع ائتميشدير، بونا باخماياراق، نيظاميني موقدس حساب ائدن حؤکمدار اونا بئش مين دينار و 14 کند باغيشلاميشدير.

  ديني اينانجينا گؤره نيظامي سني شافعی موسلمان اولموشدور. شاعيرين دوغوم تاريخي کيمي، وفات تاريخي ده موباحيثه ليدير. نيظامي نين وفات تاريخيني قئيد ائدن اورتا عصر بيوقرافلاري بير-بيري ايله 37 ايل (575-613/1180-1217) فرقي اولان موختليف رقملر گؤستريرلر. حاضيردا دقيق اولان يئگانه معلومات اودور کي، نيظامي 12 عصرده وفات ائتميشدير. نيظامي نين وفات تاريخي نين هيجري 605-جي ايله (ميلادي 1208/1209) اويغونلاشديريلماسي، گنجه دن تاپيلميش و بئرتئلس طرفيندن نشر ائديلميش عرب ديللي کيتابيله اساسلانديريلميشدير. شاعيرين وفات تاريخي ايله باغلي ايکينجي معلومات ايسه، نيظامي نين اؤلوموندن سونرا احتيمال کي، اونون اوغلو طرفيندن يازيلميش و  "ايسگندرنامه "  پوئماسي نين  " ايقبالنامه "  آدلي ايکينجي حيصه سينده آنتيک فيلوسوفلار پلاتون، سوکرات و آريستوتئلين اؤلومو ايله باغلي شعره علاوه  ائديلميش بئيتلردير. بو بئيتلرده شاعيرين ياشي موسلمان تقويمينه اساسن گؤستريلميش و بونا اويغون اولاراق دا، اونون وفات تاريخي هيجري 598-جي (1201/1202) ايل کيمي حسابلانميشدير.

 

  آلتميش اوچ ياشيندان آلتي آي قدر 

  کئچميشکن، ايسته دي ائلسين سفر. 

  کئچميش عاليملردن دانيشدي بوتون، 

  او دا اونلار کيمي ياتاجاق بير گون. 

ميکاييل رضاقولوزادنين ترجومه سي

ياراديجيليغي

  نيظامي دؤورو  مدنيت، قديم کؤکلره، عظمت و دبدبه يه ماليک اولماسي ايله مشهوردور. داواملي اولاراق، اؤلکه اراضيسينه يوروش ائدن ياد ائللي خالقلارين تاثيرينه معروض قالماسينا باخماياراق، ايسلاما قدرکي یئرلی مدنيتي، موسيقي، معمارليق و ادبياتدا زنگين اؤزون اويفاده عنعنه لري فورمالاشديراراق، اؤزونو ساخلاماق، قيسمن دييشيلمک و ياد ائلئمئنتلري اؤزونه اويغونلاشديرماق خوصوصيتينه ماليک ايدي. نيظامي نين ده سونونجو پوئماسيني حسر ائتديگي ماکئدونييالي ايسکندر، شرق مدنيتي نين اسيرينه چئوريلميش چوخسايلي تاريخي شخصلردن بيريدير. نيظامي، شرق مدنيتي نين سعجيييوي محصولو ايدي. او، ايسلاما قدرکي و ايسلامدان سونراکي مدنیت له قديم دونيا آراسيندا کؤرپو ياراتميشدير.

    

  ادبي تاثير

قطران تبريزي، سناي، فخرالدين اسد گورگاني، طبري کيمي مؤليفلرين نيظامي ياراديجيليغيا تاثير ائتمه لرينه باخماياراق، شیفاهی خالق  ياراديجيليغي، شاعير اوچون اساس ايلهام منبعيي  اولموشدور.

  اونوجو عصر شاعيري فخرالدين اسد گورگاني نين ياراديجيليغي نيظامي ياراديجيليغينا بؤيوک تاثير گؤسترميشدير. پوئمالاري اوچون بير چوخ سوژئتلري تورک قهرمانلیق  ياراديجيليغيندان آلان نيظامي، پوئزييا يازي صنعتي، اوبرازلي دانيشيق و کومپوزيسييا قورما تئخنيکاسيني اساسن گورگانيدن آلميشدير.

 بو،  " خوسروو و شيرين "  پوئماسيندا، خوصوصيله، گورگاني نين  " وئيس و رامين "  پوئماسيندان اساس صحنه نين تکراري اولان  " عاشيقلرين موباحيثه سي "  صحنه سينده آچيق گؤرونور. بوندان باشقا، نيظامي پوئماني، گورگاني نين ده پوئماسيني يازديغي هزج بحرينده يازميشدير. گورگاني ياراديجيليغي نين نيظامي ياراديجيليغينا تاثيريني هم ده ايکينجي نين آسترولوگييا علمينه اولان ماراغي ايله ايضاح ائتمک مومکوندور.

  سيرلر خزينه سي نيظامي گنجوي نين ايلک ايري حجملي اثريدير . ياخين و اورتا شرق (تورک دونیاسینسن) ادبياتيندا ديداکتيک پوئما ژانري نين ان قييمتلي نومونه لريندن بيري اولان  بو اثر شاعيرين ياراديجيليغيندا ائپيک شير ساحه سينده ايلک قلم تجروبه سي ايدي. اثر هيجري تاريخيله 570-جي ايلده يازيلميشدير کي، ميلادي تقويميله 1174-1175-جي ايللره اويغون گلير.  " سيرلر خزينه سي "  ظاهيرا نيظامييه قدر ياخين و اورتا شرق ادبياتيندا گئنيش ياييلان ديداکتيک اثرلر سيلسيله سينه داخيلدير. مؤوضوجا، مقصدجه موعين درجه ده  " کليله و ديمنه " ، " قوتادقو بيليک " ، " حديقه الحاقيقه " ،  "سياستنامه"،  " قابوسنامه "  و ساير کيمي اثرلره ياخين اولان  " سيرلر خزينه سي "  هم ده اونلاردان فرقله نير. نيظامي سانکي اؤزونه قدرکي ديداکتيک ادبياتي يئکونلاشديريب اونا داها يوکسک هومانيست و دئموکراتيکايستيقامت وئرميشدير. 

  نيظامي گنجوي  " سيرلر خزينه سي " ني يازارکن اؤزونه قدر شرق (تورک) ادبياتيندا ثابيتلشميش بير سيرا عنعنه لري تکميللشديره رک اوريژينال مؤوقعدن چيخيش ائتميشدير. همين جهت بيرينجي دفعه  هيند عاليمي ح. آ. احمدين ديقتيني جلب ائتميشدير. او، قئيد ائدير:  " خواجه نيظامي گنجوي قديم اوسلوبو دييشه رک مثنوي دئمکده يئني بير طرز ايختيراع ائديب، سؤزو بزه ميش و بيرينجي اولاراق او، بو نازيک، چتين يوللا گئتمکله ناموناسيب سؤزون زير-زيبيليني، خوشاگلمز، داش-کسکلي و بيه نيلمز قافييه لري بو يولدان تميزليه رک، شعر مولکونو نيظاما سالميشدير. "   نيظامي  " سيرلر خزينه سي " نده اساس مطلبه باشلامازدان اول تؤحيد، معراج، اثرين ايتحاف ائديلديگي شخصه خطاب، کيتابين يازيلماسي سببي و سوندا ختمي-کيتاب، هابئله هر بير نظري مقالته آيد يالنيز بير ديداکتيک حکايه وئرمک کيمي فورمالاري ادبياتا گتيرمکله ديداکتيک پوئما ژانريني فورما جهتدن تکميللشديرميشدير. فارس دري ديلينده نيظامي نين  " سيرلر خزينه سي " نه کيمي عروض وزني نين سري بحرينده آيري-آيري بئيتلر اولسا دا، بؤيوک حجملي ديداکتيک پوئمالاردا بو بحردن ايستيفاده ائديلمه سي حاقيندا هئچ بير معلومات يوخدور.  " سيرلر خزينه سي " ندن اول يازيلميش ديداکتيک پوئمالار ايسه اروزون هزج بحرينده يازيلميشدير. 

  نيظامي نين خمسه سينده کوللي ميقداردا تورک آتالار سؤزلريندن، ضرب مثللردن، آفوريزم و ايديوماتيک ايفاده لردن ايستيفاده ائتميش و اؤز اثري نين بديعي ديريني آرتيرميشدير. هم ده اونون خالق ياراديجيليغيندان، فولکلوردان آلديغي ايفاده لر، اساسن آذربايجان  (تورکلرله)خالقي ايله باغلي اولموشدور. ائله بونا گؤره ده، آذربايجان خالقي نين عادت و عنعنه لريني، ديل و ايفاده خوصوصيتلريني بيلمه دن  " سيرلر خزينه سي " نده آفوريزم و ضرب مثللرله ايفاده ائديلميش درين معناني تاماميله قاوراماق غيري مومکوندور. ي. ائ. بئرتئلس  " سيرلر خزينه سي "  نين بديعي ديليندن دانيشارکن گؤسترير کي، شاعير بو اثرينده بديعي سؤزون بوتون حقيقي و مجازي معنالاريندان ايستيفاده ائدير. بونا گؤره ده،  " سيرلر خزينه سي " ني دريندن باشا دوشمک اوچون هرطرفلي، اونيوئرسال بيلييه ماليک اولماق لازيمدير. ي. ائ. بئرتئلس  " سيرلر خزينه سي "  نين بير سيرا بئيتلري نين قرب و شرق تدقيقاتچيلاري طرفیندن دوغرو شرح ائديلمه ديگيني گؤسترميش، درين معنالي آفوريزملرله ايفاده ائديلميش بئيتلري آچيب تحليل ائتميشدي. بونونلا بيرليکده ي. ائ. بئرتئلس  "سيرلر خزينه سي " نده چتين آنلاشيلان تشبيه و ترکيبلرين ايشله ديلديگيني، شاعيرين اثرين ديليني بيلرکدن چتينلشديرديگيني قئيد ائدير.  " سيرلر خزينه سي "  خالق ياراديجيليغيندان گلن چوخمعنالي ايفاده لرله، ايديوملارلا، فرازئولوژي بيرلشمه لرله زنگين اولدوغو اوچون اونون درين معناسيني باشا دوشمک دوغرودان دا بعضي چتينليکلر تؤره دير. ي. ائ. بئرتئلسين پوئمانين ديلي حاقينداکي مولاحيظه لري اونو بو نتيجه يه گتيرير کي،  " سيرلر خزينه سي "  ساده خالق کوتله لري اوچون دئييل، يوکسک ساوادلي زادگان طبقه اوچون يازيلميشدير.

  ح. آراسلي  " سيرلر خزينه سي "  نين اساس ايدئيا و مؤوضوسونون عدالت و امک مؤوضوسو اولدوغونو، عوموميتله بو مؤوضودا دؤورون مهم ايجتيماعي-سياسي و اخلاقي مثللري نين اؤز عکسيني تاپديغيني قئيد ائدير. ي. ائ. بئرتئلس  " سيرلر خزينه سي "  نين مؤوضوسوندان دانيشديقدا اثرين اساسيندا شاعيرين عدالت و امک حاقيندا فيکيرلري، وئريلن سؤزون اوستونده دورماق، رحملي اولماق، قيزيلا نيفرت، حقيقي دوستلوق کيمي اخلاقي مسله لرين دوردوغونو گؤسترميشدير. ف. قاسيمزاده  " سيرلر خزينه سي "  نين آيري-آيري مقاله لرينده قويولموش مؤوزو و ايدئيالاري اساسن عدالت، امک و اخلاق کيمي اوچ ايستيقامتده قروپلاشديريب تحليل ائتمگين مومکون اولدوغونو قئيد ائدير.

  خوسروو و شيرين نيظامي گنجوي نين ايکينجي پوئماسيدير. اثر 1180-جي ايلده فارس ديلينده يازيلميشدير. نيظامي گنجوي، بو اثري آتابي شمس الدين محمد جاهان پهلوان ائلدگيزه (1173–1186) ايتحاف ائتميشدير. اثرده جاهان پهلواندان باشقا، توغرول ايبن-آرسلان سلجوقي (1178–1194) و قيزيل آرسلانين (1186–1191) دا آدلاري چکيلير. 

   اثرين سوژئتي نين اساسيندا ساساني شاهني ايکینجی خوسروو پرويز (590-628) و اونون حيات يولداشلاريندان بيري اولان شيرين حاقيندا شرقده گئنيش ياييلميش  "خوسروو و شيرين "  افسانه سي دورور. هله نيظاميدن چوخ قاباق  " خوسروو و شيرين "  داستانيني ايلک دفعه  فردوسي (10 -جو عصر)  " شاهنامه "  نين ترکيبينده نظمه چکميشدير. لاکين فيردووسي اثري نين ايچينده ائپيزوديک بير صحنه ياراتماقلا  " خوسروو و شيرين "  داستانينا يونگولجه توخونموشدور. بو مؤوضونو گئنيش پلاندا ايشله مگي نيظامي گنجوي اؤز عهده سينه گؤتورموش و ايلک دفعه   " خوسروو و شيرين "  مؤوضوسوندا مثنوي يازميشدير. بعضي تدقيقاتچيلارين فيکرينجه ايسه نيظامي گنجوي  " خوسروو و شيرين " ي فخرالدين اسد گورگاني نين   11- جی عصر" وئيس و رامين "  پوئماسي نين مستقيم تاثيري آلتيندا يازميشدير.

  ايراندا  " خوسروو و شيرين " ين علمي تنقيدي متنيني وحيد دستگردي حاضيرلاييب نشر ائتديرميشدير. وحيد دستگئردي نين ترتيب ائتديگي نوسخه اوتوز قديم و مؤعتبر اليازماسي نين موقاييسه سي نتيجه سينده اورتايا چيخميشدير. بو نوسخه لر 1300-1689-جو ايللر آراسيندا يازيلميشدير. بو و ديگر جهتلرينه گؤره وحيد دستگردي نين نشر ائتديگي نوسخه پوئمانين ان اعتيبارلي نوسخه لريندن بيري حساب ائديلير. و.دستگردي نين ترتيب ائتديگي نوسخه ده پوئمانين ميصراعلاري نين سايي 12508-دير. ديگر مهم منبع اولان ل. آ. خئتاقورووون ترتيب ائتديگي نوسخه ده  ميصراعلارين سايي 12330-دور. خئتاقورووون ترتيب ائتديگي علمي-تنقيدي متن دونيانين مشهور کيتابخانالاريندا ساخلانيلان اون ان قديم، اعتيبارلي نوسخه اساسيندا ترتيب اولونموش، هابئله دستگردي نين نشريندن ده ايستيفاده ائديله رک دقيقلشديرمه لر آپاريلميشدير. دستگردي نين ترتيب ائتديگي نوسخه خئتاقورووون ترتيب ائتديگي نوسخه دن 278 ميصراع آرتيقدير. 

   " خوسروو و شيرين "  پوئماسي نيظامي گنجوي خمسه سي نين ان ماراقلي اثرلريندن بيري اولسا دا، صيرف بو اثرين تدقيقينه حسر ائديلميش تدقيقاتلار اولدوقجا آزدير. بو ساحه ده غلامحسین. بیگدلي و ق. علييوين اثرلري خوصوصي اهميته ماليکدير. ايران عاليملريندن وحيد دستگردي ايلک دفعه  شاعيرين اثرلري نين موکممل علمي-تنقيدي متنلريني حاضيرلاييب نشر ائتديرميش، همچينين نيظامي اثرلرينده چتين آنلاشيلان سؤزلرين لوغتيني ترتيب ائتميشدير.

لاکين، اثرلرين علمي تحليلي ايله مشغول اولماميشدير. ايران عاليملريندن نيظامي اثرلري نين تدقيقينه خوصوصي ديقت يئتيره ني  " احوال و آثا و قصائد و غزليات نيظامي گنجوي "  اثري نين مؤليفي سعيد نفيسيدير. مؤليف بو اثرينده اساسن نيظامي نين دؤورو، اثرلريني کيمه حسر ائتمه سي حاقيندا فيکيرلر سؤيلسه ده، شاعيرين بوتون پوئمالاري نين ييغجام تحليليني ده وئرميشدير. سعيد نفيسي اساسن  " خوسروو و شيرين "  پوئماسي نين اخلاقي-ديداکتيک خوصوصيتلريندن دانيشميش، سياسي-ايجتيماعي و فلسفي اهميتيندن بحث ائتميش، لاکين، اوبرازلارين تحليلينه ديقت يئتيرمه ميشدير. همچینین سعید نفیسی نیظامی گنجوینین تورکجه دیوانینین میصرین خدیویه کتابخاناسیندا ساخلانیلماسینی دا قید ائتمیشدیر.

 ديگر ايران عاليمي،  " نيظامي شاعير داستانسرا "  اثري نين مؤليفي علي اکبر شهابي شاعيرين ياشاديغي دؤور و ياراديجيليغي حاقيندا معلومات وئرمکله برابر، سلفلري ايله موقايسه ده نيظامي نين اثرلري نين تحليلي اوزرينده داها چوخ دايانيب، خمسه نين بوتون قهرمانلاري نين قيسا سعجيييه سيني وئرميشدير. 1954-جو ايلده قاهيره ده ميصير عاليمي عبدالنعيم محمد حسنی نين  " نيظامي الگنجوي "  آدلي مونوقرافيياسي نشر ائديلميشدير. عبدالنعيم محمد حسنی ين سلفلرينه نيسبتا  " خمسه "  حاقيندا داها گئنيش فيکير سؤيله ميش، هر پوئما اوزرينده آيريجا داياناراق، اونلارين تحليليني وئرميشدير.  " خوسروو و شيرين "  پوئماسي حاقيندا فيکير سؤيله ين سووئت عاليملريندن ي. ائ. بئرتئلس نيظامي ياراديجيليغي حاقيندا بير نئچه تدقيقات اثري نين مؤليفيدير. بئرتئلس اؤزونون آيري-آيري اثرلرينده  "خوسروو و شيرين "  پوئماسي نين ايدئيا مضمونوندان بحث ائتميشدير. بئرتئلس خوسروو، شيرين و فرهاد اوبرازلاري نين اساس سعجيييه لري باره ده چوخ ييغجام فيکير سؤيله ييب، اثرين ديگر صورتلريندن ده قيسا شکيلده بحث ائتميشدير.

  لیلی و مجنون نيظامي گنجوي نين اوچونجو پوئمادير.  " لیلی و مجنون "  مؤوضوسوندا مثنوي يازماغي 1188-جي ايلده نيظامي گنجوييه  شيروان شاهی اولان بیرینجی آخسيتان مکتوب گؤندرمکله سيفاريش ائتميشدي. چ. ساسانيان بیرینجی آخسيتانين پوئمادان ناراضي قالماسيني دوشونورو يازير:  " لیلی و مجنون پوئماسيندا آخسيتاني راضي سالمايان جهت، همن  " تورکي صيفتلر"  و  " کؤهنه سؤزلر " دير کي، حؤکمدار مکتوبوندا شاعيره خاطيرلاتميشدي. " آ. کريمسکي ايسه يازير کي،  " نيظامي اثري نين تورک اوبرازليغي حقيقتده شيروانشاه سارايي نين ذؤوقونه اويغون اولماميشدير. "   

   " لیلی و مجنون "  پوئماسيني آخسيتانين بينمه ييب موکافاتلانديرماماسي و شاعيرين اؤلومونه قدر اونون هارداسا باخيمسيز قالماسي، احتيمال کي، 12عصرين بیرینجی ياريسيندا پوئمانين يئنيدن رئداکته اولونماق ضرورتيني ياراتميشدير. شيروانشاهين اثرده کي  اساتيري خوصوصيتلره، تورک خاراکتئرلرينه منفي موناسيبتي نتيجه سينده پوئما سونرادان رئداکته ائديله رک دييشديريلميشدير. اثرده اوسلوب موختليفليگي نين موشاهيده ائديلمه سي، موعين فصيللرده نظره چارپان علاقه سيزليک، مطلبدن کنارا چيخماق، اثرين عومومي ايدئياسينا ضيد اولان بئيت و شعرلرين يئر توتماسي ثوبوت ائدير کي، پوئماني صنعتکارليق جهتدن نيظاميدن ضعيف اولان بير شاعير رئداکته ائتميشدير.

  نيظامي نين  " لیلی و مجنون "  پوئماسي نين ايلک علمي-تنقيدي متني وحيد دستگئردي طرفيندن 30 اليازما نوسخه سي اساسيندا حاضيرلاناراق، 1934-جو ايلده تهراندا نشر ائديلميشدير. او، بو متني حاضيرلايارکن، 11-12 عصرلرده اوزو کؤچورولموش اليازمالارينا اساسلانميشدير. دستگردي اثرين متنينه يازديغي ايضاحاتيندا قئيد ائدير:  " ...بو گون  " لیلی و مجنون " ون ان صحيح نوسخه سي بيزيمکيدير و بوتون اليازما و چاپ کيتابلاري اوخونماق اوچون فايداسيزدير. " نيظامي نين  " لیلی و مجنون " ونون مؤوجود چاپ نوسخه لري ايچريسينده و. دستگردي نشريندن سونرا 1965-جي ايلده آذربایجانین علم لر آکادئمیاسینین شرقشوناسليق اينستيتوتونون امکداشلاري ح. السگرزاده و ف. بابايئوين چاپ ائتديرديکلري علمي-تنقيدي متني عاليملرين ديقتيني داها چوخ جلب ائدير. آکادئميک يئوگئني بئرتئلسين رئداکته ائتديگي بو کيتابا آکادئميک ح.ح. عليزاده موقدديمه يازميشدير. تنقيدي متن 10 اليازماسي و و. دستگردي نين نشر ائتديگي نوسخه اساسيندا ترتيب ائديلميشدير. ايستيفاده ائديلميش اليازمالارين ايکيسي 14-جو عصره آيددير و بونلار ان قديم نوسخه حساب ائديلير. کاتيب محمد ايبن الحسين ايبن ثانی طرفيندن 1361-جي ايلده کؤچورولموش و فرانسا ميللي کيتابخاناسيندا ساخلانان نوسخه متنده اساس گؤتورولموشدور.

  لیلی و مجنون اؤزونون ايدئيا و مضمونونا گؤره  "خمسه" يه داخيل اولان ديگر پوئمالاردان بوتونلوکله فرقلنن اوريژينال بير اثردير. ي. بئرتئلس و آ. بولديرئو  "لیلی و مجنون " او نيظامي ياراديجيليغيندا بير اوچوروم حساب ائديرلر. اونلارين فيکرينجه نيظامي بو اثرينده بوتون ياراديجيليغي بويو داوام ائتديرديگي سياسي، ايجتيماعي ايدئيالاردان اوزاق دوشموشدور. ي. بئرتئلس يازير کي،  "  " لیلی و مجنون " دا دوغرودان دا شاعيرين، اونو مشغول ائدن اساس فيکيردن کناردا قالماسي ظن اولونور... "  بو فيکري داها سونرا آ.ن. بولديرئو داوام ائتديره رک يازير:  " لیلی ايله مجنونون محبتي حاقينداکي افسانه نين جيدي چرچيوه سي نيظامييه اوچونجو اثرينده مهم سياسي موتيولري نظره چارپديرماغا ايمکان وئرمه ميشدير...اولا بيلسين کي، آنجاق بونا گؤره نيظامي شيروانشاه آخسيتانين سيفاريشينه کؤنولسوز ياناشميشدير. " 

  نيظامي  " لیلی و مجنون "  پوئماسيندا اينسانين معنوي اسارتينه و محبتين فاجيعه سينه سبب اولان ايجتيماعي-ديني ضيديتلتي تنقيد ائتميشدير. " لیلی و مجنون " دا ايدئيا و مضمون ايکي اساس ادبي پرييوم اوزرينده قورولموشدور. بيرينجي حالدا نيظامي ايکي گنجين فاجيعه لي محبتيني ايجتيماعي-ديني شرايطله علاقه لنديرير. اثرين بو حيصه سينده اورتا عصر حيات حقيقتلري نين گوجلو ايفاده سي موشاهيده ائديلير. ايکينجي حالدا ايسه، مؤوجود ايجتيماعي موحيطده اينسان سعادتي نين غيري مومکونلوگو فونوندا يالنيز ماددي عالمي سئير ائديب روحاني عالمده کي  ابدي گؤزله قوووشماق يولو ايله خوشبختلييه چاتماغين مومکونلوگو گؤستريلير.

  پوئمايا بئله بير نظرله ياناشديقدا ايکي لیلی و مجنون و ايکي شرايط گؤرونور. بيرينجيده لیلی و مجنون رئال، ماددي اينساندير و بونا گؤره ده، مؤوجود ايجتيماعي شرايط گئرچک تاريخي شرايطدير. اثرين بو حيصه سينده نيظامي حاديثه لري رئال زمينده تصوير ائدير. ايکينجيده ايسه لیلی و مجنون مجازي اوبرازلار کيمي تصوير اولونورلار. اثرين بو حيصه سينده تکجه اينسان صورعتلري دئييل، وارليق، شرايط اؤزو ده مجازي باخيمدان تجسسوم ائديلير. بو جهتدن اثرين ايکينجي حيصه سينده حاديثه لري اورفاني مضموندا ترسيم و ترننوم ائديلميشدير. هم ده نيظامي بو ايکي مهم جهتي اثرده تام وحدت حاليندا بيرلشديرميش، ايکينجي بيرينجي نين منطيقي داوامي کيمي وئريلميشدير. پوئمانين بيرينجي حيصه سينده جريان ائدن رئال حاديثه لر و رئال ايجتيماعي-تاريخي زمين اوزرينده اينکيشاف ائدن سوژئت اثرين سونونا دوغرو فلسفي عرفاني مضمون کسب ائدير.

  نيظامي گنجوي نين دؤردونجو پوئماسيدير. اثر 1197-جي ايلده، فارس ديلينده يازيلميشدير. نيظامي بو پوئماني آغسونقورلار سولاله سيندن اولان ماراغا حاکيمي اعلاالدين کؤرپه آرسلانا حسر ائتميشدير. پوئمانين آديني حرفي شکيلده هم  " يئددي پورترئت " ، هم ده  "يئددي گؤزل "  کيمي ترجومه ائتمک اولار. اثرين آديندا مئتافوريزم واردير. نيظامي بيلرکدن سؤز اويونو ائده رک، اثره بو جور ايکي آنلاملي آد وئرميشدير.

  اثرين سوژئتي نين اساسيندا ساساني شاهي بهرام گور (420-439) حاقيندا افسانه دورور. پوئمانين دئمک اولار کي، ياريسي، قديم ميفولوگييايا اويغون اولاراق هره سي بير پلانئته و يا هفته نين گونونه اويغون رنگلي سارايلاردا ياشايان يئددي گؤزه لين حکايه لريندن عيبارتدير. يئددي گؤزل پوئماسي ائروتيک ادبياتين شاه اثرلريندن بيري اولسا دا، جيدي معنوي آنلاما ماليکدير.

  عروض وزني نين خفيف بحرينده يازيلان  " يئددي گؤزل "  پوئماسي موختليف حسابلامالارا گؤره 4637-5136 بئيتدن عيباره دير. اثرين تنقيدي نشرينه يازديغي اؤن سؤزده آلمانييا شرقشوناسي هئللموت ريتتئر  "يئددي گؤزل " ي  " يئني فارس ادبياتي نين ان ياخشي و ان گؤزل ائپوسو "  کيمي تصوير ائدير و عئيني زاماندا  "شرقي هيند-آوروپا ادبياتي نين ان واجيب بديعي اثرلريندن بيري "  اولدوغونو گؤسترير. پوئماني يازارکن نيظامي موختليف قديم منبعلردن ايستيفاده ائديب کي، اونلارين دا آراسيندا فيردووسي نين  " شاهنامه " سي و شاعيرين چوبان و صاديق اولمايان ايت حاقيندا حکايه ني گؤتوردويو گومان ائديلن نيظام الملکون  " سياستنامه " سيني قئيد ائديرلر. اولا بيلسين کي، نيظامي يئددي گؤزه لين دانيشديغي نووئللالاري دا يازارکن هانسيسا داها قديم ادبي آبيده لردن يارارلانميشدير، لاکين، معلوم اولان قديم شرق ادبيات نومونه لري نين هئچ بيري ايله پارالئللر قورماق مومکون اولماميشدير. 

  نيظامي طرفيندن يازيلميش حکايه لر سونراکي دؤورده تورکدیللی و فارسديللي ادبيات، شرق ادبياتي و دونيا ادبياتي نين اينکيشافينا جيدي تاثير گؤسترميشدير. مثلن، دؤردونجو (اسلاويان- روس ) شاهزاده نين سؤيله ديگي غدار شاهزاده حاقيندا حکايه غربده پؤتي دئلا کروانين ترجومه سينده  " توراندوت "  آدي ايله مشهور اولسا دا مؤليفين نيظامي اولدوغو بيلينمه ميشدير.

  پوئمانين تنقيدي متني هئللموت ريتتئر و يان ريپکا طرفيندن اون بئش اليازما نوسخه سي اساسيندا حاضيرلانميش و 1848-جي ايلده بومبئيده (بمبئی) الده ائديلميش ليتوقرافييالارلا بيرليکده 1934-جو ايلده پراگادا حاضيرلانميش و همين ايلده ايستانبولدا نشر ائديلميشدير. بو نشر جيدي تئکستوال-تنقيدي مئتودولوگييا اساسيندا حاضيرلانميش آزسايلي کلاسسيک فارسديللي متنلردن بيريدير: موتخصيصلر اليازمالاري  " آ "  و  " ب "  آدلانديرديقلار ايکي قروپا بؤلموشدور. يالنيز هر ايکي قروپ اليازمالاردا يئر آلان بئيتلر اوريژينال حساب ائديلميشدير.  " ب "  قروپوندا يئر آلان اليازمالار نشر اوچون اساس حساب ائديلميش،  " آ "  قروپوندا يئر آلان اليازمالاردان علاوه  اولونموش بئيتلر ايسه کوادرات معتريضه لرله ايشارلنميشدير.  " آ "  قروپو اوچون خاراکتئريک اولان بئيتلر تنقيدي حيصه لرله وئريلميشدير. 1936-جي ايلده  وحيد دستگردي اثري نشر ائتديرميش و بو نوسخه سونرالار دا بير نئچه دفعه  تکرارا نشر اولونموشدور. دستگردي  " هيجري 700-1000-جي ايللري احاطه ائدن "  اون اوچ قديم اليازما نوسخه سيندن ايستيفاده ائتميشدير. 

  ايسگندرنامه، نيظامي گنجوي نين بئشينجي و سونونجو پوئمادير. پوئما 1200-1203-جو ايللر آراسيندا فارس ديلينده يازيلميشدير.  " ايسگندرنامه "  پوئماسي ايکي حيصه دن عيبارتدير: بيرينجي حيصه   " شرفنامه " ، ايکينجي حيصه   " ايقبالنامه "  آدلانير.  " شرفنامه "  آذربايجان آتابيلريندن نصرت الدين ابوبکر ايبن محمده،  " ايقبالنامه "  ايسه موصل حاکيمي مليک عز الدينه ايتحاف ائديلميشدير. ايسکندرنامه تاريخي-رومانتيک پوئما اولوب، ائپوپئيا دا آدلانديريلا بيلر. اثر مؤليفين باشقا پوئمالاري، خوصوصيله محبت داستانلاريندان فرقلنمکله، نيظامي نين حجمجه ان بؤيوک اثري اولوب 10460 بئيتي احاطه ائدير. اثرين 6835 بئيتي شرفنامه ده، 3625 بئيتي ايسه ايقبالنامه ده جعملنميشدير. 

  شاعير بو اثرده ايجتيماعي-سياسي حاديثه لري فلسفي و بديعي لؤوحه لرله ايشيقلانديرميشدير. پوئمادا علمي-فلسفي مضمون يوکسک بديعي فورما ايله بيرليکده وئريلير کي، بورادا نيظامي قلمي نين گوجو اؤزونو گؤسترير. م. ف. آخوندوو نيظامي ايسکندرنامه سيني  " هم مضمون گؤزلليگينه، هم ده ايفاده گؤزلليگينه ماليک اولان نظم "  آدلانديرير. فيرودين بي کؤچرلي ايسه قئيد ائدير کي، نيظامي کيمي  " فصيح، روان تب و شيرين زبان شاعير دونيا اوزونه آز گليبدير. " 

  ح. عابباسوو قئيد ائدير کي،  " ايسگندرنامه "  مضمون (بعضي ساحه لرده) و فورما جهتدن نيظامي ياراديجيليغيندا موستثنا مؤوقع توتماقلا ياناشي، شاعيرين باشقا پوئمالاريندان اوستونلوک تشکيل ائدير. س. نفيسي ايسه قئيد ائدير کي، ايسگندرنامه بديعي جهتدن شاه اثر اولماقلا ياناشي، شاعيرين  " خوسروو و شيرين "  و  " لیلی و مجنون "  پوئمالارينا نيسبتا ايکينجي درجه لي اثردير.

  ايسکندرنامه تاريخي-رومانتيک پوئما اولوب، ائپوپئيا دا آدلانديريلا بيلر. اثر مؤليفين باشقا پوئمالاري، خوصوصيله محبت داستانلاريندان فرقلنمکله، نيظامي نين حجمجه ان بؤيوک اثري اولوب 10460 بئيتي احاطه ائدير. اثرين 6835 بئيتي شرفنامه ده، 3625 بئيتي ايسه ايقبالنامه ده جعملنميشدير. پوئما عروض وزني نين متقارب مقصور (محزوف) بحرينده يازيلميشدير. ساقينامه و موغننينامه لر ايسکندرنامه ده بير يئنيليکدير. شاعير هر داستانين مضمونونو نقل ائتمزدن اول، عادتن، گيريش خاراکتئرلي نصيحتنامه وئرير. مؤليفين ديگر پوئمالاريندا دا بعضا همين اوسولا رعايت ائديلسه ده، آنجاق ايسگندرنامه ده بو بير سيستئم شکليني آلير. نيظامي بير قايدا اولاراق هر ائپيزودون سونوندا ييغجام نتيجه لر چيخارير. 

  19عصردن باشلاياراق نيظامي نين باشقا اثرلري ايله ياناشي  " ايسگندرنامه "  پوئماسي دا آوروپادا تانينماغا باشلايير. مشهور شرقشوناس هاممئر  " ايسگندرنامه " دن 100-ه قدر بئيتي آلمان ديلينه ترجومه ائدير. آوروپا شرقشوناسلاريندان دارمستئتئر، ائتئ، ياکوب، براون، آربئررو، ميللئر و باشقالاري اؤز اثرلرينه  " ايسگندرنامه "  پوئماسيندان قيسا شکيلده بحث ائديرلر. مجاريستان شرقشوناسي و. باخئر 1871-جي ايلده نيظامي نين حيات و ياراديجيليغينا آيد يازديغي کيتابيندا  جئيمس دارمئستئتئر شرقده  " ايسکندرنامه "  روايتيندن دانيشارکن يئري گلديکجه نيظامي نين اثريندن ده بحث ائدير. او، گؤسترير کي، نيظامي نين ايسگندري پيغمبر، آلله ي سئون و ايبراهيمين نوه سيدير. دارمستئتئرين فيکرينجه، نيظامي نين آتشگاهلارين داغيديلماسينا آيد اولان قديم منبعلردن معلوماتلي اولدوغونو دئمک چتيندير. ائتئ هئرمان ايسگندرين ديريليک سويو آردينجا ظولمت دونياسينا گئتمه سي ائپيزودونون فارس متني نين آلمانجايا ترجومه سيني و شرحيني وئرميشدير. او، اؤزونون  " فارس ادبياتي تاريخي "  آدلي باشقا بير اثرينده ده يئري گلديکجه  " ايسگندرنامه "  حاقيندا فيکيرلر سؤيله ميشدير. آربئررييه گؤره  " ايسگندرنامه "  شاعيرين دؤردونجو پوئماسيدير. مؤليف ندنسه  " شرفنامه " ني (بیر حيصه )  " ايقبالنامه " ،  " ايقبالنامه " ني (ایکی حيصه ) ايسه  " خردنامه "  آدلانديرير. 

" ايسگندرنامه "  نيظامي گنجوي نين پوئمالاري آراسيندا علمي-تنقيدي متني اولان ايلک اثردير. آکادئميک ح. عليزاده و ف. بابايئو طرفيندن حاضيرلانميش بو نشر دونيانين موختليف کيتابخانالاريندا ساخلانيلان ان قديم اون اليازما اساسيندا ترتيب ائديلميشدير.

آذربایجان (تورک) و شرق ادبیاتینین داهی نماینده سی اولان نیظامی گنجه لینین اثرلری هر گون گئچدیکجه ایشیق اوزونه چیخماقدادیر. هامییا بللی دیر کی عثمانلی تورک دولتینین سقوطوندان سونرا آوروپا ایله یاناشی بعضی تورک دوشمنی اولان خالقلار تورک یازیلی و شیفاهی یارادیجیلیغینی گیزلتمه یه و حتی یوخ ائتمه یه چالیشمیشلار. او اوزدن تورکلرین (هانسی جغرافییا دا اولماغینان آسیلی اولمایاراق ) کولتورال قازانیملارینی سیلمیشلر یادا ساختالاشدیرماغا تشبوس ائتمیشلر. آنجاق گونش دایما بولودون آرخاسیندا قالماز. تورک اینسانی ایسه مغلوبیت یوخوسوندان آییلاراق یئنی دن اوزونو درک ائتمه یه باشلامیشدیر. بوآلاندا چوخ دیرلی آراشدیرمالار یاپیلمیشدیر. او جومله دن نیظامینین اثرلرینین یئنیدن تاپیلماسی و اینسانلارا سونولماسیدیر. خدافرین درگیسینسن بو سایی ایسه بو تاپینتیا حسر ائدیلمشدیر.