Yaxın tariximizə ötəri baxış (21 azər hərəkatı)


 

مدیر مسئول : دکتر حسین شرقی دره جک (سوی تورک)

Srumlu müdür: Dr.Hüseyn Şərqidərəcək SYTÜRK

 

آذربايجان ميللي حکومتی بو موختار سوسياليست حکومتین پايتاختي تبريز شهري اولموشدور. جمعي بير ايل مؤوجود اولماسينا باخماياراق،  تاريخده ايلک دفعه  بو تای آذربايجاندا چاغداش ميللي دؤولتچيليک جهدي اولموشدور.

 

  شوروی قوشونلارينين ايرانا داخيل اولماسي   ايران موحاريبه ده بی طرف مؤوقعده قالاجاغيني بيان ائتسه ده، آلمانييا ايله استراتژي امکداشليق خطيني داوام ائتديريردي. آلمانييا ايرانين خاريجي تيجارتينده ايکينجي يئري توتوردو.

  آلمانلار ايرانين دؤولت موسسيسه لري و حربي ايداره لرينده مهنديس، تئخنيک، مصلحتچي آدلاري آلتيندا اؤز حربي و خوصوصي ايداره لري نين نوماينده لريني يئرلشديرير، تبريز، ماکو، خوي، ميانه، مرندده کي  فيرمالاريندا خوصوصي خيدمت اورقانلاري ايشچيلري نين ساييني آرتيريرديلار. آلمانييانين موحاريبه  نين ايلک ايللرينده کي  قلبه سي ايراندا آلمانپرست مئيلي گوجلنديريردي. بو اؤلکه نين رهبر دايره لرينده شوروی مغلوب اولارسا،  " زاقافقازييا و اورتا آسیانين 16 شهري نين "  ايرانا بيرلشديريلمه سي باره ده پلانلار قورولوردو.(8) 

  نازيست آلمانيياسي نين شورویيه هوجوموندان سونرا، 1941-جي ايلين خرداد و مرداد آيلاريندا شوروی ايرانا اوچ خبردارليق نوتاسي وئرميش، همين ايلين اييون آييندا بريتانييا خاريجي ايشلر ناظيري ايرانين صلاحيتلي نوماينده سي قارشيسيندا  " آلمانلارين ايرانداکي شوبهه لي فعاليتينه "  سون قويولماسي طلبيني ايره لي سورموشدو. اييولون 19-دا بريتانييا ناظيرلر کابينئتي ايرانين جنوبونا داخيل اولماق باره ده قرار قبول ائتميشدي.(8) 

  دؤولت مدافعه  کوميته سي نين قراري ايله شوروی قوشونلاري 1921-جي ايل 26 فئورال تاريخلي شوروی-ايران موقاويله سي نين آلتينجي مادده سينه اساسن، 1941-جي ايل آوگوستون 25- ده گئجه ساعات 2-ده ايران سرحديني کئچرک، اردبيل و تبريز ايستيقامتينده ايره ليله ديلر.(9) حربي عملياتلاردا ناخچيواندان خزرين جنوبونا دوغرو بوتون ايستيقامتلردن شوروی سرحد قوشونلاري، 44-جو (ترکيبينده 77-جي آذربايجان و 20- جي لشگری) و 47-جي اوردولار، خزر دونانماسي، زاقافقازيياداکي 8-جي حربی هاوا لیمانی، يئولاخداکي 132-جي هاوا قووه لری  ايشتيراک ائديرديلر.(10) 

  شوروی قوشونلاري ايله بير واختدا ايرانين جنوب و قربيندن اينگيليس قوشونلاري دا اؤلکه يه داخيل اولدو. شوروی اوردو حيصه لري آوقوستون 26-دا تبريز و اردبيله، آوقوستون 30-دا زنجانا، آوقوستون 31-ده قزوينه گيرديلر. شهریورين 7-ده شوروی، مهرین 8-ده ايسه اينگيليس قوشونلاري تهرانا داخيل اولدولار.(9) شوروی اوردو حيصه لري اوشنویه-قوشاچای-زنجان-قزوين-بابل-زيراب-سمنان-شاهروددا، شرقده ايسه علي آباددا يئرلشديلر. اينگيليس قوشونلاري خانقين-کرمانشاه –خرم آباد-مسجد سليمان-رامهؤرموز-بندردئيلم خطيندن جنوب و قربه دوغرو اولان اراضيني توتدولار.(10)

آذربايجاندان گلن خوصوصي گروه

شوروی (شوروی) قوشونلاري نين ايراندا کئچيرديگي سونراکي حربي عملياتلاردا آذربايجان س س ر (شوروی)-دن خوصوصي بير قروپ ايشتيراک ائتميشدي.(11)آذربايجاندا شوروی تاثيريني يايماق مقصديله 1941-جي ايل مهر 11-ده ايران دؤولتي نين آذربايجان اراضيسينده آذربايجان س س ر-دن سفربر ائديلميش پارتييا، شوروی، حقوق محافظه، تصروفات و مدنيت ايشچيلريندن عيبارت قروپ آذربايجان کمونيست پارتياسي مک (مرکزی کمیته)-نين اوچونجو کاتيبي، تبريزده کي  47-جي اوردونون حربي شوراسي نين عوضوو ح.م.علييئوين رهبرليگي ايله فعاليته باشلادي.(12) 8 بو قروپا سليمان رحيموو، ميرزه ايبراهيموو، مصطفی قولييئو و ب. داخيل ايدي.(13) 

  آذربايجانين مادي يارديمي

  1941-جي ايلين سونونا قدر باکيدان رسپوبليکا فوندوندان يارديم اولاراق جنوبي آذربايجانا 2548 تن قند، 1371 تن اون، 1814 تن بوغدا، 1494053 متر پارچا و عومومي ديري ايکي ميليون ماناتليق ديگر ماللار گؤندريلدي.(14) 

 آذربايجاندا قوروجولوق

آذربايجاندا فعاليت گؤسترميش آلمان فيرمالاري نين املاکي موصاديره ائديليب، شوروی-يه گؤندريلدي. 

  مطبوعات، رئداکسييا(تحریریه) قروپو 1941-جي ايل اوکتيابرين 11-دن عرب اليفباسي ايله آذربايجان ديلينده  "وطن يولوندا "  قزئتي نين نشرينه باشلادي.(15) اورميه ده آذربايجان ديلينده  " قيزيل عسگر "  (رئداکتورو زولفعلي ايبراهيموو) و رشت ده فارس ديلينده  " سرباز سرخ "  ("قيزيل عسگر " ) (رئداکتورو خاصاي وزيروو) اوردو قزئتلري بوراخيليردي.(16) 

  آذربايجاندان گلميش حکيملر اهالييه طيببي يارديم گؤسترير، ساغلاملیق و بهداشت ساحه سينده ايضاحات ايشلري آپارير، مالارييايا قارشي گئنيش تدبيرلر حياتا کئچيريرديلر.(17) شوروی-ايران مدني علاقه لري نين اينکيشافيندا آذربايجان رسپوبليکاسي نين (جمهوریت) مدنيت خاديملري مهم رول اويناييرديلار.

 ايرانا قاسترول سفرينه گلميش ايلک شوروی اينجه صنعت کوللئکتيولريندن بيري - م.ف.آخوندوو آدينا آذربايجان دؤولت اوپئرا و بالت تئاتري او.حاجيبيووون  " کور اوغلو " ،  " لئيلي و مجنون " ،  " اصلی و کرم " ، م.ماقومايئوين  "شاه ايسماعيل "  اوپئرالاريني، او.حاجيبيووون  " آرشين مال آلان "  موسيقيلي کومئديياسيني تاماشاچيلارا گؤسترميشديلر. قاستروللارين مووففقيتله کئچمه سينده رئژيسسور(یونتمن) ايسماعيل هيدايت زاده نين، ديريژور نييازي نين، بالئت آنسامبلي نين رهبري قمر آلماسزاده نين، آرتيستلردن بولبولون، الؤوسط صاديقووون، حقيقت رضايئوانين بؤيوک امگي اولموشدو.(18) 1941-جي ايل اوکتيابرين 26- دا شوروی خالق آرتيستي شؤوکت مممدووا تبريزليلر قارشيسيندا گئنيش کونسئرتله چيخيش ائتميش، 1942-جي ايل فئورالين 20-دن آپرئلين 9-دک رشيد بهبودووون ايران قاستروللاري اوغورلا کئچميشدي.16

باکي کينواستوديياسي نين ايستحصالي اولان  " کندليلر " ،  " باکيليلار " ،  "  سوآلتي قاييغي "  بديعي،  " اوردئنلي آذربايجان " ،  " ابدي اودلار اؤلکه سي "  " زويا " ،  " او، وطني مودافيعه  ائديردي " ،  " 217نمره لي آدام "  دوبلياژ فيلملري نوماييش ائتديريلميشدي.(19) 

  درحال سوسياليست خاراکتئرلي ايصلاحاتلار باشلادي، ايصلاحاتلاردان بيري ده آذربايجان ديلي نين موختاريت اراضيسينده دؤولت ديلي ائلان اولونماسي ايله باغلي ايدي. پارالئل اولاراق، ايکي آذربايجان آراسيندا مدني علاقه لر گوجله نيردي، تبريز ک ی و-اي ايسه شوروی- نين موثبت و سون درجه جاذيبه دار اوبرازيني ياراديردي. يئرلي آذربايجان ديلي فارس عنصورلريندن تميزله نيردي، عوضينده چوخلو روس سؤزلري ده داخيل ائديلمه يه باشلاندي.(20) 

  شوروی – انگلیس و ايران آنلاشماسي

  1942-جي ايل يانوارين 29-دا تهراندا شوروی – انگلیس وايران آراسيندا اتفاق موقاويله سي باغلاندي. همين ايلين مارتيندا آذربايجاندان ايرانا گؤندريلميش سياسي ايشچيلرين اکثريتي گئري چاغيريلدي. 1942-جي ايلين اورتالاريندا بورادا باکي گورولیلریندن جمعي 84 نفر قالميشدي.(21) آپرئل آييندا  " وطن يولوندا "  قزئتي نين نشري دايانديريلدي.(22) 1943-جو ايل نويابرين 28-دن دئکابرين 1-دک آمریکا، شوروی و انگلیس دؤولت باشچيلاري نين تئهران کونفرانسيندا قبول ائديلميش  " ايران حاقيندا بياننامه " ده بوتون طرفلر بو دؤولتين اراضي بوتؤولوگونون قورونوب ساخلانماسينا طرفدار اولدوقلاريني بيلديرديلر.(23)   بوندان سونرا شوروی ايرانداکي فعاليتي نين ميقياسيني بير قدر آزالتدي.  

  1944-جو ايلين اوللرينده بين الخالق عالمده و ايراندا يارانميش وضعيتله علاقه دار شوروی اتفاقي يئنيدن  آذربايجان مسئله سينه ديقتي آرتيردي. 

  شوروی خ ک س 1944-جو ايل مارتين 6-دا  "  آذربايجان اهاليسينه ايقتيصادي و مدني يارديمين گوجلنديريلمه سي تدبيرلري حاقيندا "  مسله مذاکره ائده رک، اهميتلي قرار قبول ائتدي. قراردا سياسي ايشچيلرين ترکيبينده، ديپلوماتيک اورقانلاردا چاليشان کونسول، ويتسئه کونسول و کونسوللوغون کاتيبي وظيفه لرينده، تهرانداکي شوروی سفيرليگي و تيجارت نوماينده ليگينده چاليشان آذربايجانليلارين ساييني آرتيرماق، هفته ده اوچ دفعه دن آز چيخماماقلا " آذربايجان ديلينده اوردو قزئتي نشر ائتمک " ، تبريزده پولسوز  " آذربايجان ديلينده تحصيل وئرن اون ايلليک مکتب " ،  " مکتبده کيتابخانا - اوخو سالونو " ،آذربايجان يازيچي و شاعيرلري نين اثرلري نين نشري و اهالي آراسيندا ياييلماسي مقصديله آوادانليقلا ياخشي تجهيز اولونموش  " تبريز "  چاپخاناسي آچماق، اردیبهشت و خرداد آيلاريندا آذربايجان دؤولت درام تئاتري نين گونئی آذربايجان شهرلرينه قاسترولونو تشکيل ائتمک،  " تبريزده جوراب تريکوتاژ فابريکي " ،  " تبريز رايونوندا نمونوي صنایع شهرکی "  ياراتماق کيمي اهميتلي مسله لر اؤز عکسيني تاپميشدي.(24) 

  قرارا اويغون اولاراق، 1944-جو ايل مارتين اوللرينده آذربايجانليلارا جنوبي آذربايجاندا چاليشمالاري اوچون سياسي ايشچيلر اوزره 33، تيجارت مووککيلليگي اوزره 11، ديپلوماتيک ايداره لر اوزره 14، قزئتين نشري اوزره 27 يئر آيريلميش و عومومي رهبرليک ح.م.حسنووا تاپشيريلميشدي.(24) 1944-جو ايلين ياز و ياييندا آذربايجاندان گونئی آذربايجانا 620 نفردن چوخ موختليف ايشچيلر گؤندريلميش و داها 375 نفر سفربر ائديلميشدي.(24) مهم تاپشيريقلا گئدنلرين قارشيسيندا دوران اساس وظيفه  آرازين او تايينداکي آذربايجانليلارين ميللي اؤزونودرک حيسسيني آرتيرماق، اونلارين تک اولماديغيني، سرحدين شيمال طرفينده قارداشلاري نين ياشاديغيني تبليغ ائتمک ايدي.(25) 

  ايکي ايلليک فاصيله دن سونرا 1944-جو ايل آپرئلين 10-دا  " وطن يولوندا "  قزئتي يئنيدن نشره باشلادي و اونون نشري 1946-جي ايل مايين 1-دک داوام ائتدي (بوتؤولوکده، 1941-1946-جي ايللرده قزئتين 406 نؤمره سي نشر اولونموشدو. م.ايبراهيموو، ح.شاهگلدييئو و ر.قولييئو اونون باش رئداکتورو اولموشلار).(26) 

  ايچمه لي سو اولماديغي اوچون باکيدان 1944-جو ايل مايين 11-ده قزوينه قازما قورغوسو، بورو و 33 قازماچيدان عيبارت کادرو گؤندريلدي. قزوينده 4، تبريزده 8 سو قويوسو قازيلدي.(27) 1944-جو ايلين ياز-ياي آيلاريندا  " تبريز "  چاپخانا سي نين ياراديلماسي و فعاليتي اوچون عرب و کيريل اليفباسي ايله ايشله ين چاپ ماشيني، 30 تون کاغيذ، کيتابلار، مئبل، دمير سوبالار، ياغلي بويا، دستگاه و هر آي 400 ليتر بنزين و س. گؤندريلدي.(28) آذربايجان س س ر حکومتی تبريز نومونوي صنایه شهرکی نين ياراديلماسي اوچون 15 تراکتور، 5 ماشين، توخومچولوق لابوراتوريياسي اوچون آوادانليق، 50 نفرليک يئمکخانا اوچون آشپز آييردي.(29) شوروی خ ک س 1944-جو ايل اييونون 24-ده تبريزده آذربايجان ديلينده اورتا مکتبين آچيلماسي حاقيندا قرار قبول ائتدي. ج.علسگرووون ديرئکتور اولدوغو، 36 نفر موعليم و اينضيباتي-تصروفات ايشچيسيندن عيبارت بو مکتبده درسلر نوامبرین 1-ده باشلاندي.(30) 

  1944-جو ايل سئنتيابرين 3-ده تبريزده شوروی خسته خاناسي (باش حکيم س.صمدوو) آچيلدي. هر گون 150 خسته يه طيببي خيدمت گؤسترن خسته خانادا 20 چارپاييليق استاسيونار، جراحليق، داخيلي خسته ليکلر، گؤز، زنان زایمان شؤعبه لري وار ايدي. خستخانانين نزدينده ديش و دري، زؤهروي خسته ليکلر ده داخيل اولماقلا، هر جور خسته قبول ائدن پوليکلينيکا دا فعاليت گؤستريردي. بورادا عکسبرداری ،  سونوگرافی و معاینه اتاقلاری، پالچيق موعاليجه خاناسي، لابوراتورييالار، همچينين داواخانا يئرلشيردي.(31) 

  1945-جي ايلين اوکتيابريندا باکيدا آذربايجانين ايرانلا مدني علاقه لر جمعيتي ياراديلدي.جميتين صدري ص.وورغون چيخيشلاريندان بيرينده دئميشدي:(32) 

آذربايجاندا ياراديلان ايرانلا مدني علاقه لر جمعيتي نين مقصدي آذربايجان خالقي نين مدنيت ساحه سينده کي  نايليتلريني ايراندا تانيتديرماق، هابئله ايرانين علم و اينجه صنعت ساحه سينده کي  مووففقيتلريني آذربايجانين گئنيش زحمتکئش کوتله لري نين مالي ائتمکدير.   

  آيمج-ده 8 بؤلمه، او جومله دن ادبيات (رهبري م.عاريف)، موسيقي (ق.قارايئو)، هومانيتار علملر (ح.حسينوو)، طيبب (ض.مممدوو)، معمارليق (ص.داداشوو)، رسامليق (ق.خاليقوو)، اينجه صنعت (م.هاشيموو) و نشر (ح.سولتانوو) بؤلمه لري فعاليت گؤستريردي.(33) 

  اولوسلار آراسی ایلیشگیلر

  شوروی  آذربايجانداکي آزادليق ايدئاللاريني و ميللي پروسئسي اؤز تاثيري آلتيندا ساخلاماق ايستمه سي، ايکينجي دونيا موحاريبه سي نين سونوندا بوراداکي سياسي حاديثه لره اولوسلار آراسی عالمده آرزو اولونماز بير موناسيبت فورمالاشديرميشدي. شوروی- نين مرکزي و شرقي آوروپاداکي اؤلکه لرين بير چوخلارينا ائتديکلريندن سونرا، انگلیس و آمریکا بو حاديثه لره ميللي آزادليق حرکاتيندان داها چوخ شورویلرين ايرانا اراضي، ايقتيصادي و ايدئولوژي صدورو کيمي باخيرديلار. بونون نتيجه سيدير کي، 1944-جو ايل سئنتيابرين 10-دا شوروی خالق خاريجي ايشلر کوميسساري نين معاويني س.ي.کاوتارادزه نين صدرليگي ايله شوروی حکومت کومسیونو تهرانا رسمي سفري زاماني شيمالي ايراندا - سمنان، قورقان (گرگان)، مازانداران، گيلان و آذربايجاندا نفت کنسرسیومو حاقيندا تکليفلرينه موثبت جاواب آلا بيلمه دي.(34) 

  ايکینجی دونيا ساواشی نين سونو عرفه سينده ايراندا داخيلي دوروم

  بيلينديگي کيمي، 1945 – جي ايلين ماييندان اعتيبارا آوروپادا 1939 – جو ايلدن بري داوام ائدن ساواش سونا چاتدي. مايين 8-ده دونيا آگئنتليکلري آلمانييانين شرطسيز تسليم اولماسي باره ده خبر يايديلار.

ساواشين بيتمه سي، آلمانييانين مغلوبيتي قبول ائتمه سي خبري ايران سياسي دايره لرينده اؤلکه ده کي  يابانچي عسگرلرين چيخاريلمسي يؤنونده بعضي اوميدلر دوغورموشدو. بئله کي، آلمانييانين تسليم اولماسي خبري نين گلديگي 8 ماي تاريخينده ساعات 17 – ده تهراندا دؤولت بينالاري نين اوزرينده دالغالانان اينگيليس، شوروی، آمريکا و چين بايراقلاري ائنديريلميشدي. خالق دا اؤز ائولرينه ايران بايراقلاري آسماغا باشلاميشدي. اوچ طرفلي آنلاشمايا گؤره آلتي آي عرضينده روس و اينگيليس بيرليکلري ايراندان چکيلمه لي ايديلر. بو وضعيته باخماياراق، ايراندا سياسي دايره لرده هله بير بوشلوق اولدوغو گؤرونوردو. چونکي مرتضی بيات حکومتی آپرئل آييندان ايستعفايا گئتسه ده، هله يئني حکومت قورولماميشدي. نهايت، 13 مايدا قاجارلار دؤورونده سولاله نين حکيمي اولموش 76 ياشلي ايبراهيم حکيم الملکو باش ناظير و داخيلي ايشلر ناظري وظيفه سينه گتيريلير. او، سید حسن تاغيزاده ايله بيرليکده ترقي پارتيياسي (حزب) نين قوروجولاريندان ايدي. همين دؤورده کي  شوروی قايناقلارينا گؤره ايسه ايبراهيم حکيمي نينکي اينگيلتره مئيللي ايدي، حتّی مرکزي لوندوندا اولان فراکسيون آدلي گيزلي پارتييانين عوضوو قبول ائديلميشدي. ايبراهيم حکيمي حکومتی نين خاريجي سياستينده ايلک آدديم تهرانداکي شوروی، اينگيليس و آمريکا سفيرلرينه قاليب اؤلکه عسگرلري نين ايراندان چيخاريلماسي حاقيندا نوتا وئرمک اولموشدو. ايران خاريجي ايشلر ناظري انوشيروان سپهبدي نين شوروی سفيري م.ماکسيمووا وئرديگي 19 ماي 1945 – جي ايل تاريخلي 1117 سايلي نوتادا دئييلير:(3) 

ساواشیين سونا چاتماسي موناسيبتي ايله اورکدن سئوينديک. ايران حکومتی نين تبريکلريني بؤيوک موتتفيقلرين قهرمان اوردوسو ايله بيرليکده دوشمنين قوووه لريني ازميش، آلمان اوردولاريني شرطسيز تسليم اولماغا مجبور ائتميش شوروی- نين قوووتلي اوردوسونا چاتديرماغي اؤزوموزه بورج بيليريک. ايران ايله شورویلر بيرليگي آراسينداکي ياخشي موناسيبتلري تصديق ائتمکله ياناشي ايران حکومتی نين آشاغيداکي فيکريني و ريجاسيني ذاتي- عالينيزين نظرينه چاتديريريق. 

  بئله کي، آوروپادا موحاريبه  رسما بيتميشدير. موحاريبه  نين نتيجه سي اولاراق ايرانداکي مؤوجود وضعيتي ساخلاماغا احتياج دويموروق. اؤلکه نين قيسا مودتده نورمالا دؤنمه سي نين ضروريليگيني و ايران خالقي نين ايراده سيني ايفاده ائده رک بيلديريريک کي، آرتيق ايران اراضيسينده سيزين دؤولتينينزين سيلاحلي قوووه لري نين قالماسينا احتياج يوخدور. آلمانييا ايله موحاريبه ده بيزيم موتتفيقلرين قاليبيتينه يارديم مقصديله ايمضالانميش اوچ دؤولتين موقاويله سي نين روحونا اويغون اولاراق ايران حکومتی ريجا ائدير کي، شوروی ايتيفاقي سيلاحلي قوووه لري ايران اراضيسيني ترک ائتسين. شوروی سفيريندن ريجا ائديريک کي، يوخاريدا دئييلنلري شوروی بيرليگي حکومتی نين نظرينه چاتديرسين و ايران خاريجي ايشلر ناظرليگينه بو مسله ايله علاقه دار اؤز حکومتی نين راضيليغيني بيلديرسين              

  1945-جي ايلين اييونوندا ايسه گ. آذربايجاندا ايشلرين بير خيلي جيديلشمه سينده ايراندا ياشانان حکومت بهراني نين دا تاثيري اولموشدور. بير طرفدن ايبراهيم حکيمي ايستعفا ائتميش، ديگر طرفدن يئني تعيين ائديلن باش ناظر (رضا شاه دؤورونده عدليييه ناظري اولان) محسن صدر (صدر الاشرف) مجليسدن لازيمي سس چوخلوغو قازانا بيلمه ميشدي. اونون محمدعلي شاه دؤورونده عدليه ناظري ايشله يرکن، اساس قانون (آنا یاسا) و دموکراتييا اوغروندا موباريزه آپاران، روسيانين يارديمي ايله حبس ائديلن دموکراتلارا محکمه قورماسي، نتيجه ده توتولانلارين چوخونون تهرانداکي شاه باغيندا گولللنمه سي نين بونا سبب اولماسي احتيمال ائديلير. 

  آذربايجان دموکرات فيرقه سي نين قورولماسي

  باغيروو موسکوادان دؤندوکدن سونرا اييون آيي ايچينده ايران خالق پارتيياسي م ک-سي نين عوضوو، ايران مجليسي نين ميلت وکيلي آ.کامبخشي، خالق پارتيياسي نين تبريز ايالت کوميته سي نين باشچيسي ص.پادگاني، يازيچي و ناشير ح.شبوستري، «آژير» قزئتي نين رئداکتورو مير جعفر پيشوري گيزلي شکيلده باکييا گتيريلميشدي. بورادا آذربايجان دئموکرات پارتيياسينا پيشوري نين موقتي اولاراق باشقانليق ائتمه سي قرارلاشديريلميشدي.

 گ. آذربايجانداکي ايشچيلره ده خبر گؤندريله رک، توده پارتياسي نين آدپ-يه چئوريلمه سي اوچون بير ساعات بئله دايانمامالاري تاپشيريلميشدي.

 آدپ - نين (آذربایجان دموکرات پارتیسی) قورولماسي اوچون بعضي پروبلئملر اولدوغو کيمي گوجلو بير موخاليفت ده يارانميش و خالق پارتيياسي م ک-سي بوتون واسيطه لرله بو ايشلري پوزماغا چاليشميشدي. باکي توپلانتيسيندا پيشوري، شبوستري و پادگانييه اونلارا قارشي اولا بيله جک سوي-قصد حرکتله نينه گؤره تبريزدن آيريلمامالاري دا قرارلاشديريلميشدي. 

  آذربايجان خالقي نين ايجتيماعي – سياسي، ميللي طلبلريني، احتيياجلاريني تامين ائتمک و دئموکراتيک حرکاتا ليدئر اولماغا قادير سياسي تشکيلاتين - آدپ -  نين قورولماسينا بؤيوک بير احتياج اولموشدو. پيشوري نين ليدئرليگيله 3 سئنتيابر 1945- جي ايل تاريخينده ميللي موستقيلليک اوغروندا دئموکراتيک حرکاتين اؤنونده گئدن آدپ- نين ياراديلماسيني، اونون مقصد و وظيفه لريني ائلان ائدن موراجيعتنامه ياييلدي. 7 سئنتيابر 1945- جي ايلده ايران خالق پارتياسي آذربايجان تشکيلاتي نين اونونلا بيرلشمه سي آذربايجان خالقي نين هم گونئی آذربايجاندا، هم ده قوزئی آذربايجاندا ياشايان عوضولري طرفيندن طرفيندن رغبتله قارشيلانميشدي. اساس وظيفه لردن بيري کيمي آذربايجان خالقينا داخيلي آزادليق و موختاريت وئريلمه سي، مکتبلرده درسلرين آذربايجان و فارس ديلينده آپاريلماسي طلبي ايره لي سورولدو. آذربايجان بؤلگه سينده کي  بوتون شهرلرين ديوارلارينا پارتيانين قورولماسي حاقيندا آذربايجان ديلينده يازيلميش ائلانلار آسيلميشدي. ائلانلارين بيرينده بئله يازيليردي:(35)  تاريخده موستقيلليک مودافيعه چيسي اولاراق تانينان آذربايجان آرتيق تهران حکومتی نين تضيقي و ظولمو آلتيندا قالا بيلمز. آذربايجان خالقي نين اؤزل بير آنا ديلي واردير، مکتبلرده و ايداره لرده بو ديلي ايشلتمک لازيمدير. آذربايجاني صنايعلشديرمک و وطنيميزين زنگينليکلري اونا آيد اولماليدير.

  1945-جي ايل اوکتيابرين 2-دن 4-دک تبريزده آدپ-نين بیرینجی قورولتايي کئچيريلدي.(36) آدپ-نين قورولتايدا قبول ائديلميش پروقراميندا ميللي مسله باره ده دئييليردي:(37) 

  ايران مملکتي داخيلينده ياشايان هر بير ميلتين موختاريتي و اؤز موقددراتيني تعيين ائتمک حقوقو ايالت و ويلايت انجومنلري واسيطه سيله تامين ائديلمه ليدير.           

  ايران مجليسي و حکومتی آذربايجان خالقي نين طلبلريني ائشيتمه دي. ایالت و ويلايت انجومنلري نين تشکيل اولونماياجاغيني رسمي صورتده ائلان ائتدي. حکومت چوخلو ميقداردا ارزاغي آذربايجاندان داشيتماقلا اورادا صنعي قيتليق ياراتماق ايسته دي. آذربايجان تاجيرلري نين 15 ميليون تومنه ياخين پولونو تهران بانکلارينا کؤچورمکله، آذربايجان تيجارتينده چتينليکلر ياراتدي. 1945-جي ايل سئنتيابرين 10-دا ماراغا و اوکتيابرين 20-ده اردبيل شهرلرينده حربي وضعيت ائلان ائديلدي. ماراغادا آدپ- نين فعال عوضوو، شهر ايداره سي نين رئيسي محمد حسين راهور تررور نتيجه سينده اؤلدورولدو. آذربايجان خالقي نين اعتيراضينا باخماياراق، سئنتيابرين 12-ده قاتي ايرتيجاچي س.م.فرروخ آذربايجانا والي تعيين اولوندو. حکومت باشچيسي، حربي ناظر و ايران قوشونو باش قرارگاهي رئيسي نين ايشتيراکي ايله کئچيريلن ايجلاسدا آدپ نين کوميته عوضولري نين تبريزده حبس ائديله رک گيزلي و تعجيلي تهرانا آپاريلماسي قرارا آليندي. بو باره ده حکومتین آذربايجانداکي لشگرکوماندانليغينا خوصوصي امر ده وئريلدي.(37) 

  آذربايجان ميللي حکومتی نين ياراديلماسي

  مرکزی حاکيميتين تنبیهاتلاریندان و گؤردويو تدبيرلره جاواب اولاراق  آذربايجاندا اهالي سيلاحلانماغا باشلاميشدي. 1945-جي ايل نويابرين 20-21-ده تبريزده کئچيريله جک آذربايجان خالق کونقرئسينه (آخ ک) آذربايجانين بوتون شهرلريندن نوماينده لرين سئچيلمه سي اوزره کومپانييانين گئتديگي بير واختدا ايران قوشونونون بيرينجي دسته سي نويابرين 17-ده، ايکينجي دسته سي 18-ده تهراندان قزوينه طرف حرکت ائتدي. فدايلر حکومتین سيلاحلي قوووه لرينه ايلک ضربه ني 1945-جي ايل نويابرين 16-دان 17-نه کئچن گئجه ماراغا، مرند، ميانه، سراب و اردبيل ماحاللاريندا عئيني بير واختدا ائنديرديلر. نتيجه ده تبريز، اردبيل، اهر، آستارا، ماراغا، قوشاچای، اورمييه، خوي و ماکو شهرلرينده کي  دؤولت قوووه لري بير-بيريندن آيري دوشرک تکلنميش اولدولار.(38) 1945-جي ايل نويابرين 18-دن 26-دک آذربايجانين بؤيوک قصبه  و شهرلرينده، او جومله دن نمين، زنجان، گئرمي، آستارا، بيلسوواردا، دئکابرين 1- دن 19-دک خوي، ماکو، سالماس، ماراغا، مشکين شهر، تبريز، اهر، خالخال، اردبيل، کليبر، قوشاچای و اورميه ده " حکومت قان تؤکولمه دن ايرتيجا قوووه لري نين اليندن چيخيب خالقين الينه کئچدي " .(39) آذربايجانين بوتون شهرلرينده توپلانتيلار کئچيريلديگي کيمي، 20-21 نويابردا تبريزده چاغيريلمالي اولان آذربايجان خالق کونقرئسينه نوماينده لرين سئچيلمه سي ده سورعتلنديريلميشدي.

 خالق کونقرئسي اؤزونو قوروجولار مجليسي ائلان ائتميش، او دا ميللي هئيت عوضولريني سئچميشدي. آذربايجان ميللي مجليسي سئچيلنه قدر بو هئيت قوروجولار مجليس نين قرارلاريني ايجرا ائتمه لي ايدي.

قوروجولار مجليسي نين قبول ائتديگي، ايران شاهي محمدرضا پهلوييه، مجليس باشقاني طباطبايه و باش ناظر ايبراهيم حکيمييه گؤندريلن بياننامه ده ايران دؤولتي داخيلينده ميللي موختاريت وئريلمه سي طلب اولونموشدو. بئله ليکله، 12 دئکابر 1945- جي ايلده مجليسين آچيلديغي گون آذربايجان موختاريتي قورولموشدو. مجليس آذربايجان حاکيميتيني قورماق وظيفه سيني پيشورييه تاپشيرميشدي.(40) 

  اؤلکه ده ميللي آزادليق حرکاتي نين عومومي يوکسه ليشي شرايطينده مانور ائتمکله واخت قازانماغا چاليشان تهران حکومتی 1946-جي ايل اييونون 13-ده آذربايجان ميللي مجليسيني آذربايجان ایالت انجومه ني کيمي تانيماغا مجبور اولدو.(41) آذربايجان واليسيني تعيين ائتمک (ايالت انجومه ني نين تکليفي ايله) ايران حکومتی نين صلاحيتينده قالدي. 

 میللی حکومتین فعاليتي : اقتصادی چالیشما

  آذربايجان ميللي حکومتی قيسا فعاليتي عرضينده اهميتلي تدبيرلر حياتا کئچيردي. 1946-جي ايل فئورالين 16-دا  " خاليصه لرين بؤلونمه سي حاقيندا قانون "  و  " مصاديره حاقيندا قانون "  قبول ائتدي. بو قانونلار اساسيندا دؤولت کندلري نين تورپاقلاري و سولار کندليلر آراسيندا عوضسيز اولاراق بؤلونمه لي، ميللي حکومته قارشي موباريزه ائدنلرين تورپاقلاري کندليلره وئريلمه لي ايدي.(4) 

  صنايعده فهله نظارتي ياراديلدي. آذربايجان ميللي مجليسي نين 1946-جي ايل مايين 12-ده قبول ائتديگي امک قانونوندا 8 ساعاتليق ايش گونو، امکچيلرين بير چوخ سوسيال-ايقتيصادي احتيياجلاري نين تامين ائديلمه سي نظرده توتولوردو. قند کرخاناسی، تبريزين توتون و چاي فابريکلري ميللي حکومتین ايختييارينا کئچدي. ميللي حکومت تبريزين  " شايان "  تريکوتاژ فابريکيني ساتين آلدي، تبريزده  " ظفر "  آدلي تريکوتاژ فابريکي و بير نئچه شهرده پارچا و جوراب فابريکلري آچدي. 

  حربی چالیشمالار 

  1946-جي ايل فئورالين 6-دان خالق قوشونلاري ياراديلماسينا باشلاندي. حربي مکتب آچيلدي، آز مدتده خالق قوشونلاري اوچون 250 نفردن چوخ افسر حاضيرلاندي. آذربايجان ميللي حکومتی دؤورونده کؤنوللو خالق بيرليکلريندن عيبارت اولان فداي دسته لري ميللي اوردونون اساسيني تشکيل ائديردي. 

  کولتور و ایتیم

  مدنيت ساحه سينده دیرلی ايشلر گؤرولدو. ميللي حکومتین 1946-جي ايل 6 يانوار تاريخلي  " ديل حاقيندا آذربايجان ميللي حکومتی نين قراري "  ايله آذربايجان تورکجه سی آذربايجاندا رسمي دؤولت ديلي ائلان اولوندو. 

  1946-جي ايل يانوارين 19-دا تبريزده عالي اينجه صنعت و رسامليق مکتبي، مارتين 28-ده آذربايجان دؤولت تئاتري، آپرئلين 7-ده آذربايجان راديوسو، اييولون 5- ده اينجه صنعت موزه سي، سئنتيابرين 3-ده آذربايجان ميللي اورکئستري و اونون اساسيندا تشکيل اولونموش دؤولت فيلارمونيياسي فعاليته باشلادي. خالق حکومتی حسابينا 7 شهرده تربييه ائولري، شهر، قصبه  و کندلرده چوخلو کيتابخانا و قيراتخانا آچيلدي، آذربايجان رساملار و هئيکلتراشلار جمعيتي تشکيل اولوندو، اردبيل، آستارا، ماراغا و ديگر شهرلرده تئاتر بينالاري تيکيلدي. اهالي نين بودجه سی حسابينا بير ايلده 2000-دن آرتيق مکتب آچيلدي. آذربايجان ديلينده 20-دن چوخ قزئت و ژورنال نشر ائديلمه يه باشلاندي.(4) 

  1946-جي ايلين سون اوچ آيي اوچون آذربايجان معاريفينه آيريلميش بودجه ايران دؤولتي نين بوتون اؤلکه معاريفي اوچون آييرديغي ايلليک بودجه دن ايکي دفعه  چوخ ايدي " . کيمسه سيز اوشاقلاري حيمايه مقصديله دؤولت بودجه سيندن، او زامانکي پول واحيدي ايله 500 مين تومن  آيريلميشدي. همين بودجه حسابينا آذربايجانين يئددي ايري بؤلگه سينده، او جومله دن تبريز، اورميه، اردبيل، ماراغا، زنگان، خوي و اهر شهرلرينده اوشاق تربييه ائولري تشکيل اولونموشدو. 

  1946-جي ايل يانوارين 6-دا آذربايجان ميللي حکومتی تبريزده آذربايجان دؤولت اونيوئرسيتئتي (دانشگاه) نين تشکيل اولونماسي حاقيندا قرار قبول ائتدي. 1946-جي ايلين اييونوندا تبريزده ايلک ميللي اونيوئرسيتئت آچيلدي.(42) ايلک واختلار اونيوئرسيتئتين اوچ فاکولته سي اولموشدو: طيبب، کشاورزی  و پئداقوژي فاکولته لر. پئداقوژي فاکولته ده تاريخ، ديل، ادبيات، فلسفه، حقوق، فيزيک، رياضيات و بيولوژی رشته لري تدريس اولونوردو. ريچارد کوتتوم قيد ائدير کي، اونيوئرسيتئتده درسلر تورک ديلينده آپاريليردي. 

  بو دؤورده ادبي ساحه ده ده بؤيوک ايشلر گؤرولدو. م.بي ريا، م.م.جاووشي، آ.م.گولگون، م.دئرفشي، ح.صحاف، ي.شيدا، م.نيکنام اؤز اثرلرينده ميلتين مؤوجودلوغو اوچون ديلين رولونو گؤسترمه يه چاليشير، خالقي آنا ديلينه داها فعال صورتده يييلنمه يه چاغيريرديلار. 1941-1946-جي ايللرده آذربايجانداکي ادبي پروسئسين جانلانماسيندا و ايستيقامتلنمه سينده شوروی اوردوسو سيرالاريندا  آذربايجانا گلميش ادبي سيمالار مهم رول اويناميشدي. 1946-جي ايلين يانواريندا  " آذربايجان شاعيرلر مجليسي " آدلي يازارلار بيرليگي نين ياراديلماسي  ميللي ادبي پروسئسده مهم حاديثه يه چئوريلميشدي.  " شاعيرلر مجليسي "  آدلي توپلودا يازيچي و شاعيرلرين آنا ديلينده ادبي نومونه لري ايشيق اوزو گؤرموشدو. بيرليگين اردبيل، اورميه، زنجان، سراب، مرند، سلماس، ماراغا و س. شهرلرينده شعبه لری فعاليت گؤستريردي. آذربايجاندا ياراديلان يئني مدنيت اوجاقلاريندان بحث ائدن  " دئموکرات "  مجموعه سي يازيردي کي، ايندي آذربايجانين شهر و کندلرينده هر گون يئني مدني-معاريف اوجاقلاري يارانماقدادير.(43) 

  ميللي حکومت طرفيندن مادي و معنوي جهتدن دستکلنن تئاتر تروپپالاري 1946-جي ايلده آذربايجانين بوتون شهرلرينده فعاليت گؤسترمه يه باشلاميشدي. آذربايجان ديللينده قورولان تئاتر تاماشالاري نين اساس مؤوضولاري ميللي وطنپرورليک، معاريفلنديرمه، جهالت و خورافاتدان اوزاقلاشماق، اخلاق و مدنيت، قادين سورونلاری اساس يئر توتوردو. 1946-جي ايلين مارتين 28-ده تبريزده آذربايجان دؤولت درام تئاتري نين آچيليشي آذربايجان مدنيتي تاريخينده علامتدار حاديثه  اولموشدو. آذربايجان تئاتري ميللي حکومتین مدني-معاريف پروقرامي نين ايجراسيندا فعال ايشتيراک ائتدي. 

  ايلک دفعه  اولاراق عيرقچي ايدئولوژیه جاواب اولاراق آذربايجانلي ضياليلار طرفيندن تاريخي کئچميش حاقيندا ميللي کونسپتین ياراديلماسينا جهد ائديميشدي. ف.ايبراهيمي 1946-جي ايلده آذربايجانين قديم تاريخي حاقيندا يازديغي کيتابدا آذربايجانليلارين  مدني جهتدن  اوستون اولماسي روحوندا تربييه ائتمه يه، خالقينا قديم آذربايجانليلارين موستقيلليگي، اؤزونمخصوسلوغو و آوتوختونلوغو ايدئياسيني تلقين ائتمه يه چاليشيردي. مؤليف يازيردي:(44) 

  وطنيميزين آدي آذربايجان، ميلتيميزين آدي ده تورکدور. آذربايجان ميلتي موستقيل بير ديله و تاريخه ماليک اولوبدور.     

  شوروی حربي حيصه لري نين ترکيبينده  آذربايجانا گلميش اولان آذربايجانين يازيچي، شاعير ادبياتشوناس و پوبليسيستلري  سلیمان رحيموو، سلیمان روستم، مممد راحيم، عثمان ساريوللي، عوض صاديق، جعفر خندان، عابباس زامانوو، قولام مممدلي، ايسرافيل نظرلي و باشقالاري نين فعاليتي سونوجو تبريز ادبي موحيطينده بؤيوک بير جانلانما ياراندي. 

 ميللي حکومتی دؤورونده آپاريلان مدني ايصلاحاتلارين مهم بير قاناديني آنا ديلينده مطبوعاتين فورمالاشماسي سعجيييلنديرمکده دير. 1945-1946-جي ايللرده آذربايجانين گونئیینده موختليف مطبوعات اورقانلاري، او جومله دن  " وطن يولوندا " ،  " آذربايجان " ،  " فرياد " ،  " آزاد ميلت " ،  " قلبه " ،  " يئني شرق " ،  " معاريف " ،  " دموکرات " ،  "فلاحت "  (تبريز)،  " جؤودت "  (اردبيل)،  " اورميه " ،  "قيزيل عسگر "  (اورميه)،  " وطن "  (مييانا) قزئت، ژورنال و مجموعه لر نشر اولونموشدور. 

  ديل سورونو 

  آذربايجان ميللي حکومتی نين 6 يانوار 1946 (16 دي 1324-جو ايل) تاريخلي ايجلاسيندا آذربايجان ديلي رسمي دؤولت ديلي ائلان اولوندو. اون ماده دن عيبارت بو قرارا گؤره، آذربايجان تورکجه سی آذربايجاندا رسمي دؤولت ديلي ائلان اولونوردو. بوتون دؤولت اورقانلاري و ايداره لرده يازيشمالار، مکتبلرده تدريس، نشريات ايشلري تورک ديلينده (آذربايجان ديلي) آپاريلمالي ايدي. آذربايجانلي اولمايانلارا تورک ديليني اؤيره نيب و عملي فعاليتده اوندان ايستيفاده ائتمک اوچون شرايط ياراديلير و دؤولت ديليني اؤيرنمک اوچون مهلت قويولوردو. آذربايجاندا اولان آزليقلارا (قومیت لر) اؤز ديللريندن تدريس و ديگر ساحه لرده سربست ايستيفاده ائتمک حقوقو وئريلير.

بونونلا بيرليکده دؤولت ديلي نين اؤيره نيلمه سي وطنداشليق بورجو کيمي اونلارا حواله ائديليردي. آذربايجان ميللي حکومتی نين آذربايجان تورکجه سی نين رسمي دؤولت ديلي ائلان ائديلمه سي، مکتبلرده تدريسين، دؤولت ايداره لرينده دانيشيق و يازيشمالارين آنجاق بو ديلداپاريلماسي دؤولتين رسمي گؤستريشي ايله معاريف ناظرليگي نين بیر نمره لی امري ايله (1946 يانوار) حياتا کئچيريلميشدي.(45)

س.ج.پيشوري آنا ديلي نين مکتب و تدريس موسسيسه لرينده ايشله ديلمه سينه، بو ساحه ده مؤوجود چتينليکلرين تئز آرادان آپاريلماسينا خوصوصي ديقت آييرميشدي. بو جهتدن س.ج.پيشوري نين معاريف ناظرليينه عنوانلاديغي 1946 19 دئکابر (1324-جو ايل 28 آذر) تاريخلي 28\465 №-لي سرانجامدا آشاغيداکي قئيد اولونور:(45) 

بوتون ميللي و دؤولت مکتبلرينده تعليم و تربييه نين آذربايجان تورکجه سینده آپاريلماسي اوچون حاضيرليق ايشلري گؤرولسون؛  معاريف  ناظرليگي نين ترکيبينده  " درس کيتابلاري حاضيرلايان شعبه  "  ياراديلسين؛ عاليملر، تجروبه لي موعليم و مکتب موديرلري حاضيرليق ايشينه جلب ائديلسين؛آذربايجان ديلينده چاپ اولوناجاق درسليکلر نظارت کمیته سی نين رهبرليگي ايله حاضيرلانسين و بو حاقدا معاريف ناظرليگي معلوماتلانديريلسين؛ اليفبادان علاوه ، ادبيات، تاريخ، رياضيات، فيزيک، جوغرافييا و س. درسلر اوزره کيتابلار حاضيرلانيب چاپا وئريلسين؛  درسليکلر حاضيرلايان شعبه نين رياست هئيتينه تجروبه لي، معلوماتلي و ساوادلي شخصلر جلب ائديلسين؛ درسليکلر حاضيرلايان شعبه  5 گون عرضينده خرجلنه جک پول و بودجه ميقداريني موعينلشديرسين؛ درسليکلري حاضيرلايان شعبه  بير آيدان گئج اولماياراق 1-4 صينفلر اوچون تورکجه درسليکلري حاضيرلاييب، چاپ ائتديرسين؛ بوتون ميللي و دؤولت مکتب رهبرلرينه گؤستريش وئريلسين کي، تورکجه درسليکلر حاضيرلانانا قدر مؤوجود درسليکلردن ايستيفاده ائتمکله تدريسي آنا ديلينده آپارسينلار.  

  همين دؤورده 7 جيلددن عيبارت  " آنا ديلي "  آدلي مئتوديک درس کیتابی حاضيرلاندي کي، سونراکي دؤورلرده ده گيزلي شکيلده اولسا دا بونلاردان تورک ديليني اؤيرنمک اوچون ايستيفاده ائديليردي.(46) 

  آذربايجان ميللي حکومتی سوسيال و ايقتيصادي دييشيکليکلري حياتا کئچيرمک مقصديله بير سيرا جيدي ايصلاحاتلارا دا باشلادي. بو سيرادا تورپاقلارين کندليلره پايلانيلماسي، شهرلرده و کند يئرلرينده خستخانالارين آچيلماسي، يوللارين چکيلمه سي، کند حیاتی نين اينکيشاف ائتديريلمه سي، ايشسيزليگين آرادان قالديريلماسي و س. کيمي مسله لر قيد اولونماليدير.(5) 

  حکومت عوضوولري

1) باش ناظر-سيد جعفر پيشوري؛ 

2) داخيلي ايشلر ناظري-سالام الله جاويد؛ 

3) خالق قوشونلاري ناظري-جعفر کاويان؛ 

4) کند تصروفاتي (کشاورزی) ناظري-دوکتور مهتاش؛ 

5) معاريف ناظري-محمد بي ريا؛ 

6) صحيه ناظري- دوکتور اورنگي؛ 

7) ماليه ناظري- قولامرضا الهامي؛ 

8) عدليه ناظري-يوسيف عظيما؛ 

9) پست و تلئقراف ناظري-ميرزه ربيع کبيري؛ 

10) تيجارت و ايقتيصاد ناظري-رضا رسولي؛ 

11) عالي محکمه نين صدري- زین العابدین قيامي؛ 

12) باش پروکورور (رئیس دادگستری )فریدون ايبراهيمي. 

  شوروی قوشونلاري نين چيخاريلماسي

  شوروی ، انگلیس و ايران آراسيندا باغلانميش 1942-جي ايل 29 يانوار تاريخلي ايتيفاق موقاويله سينه گؤره، شوروی قوشونلاري نين ايراندا قالماسي مدتي 1946-جي ايل مارتين 2-ده قورتاردي. ائله همين گون مشهد، شاهرود، سمنان کيمي نيسبتن ساکيت شهرلردن شوروی قوشونلاري نين چيخاريلماسينا باشلاندي. آنجاق  آذربايجانداکي حاديثه لرله علاقه دار بو ايش بير قدر دايانديريلدي. آمریکا و انگلیس دؤولتلري بیرلشمیش میللتلرین 1946-جي ايلين يانواريندا لوندوندا کئچيريلن اجلاسیندا " ايران مسله سي " ني تهلوکه سيزليک شوراسي نين گونده ليگينه چيخارديلار. لاکين شوروی نين تاکيدي ايله بو مسله تاخيره ساليندي. 1946-جي ايل مارتين 18-ده  " ايران مسله سي "  ايکينجي دفعه  تهلوکه سيزليک شوراسي نين گونده ليگينه چيخاريلدي و مارتين 26-دا بو مسله يه باخيلدي. آنجاق شوروی قوشونلاري نين مارتين 24-ده يئنيدن تخليه سي گئتديگي اوچون مذاکره ايران حکومتی نين خواهيشي ايله دايانديريلدي. 1946-جي ايل آپرئلين 4-ده موسکوادا شوروی و ايران حکومتلري قالان قوشونلارين دا چيخاريلماسي حاقيندا راضيليغا گلديلر. همين تاريخده (4 آپرئل 1946-جي ايل) تهران شهرينده ايمضالانميش شوروی-ايران سازيشي نين 3-جو مادده سينده دئييليردي: 

 آذربايجان مسله سي ايرانين داخيلي ايشي اولدوغوندان مؤوجود قانونلارا گؤره حکومتله آذربايجان اهاليسي آراسيندا و آذربايجان خالقينا خيرخواه موناسيبت روحوندا ايصلاحات کئچيرمگين دينيج يولو تاپيلاجاقدير.  

1946-جي ايل آپرئلين آخيريندان حياتا کئچيريلن شوروی قوشونلاري نين تخليه سي ايرانين باشقا رايونلاري کيمي،  آذربايجاندا دا مايين 26-دا باشا چاتديريلدي. 

  بئله ليکله،  " آذربايجان مسله سي ايرانين داخيلي ايشي اولدوغوندان "  آرتيق اونون طالعيي حلل ائديلميشدي. هله 1942-جي ايلين سونوندان ايرانين بوتون سيلاحلي قوووه لري نين ايختيياريني اؤز الينه کئچيرميش آمریکا حربي هئيتلري 21 آذر حرکاتي نين اوليندن ايرانين سيلاحلي قوووه لريني آذربايجانا قارشي هوجوما حاضيرلاييرديلار. بونونلا علاقه دار ايران حکومتی آمریکادان 20 ميليون دوللارليق سيلاح و حربي تجهیزات آلميش، عمليات زاماني آمريکاليلار ايران قوشونونا 40 بومباردمانچي اوچاق وئرميشديلر. اينگيليسلر ايسه 1946-جي ايلين آوگوستوندا ايران سرحدينه، بصره شهرينه 5 لشگر گتيرميش، حربي گميلري ايرانين خرمشهر و آبادان ليمانلارينا يان آلميشدي. 

    میللی حکومتین سوقوطو 

  پيشوري و مرکزي حکومتین تمثيلچيسي موظفر فيروز آراسيندا کئچيريلن اوزون گؤروشلرين نتيجه سينده اييونون 13-ده سازيش ايمضالانميشدي. پيشوري حکومتی 15 ماده ليک بو سازيشله ديل ساحه سينده کي  طلبلريندن بعضيلريني 12-جي و 13-جو ماده لرده تثبيت ائتديره بيلميشدي. 12-جي مادده ده بؤلگه نين رسمي ديلي اولاراق فارس و تورک ديللري قبول ائديلميش، ايبتيداي و اورتا مکتبلرده ايکي ديلين تدريس اولونماسي نظرده توتولموشدو. عئيني زاماندا بو موقاويله يه گؤره، پيشوري آذربايجان ميللي حکومتی نين موختاريتي و يا موستقيلليگي ايدئياسيندان ال چکيله جگيني، اونون ناظرليک و کوميته لري نين لغو ائديله جگيني عهده سينه گؤتوروردو. ديگر ماده يه گؤره، آذربايجان ميللي حکومتی نين پارلامئنتي يئرلي مجليس گوره وینی داشيياجاق و بو ايران آنا یاساسی طرفيندن ده تانينمالي ايدي.(47) سولچولارين دستکله ديگي، مرکز ساغ و ميلليتچيلرين ايسه تنقيد ائتديگي بو سازيش يالنيز مرکزي حکومت اوردوسونون تبريزه گيريب دموکراتيک حرکاتين وارليغينا سون قويدوغو دؤوره قدر (13 دئکابر) قوووه ده قالدي. 

  1946-جي ايلين دئکابر آيي نين 13-ده آمریکا و انگلیس طرفيندن دستکلنن مرکزی یونتیم اوردوسو تبريزه داخيل اولدو.(48) بئله جه، بير ايل مؤوجود اولموش آذربايجان ميللي حکومتی حربی گوجوله یوخ  ائدیلدی.(49) بو حربی یوروش زامانی ان آزي 500 نفر آذربايجان دموکرات پارتيا عوضوو اؤلدورولموش و يوزلرله سي حبس ائديلميشدير.(50) 

  آمریکا عالي محکمه سي نين حقوقشوناسي و سياستچي اويليام او. دوقلاس آمریکا عالي محکمه سينه حساباتيندا بيلديرميشدي کي، روس اوردوسو (شوروی اوردوسو نظرده توتولور) آذربايجاندا اولارکن اؤزلريني چوخ ياخشي و مدني آپارماسينا باخماياراق، مرکزی یونتیم اوردوسو بورايا گلديکدن سونرا اهالي ايله اصل ايشغالچي کيمي داورانميش، کندليلرين ساققاليني يانديرميش، اونلارين آروادلاريني و قيزلاريني زورلاميش، بوتون حيوانلاريني و عرضاقلاريني تالان ائتميشدير. ايران اوردوسو اؤلوم چيغيري چکيب و گئريسينده قالان هر شئيي محو ائدير.(51) 

  آذربايجان ميللي حکومتی نين قوروجولاريندان بعضيلري سيد جعفر پيشوري باشدا اولماقلا ايران اوردوسو تبريزه داخيل اولمامايشدان بير نئجه دقيقه  اول شهردن چيخميشدير. س.ج.پيشوري 1947-جي ايلين اييول آيي نين 11-ده  آذربایجانین يئولاخ شهري ياخينليغيندا معمالي شکيلده ماشین تصادفی نتیجه سینده  هلاک اولموشدور. حکومتین باش پروکورورو (رئیس دادگستری ) فریدون ايبراهيمي تبريزده اعدام اولونموش، معاريف ناظري محمد بي ريا شوروی رژيمي طرفيندن 22 ايلدن آرتيق حبسده ساخلانيلميشدير. ميللي حکومتین ديگر قوروجولاري دا حبس و سورگونلره گؤندريلميش، آغير موهاجيرت حياتي ياشاماغا مجبور اولموشلار. لاکين اونلارين آپارديغي موباريزه آدلاريني تاريخه ابدي اولاراق يازميشدير...

قایناق : ویکی پئدییا