Dr.HÜSEYN ŞƏRQİDƏRƏCƏK SOYTÜRK

دکتر حسین شرقی دره جک سوی تورک

کتاب دَدَه‌قورقود (به ترکی استانبولی:

 Dede Korkut ya Korkut Ata؛

 آذربایجانی : Dədə Qorqud,

ترکمنی: Gorkut ata)

نام مجموعه‌ای از چندین داستان حماسی به زبان ترکی اوغوزی است . این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه‌ای است که زندگی، ارزش‌های اجتماعی و باورهای پیش از اسلام ایل‌های ترک اوغوز را نشان می‌دهد.

شخصیت دده قورقود

شخصیت دده‌قورقود که کتاب به نام او نامیده شده را یک پیر غیبگو،  ومصلح ,اوزان  و روحانی غز دانسته‌اند. واژه دده به معنی «ادیشمند و فرهیخته» است. . قبر او وجود دارد که به باور مردم، محل خاکسپاری دده‌قورقود افسانه‌ای است. دده‌قورقود در سن ۳۰۰ سالگی درگذشت. این گور در نزدیکی شهری که به نام او قورقود نامیده شده قرار دارد. این شهر در مسیر راه‌آهن شهر غزالی به قیزیل‌اوردا در قزاقستان و در ۱۵۰ مایلی خاور دریاچه آرال قرار دارد. در کتاب منجم باشی، مورخ معروف عثمانی نیز از شخصی به نام قورقود آتا که در قدیم‌الایام در میان ترکمانان می‌زیسته نام برده شده‌است نیز قورقود آتا در کتاب شجره التراکمه ابوالغازی بهادر خان، وزیر یکی از شاهان افسانه‌ای اوغوزان است که مکرر از او نام برده شده‌است.

بخش‌هایی از دده‌قورقود

دده‌قورقود آیینه تمام‌نمای فرهنگ ترکان اوغوز است. در این‌باره می‌توان به روابط میان زن و شوهر، پسر و مادر و زن و نامزدش و نیز چگونگی نامگذاری میان آن‌ها به موارد زیر از خود متن دده‌قورقود اشاره کرد.

ختاب باییندرخان به همسرش

دیرسه‌خان که از برخورد بایندیرخان به علت نداشتن فرزند غمگین است به خانه بازگشته و با خاتون خود چنین می‌گوید «نزد من بیا ای تاج سرم، ای وصله جانم، ای که وقتی قدم می‌زنی همانند سرو هستی، گیسوان مشکی رنگت روی پایت بوسه می‌کارند، ابروانت چون کمانی بهم پیوسته، لبت یاقوت سرخ و گونه‌هایت سیب‌های سرخ پاییزی، بانوی من، عشق من!» و از خاتون سؤال می‌کند که «خاتون من، کدامیک از ما نازاست، شما یا من؟ چرا خداوند به ما یک پسر سالم نمی‌دهد؟ 

خطاب اوروز به مادرش بورلاخاتون

«دهانت خشک شود مادر! زبانت بریده شود مادر! اگر نگفته بودند که حق مادر با حق خدا یکی است، از جای برمی‌خاستم، گریبان و گلویت را می‌گرفتم و تو را زیر پاهای خود می‌انداختم… از دهان و بینی‌ات خون جاری می‌ساختم!»^[۱۵]

گفتار بانو چیچک دربارهٔ نامزدش بامسی بیرک به ندیمه‌هایش

«بسیار خوب دخترها! اگر این ر عیت زاده سخاوتش را به ما نشان دهد، تعجب خواهم کرد.»

فرهنگ نامگذاری ترکان اوغوزها

«در آن روزگار، مادامی که هر پسر قهرمانی از خود نشان نمی داد  نامی بر وی نمی‌نهادند.» «بی بوره بیگ: آیا واقعاً پسر من شجاعانه جنگیده  و خون‌ دشمن ریخته‌است؟! آیا همین کافی نیست که بر این پسر نامی بنهیم؟»

سیمای تاریخی و پایگاه اجتماعی زنان اوغوز

برخلاف اغلب افسانه‌های مشرق زمین که در حق زنان دیدگاه‌ها و برداشت‌های تحقیرآمیزی دارند و آنان را چیزی جز بازیچه امیال جنسی مردان و تحمل کننده انواع خواری‌ها و سرخوردگی‌ها به شمار نمی‌آورند، زنان قبیله اوغوز با حفظ فضیلت انسانی و عزت نفس و شهامت و دلاوری خود، از موقعیت‌های بلند و احترام‌آمیز برخوردار بوده و در بیشتر عرصه‌های زندگی هم‌شأن و برابر با مردان‌اند.

زنانی که در این اجتماع ایلی تصویر می‌شوند، جسور، دلیر، با شهامت و مبارز هستند. در منابع چینی شعر بلندی به نام «مولان تورکی‌سی» به ثبت رسیده است، که مضمون آن درباره ماجرای زندگی دختر شجاعی است که یکه و تنها پای به میدان کارزار می‌نهد و با کمال تهور آهنگ نبرد می‌کند و رشادت‌ها و دلاوری‌های شایان تحسینی از خود نشان می‌دهد.

شخصیت‌های زن در این داستان‌های حماسی برازنده، با شکوه،‌فراموش نشدنی و در عین حال پرغرور، دلاور و پیکارجو هستند. بورلا (Burla) خاتون داستان چهارم، سولجان Suljan خاتون داستان ششم و چیچک Cicak بانو داستان سوم و دیگر زنان جسور اوغوز شخصا در نبرد بر علیه دشمن به پا برمی‌خیزند و سرانجام موفق و پیروز هم می‌شوند. بورلا خاتون همسر قازان‌خان، بانوی بلند بالا و خوبرویی است که از لیاقت و کاردانی و تدبیر بسیار بهره‌مند است و یکی از نقش‌های اجتماعی او رهبری انجمن‌های زنان قبیله می‌باشد.

صحنه حملهٔ برق آسای سولجان خاتون به سوی انبوه سپاه دشمن با این تشبیهات زنده و جاندار به تصویر کشیده شده است: «سولجان با اسب بادپای خود چونان شاهین تیزپروازی که به سوی انبوهٔ غازهای وحشی فرود آید، به قلب قشون دشمن یورش اورد.» این دختر دلیر در میان افراد قبیلهٔ خود به اوصافی از قبیل شکارچی بی‌نظیر؛ کسی که تیرش هرگز به خطا نمی‌رود؛ پهلوانی که همواره دو کمان بر دوش دارد و ... معروف بود.

قدمت اثر

این مجموعه پیش از تهیه در قالب کتاب به صورت افسانه‌های شفاهی وجود داشته و در نسلهای متمادی و سینه‌بحثینه منتقل شده است و مجموعه‌های گردآوری شده متفاوتی از این افسانه‌ها وجود دارد با توجه به آهنگین بودن زبان ترکی، این گمان وجود دارد که نسخه‌های ابتدایی قالب نظم و شعر داشته‌اند اما این افسانه‌ها در طول زمان و تحت تاثیر مضامین اسلامی به شکل نظم و نثر در آمده است.

كهن‌ترين نسخه خطی موجود از «کتاب دده قورقود» در کتابخانه دِرسدن آلمان وجود دارد که فلیشر (به انگلیسی: Fleischer) در زمان تهیه فهرست کتاب‌های کتابخانه در سال ۱۹۳۱، این نسخه خطی از کتاب را با نام  «Kitab-i Dedem Korkut» و عنوان مندرج در کتاب «کتاب دده قورقود علی لسان طایفه اوغوزان» در ۱۵۲ صفحه، نوشته شده بر روی کاغذ، بر اساس تاریخ تحویل آن به کتابخانه احمد پاشا سلطان امپراتوری عثمانی قرن ۱۶ میلادی (قرن ۱۰ هجری قمری) قرار داده است.  در این نسخه اشاره‌ای به نام نویسنده و تاریخ نگارش مشاهده نمی‌شود .

متن کامل اثر، با رسم‌الخط اصلی کتاب (نسخه درسدن) در سال ۱۹۱۶ توسط معلم رفعت در استانبول به چاپ رسید. و درسالهای ۱۹۳۸ و ۱۹۳۹ چاپ‌های دیگری توسط اورهان‌شائق گوگ‌یای و حمید آراسلی با حروف لاتین در باکو چاپ شد. 

نسخه خطی دیگر از کتاب دده قورقود در سال ۱۹۵۰ توسط اتور رُزی دانشمند ایتالیایی در کتابخانه واتیکان یافت شد. این نسخه مانند نسخه قبلی فاقد نام کتاب و تاریخ کتابت است و در ۱۰۹ صفحه نوشته شده است.

نسخه موزه درسدن کتاب شامل يک مقدمه و دوازده گات (داستان) می‌باشد اما نسخه موجود در واتیکان فقط شش داستان را دربر دارد و شامل داستان‌های ۱و۲و۳و۴و۷و‍۱۲ام از نسخه موزه درسدن است. این احتمال وجود دارد که نسخه واتیکان از نسخه آلمانی قدیمی‌تر باشد که با توجه به درج شدن کامل حرکت‌گذاری الفبای عربی در نسخه کتابخانه واتیکان برای تمام نوشته‌ها و نبودن این امر در نسخه موزه درسدن، این احتمال دور از ذهن نیست.

مشهورترین چاپی که از این کتاب بعمل آمده به وسیله محرم ارگین در دو جلد که جلد اول شامل مقدمه، متنم انتقادی و نسخه بدل‌هاست در سال ۱۹۵۸ و جلد دوم را که مشتمل بر لغت‌نامه و گرامر زبان کتاب است در سال 1962 انتشار داده است. 

زمان‌های متفاوتی برای قدیم‌ترین نسخه خطی موجود در نظر گرفته ‌می‌شود. جفری لوئیس قدمت اوایل قرن ۱۵ میلادی منصفانه می‌داند   با دو وجه از متن: یک لایه یک مجموعه از صنعت‌های شفاهی مربوط به درگیری‌ها و نبرهای قوم اوغوز با پچنگ‌ها و قبچاق‌ها و لایه دیگر به لشکرکشی‌های معاهده آق‌قویونلوها در قرن ۱۴ میلادی اشاره دارد. 

جمال کافادار بر این اعتقاد است که قدمت این کتاب پیش‌تر از قرن ۱۵ میلادی نیست زیرا نویسنده تلاش دارد تا جایگاه حاکمان آق‌قویونلوها و عثمانیها را ارتقا دهد.  با این وجود استنفورد جی شادر کتاب تاریخ امپراطوری عثمانی قدمت کتاب دده قورقود را به قرن ۱۴ میلادی تخمین زده است. 

پروفسور مایکل ای. در خصوص دو تاریخ اعلام نظر کرده است، وی اعتقاد دارد که نسخه‌ای که در حال حاضر از داستان‌ها داریم به صورت داستان‌ها و شعرهای فولکولور در حدود قرن ۱۳میلادی ساخته شده‌اند و در حدود قرن ۱۵ میلادی به صورت مکتوب در آمده است.  حداقل یکی از داستانها (داستان هشتم : بوسات اولدورولدوگی تپه گوزون بویو (داستان تپه گوز کشته شده به دست بوسات) در نسخه مکتوب در ابتدای قرن ۱۴ مشابهتی با داستان منتشرنشده‌ای به زبان عربی با نام Durar al-Tijan,کتابت شده در مصر به تاریخ ۱۳۰۹ تا ۱۳۴۰ میلادی دارد. 

کتاب دده‌قورقود که اغوزنامه هم نامیده شده   .گردآوردی است از دوازده داستان که از حکایتهای ترکهای اوغوز قزاقستان در قرن ۱۵ میلادی الهام گرفته. دده‌قورقود، یعنی راوی اصلی کتاب دده‌قورقود، در کتاب تاریخ‌اغوز نوشته رشیدالدین هم به صورت مردی دانا وجود دارد.

در حالی که روایتهای‌اغوز داستان خانها را به عنوان رهبران مطلق سیاست دشت حکایت می‌کند، کتاب دده قورقود داستان مردانی از قبیله اغوز است که رئیس‌های آنان، مثل بایندرخان، در متن وجود دارند .اما هیچگاه روی آنان تأکیدی نشده. این تفاوت بین کتاب دده قورقود و قطعه‌توپقاپی هم وجود دارد. قطعه‌توپقاپی، نوشته‌ای است با نویسنده ناشناس که در مدخل تاریخ آل سلجوقنوشته یازیجی‌اوغلو پیدا شده‌است. احتمالا اوغوزخان و کتاب دده قورقود  طی قرنهای ۱۴ تا ۱۶ میلادی گردآوری شده‌اند .کتاب کلمات اوغوزنامه المشهور به آتالارسوزی، که جُنگی از ضرب‌المثلهاست، شامل مدخلی بر قورقودآتا می‌شود که در آن از اوغوزآتا به عنوان فردی نامبرده شده که واجد توانایی پیشگویی می‌باشد. کتاب‌های کنزالدرر و جامع الغرر و درر التیجان و غرر تواریخ الازمان نوشته ابن دواداری (۷۸۶ قمری، ۱۳۳۵ تا ۱۳۳۶ میلادی)، تاریخ‌نگار دوره مملوکان، که بازتابی است از داستانهای دوره اردوی زرین، آمیزه بی‌همتایی از داستانهای مربوط به چنگیزخان، اوغوزخان و دده قورقود را ارائه می‌دهد. سرانجام، تاریخ جدید مرآت جهان، که کتابی درمورد تاریخ جهان است و در سال ۱۵۹۲ میلادی / ۱۰۰۰ قمری توسط یکی از خاندان آق‌قویونلو نوشته شده، داستانهایی درمورد اوغوز دارد که هم به داستان دده قورقود و هم به داستان اغوزخان اشاره کرده‌است.

بر پایه نظر محمد فؤاد کوپرولو مجموعه داستانهای ده‌ده قورقود ریشه‌ای پیش از اسلامی دارند و نشانه‌هایی از این ریشه‌های پیش از اسلام در آن دیده می‌شود. این داستانها قرنها به‌صورت شفاهی سینه به سینه نقل شده‌اند و سرانجام به صورت مکتوب درآمده‌اند. کوپرولو باور دارد کتاب دده قورقود در واقع از مجموعه مناقب اوغوزان یا اوغوزنامه‌ها جدا شده‌است.  وی برای اثبات سخن خود قسمتی از نقل قول ابوبکر عبدالله دواداری در کتاب درر التیجان را می‌آورد. دواداری در این کتاب که به سال ۷۰۹ قمری تألیف شده‌است در ذکر رویدادهای سال ۶۲۸ قمری، به دو کتاب به نام‌های اولوخان آتا بیتکچی و دیگری اوغوزنامه اشاره می‌کند. او می‌نویسد خود اصل کتاب اوغوزنامه را دیده‌است. این کتاب به روایت دواداری ابتدا از ترکی به فارسی و سپس به وسیله جبرائیل بن بختیشوع طبیب و مترجم معروف زمان هارون الرشید به عربی ترجمه شده‌است و اصل آن جزو خزانه ابومسلم خراسانی بوده‌است. نقل دواداری از آنجا که شباهت بسیار به داستان تپه گوز دارد، کوپرولو  این نتیجه رسیده که این کتاب قسمتی از اوغوزنامه باستانی بوده‌است که بعدها از آن مجموعه جداشده‌است؛

جوادی و بوریل معتقدند که داستان دده قورقود، به قرن پنجم و ششم هجری (یازدهم و دوازدهم میلادی) به دوران پیش از مسلمان شدند ترک‌های اغوز بر می‌گردد.

از نگاه فاروق سومر، داستان دده‌قورقود در مورد ترک‌های اوغوز حوضه رود سیحون در قرن چهارم و پنجم هجری است.

^{ترجمه ها}

کشته شدن تپه گوز توسط بساطکتاب دده قورقود به زبان‌ها مختلف ترجمه شده‌است. نخستین ترجمه دده‌قورقود به زبان آلمانی در سال ۱۸۱۵ از روی نسخه کتابخانه درسدن در آلمان بود. دست‌نویس دیگر این کتاب در واتیکان است.

غیر از ترجمه‌های آلمانی. روسی.  ایتالیایی چندین ترجمه دیگر نیز به سایر زبان‌های اروپایی و آسیایی صورت گرفته از جمله آن‌ها دو ترجمه به زبان انگلیسی را می‌توان نام برد که اولی در انگلستان  و دومی در آمریکا انجام یافته‌است.

از ترجمه کنندگان می‌توان به ترجمه دیگر از یواخیم هاین به زبان المانی که در سال ۱۹۵۸ درشهرزوریخ و چاپ به زبان روسی در سال۱۹۶۲به وسیله بارتولد وانتشارتوسط ویکتورژیرمونسکی درمسکو اشاره کرد.

متن کامل کتاب هم که با رسم خط اصلی ان بر اساس نسخه کتابخانه برلین در سال۱۹۱۶ از سوی کیلیسلی رفعت محقق کشور ترکیه که تلاش پیگیری در نشر متون زبان ترکی داشته در شهر استامبول به چاپ رسید. او واژه هاو عباراتی که نامفهوم و مغلوب بوده تصحیح کرده‌است با این وجود برخی واژها و مفاهیم نامشکوف مانده که در برابر آن‌ها عبارت مفهوم نشد درج گردیده‌است.

در ایران

ترجمه کتاب دَدَه قورقود برای اولین بار به زبان فارسی در سال ۱۳۵۵ توسط فریبا عزب‌دفتری و محمد حریری اکبری توسط نشر ابن سینا در تبریز به چاپ رسید. این ترجمه از متن انگلیسی آقای جفری لویس انجام گرفته‌است. آقای جفری لویس هم از دو نسخه خطی که اولی در کتابخانه درسدن که در سال ۱۸۱۵ کشف شده و دومی در کتابخانه واتیکان توسط آقای روزی کشف گردید، که به گفته آقای لویس دو نسخه خطی تاریخ ندارد و هر دوی آن‌ها متعلق به قرن شانزدهم است و معلوم نیست این دو نسخه در کجا نوشته شده‌است. بهزاد بهزادی پژوهشگر زبان ترکی آذربایجانی نیز دده قورقود را به زبان فارسی ترجمه کرده‌است. داستان دلی دومرول  توسط صمد بهرنگی به فارسی ترجمه شده‌است. کتاب دَدَه قورقود به زبان ترکی آذربایجانی بعد از انقلاب به ترکی آذربایجانی  چاپ شده.و در سال ۱۳۵۸ مجله‌ای هم به همین نام در ۲۵ شماره به زبان ترکی منشر گردیدیده است.

محرم ارگین در جلد دوم کتاب خود چنین میگوید که: «جای هیچگونه تردیدی نیست که کتاب دده قورقود متعلق به سرزمین آذربایجان است. گذشته از اسامی اماکن و اعلام و اقوام به کار رفته در داستان‌ها که این واقعیت را به وضوح نشان میدهند، زبان ادبی کتاب نیز مهر و نشان خاص این منطقه را در بر خود دارد. مشخصات زبان ترکی آذربایجانی که نشانه‌های آن در سده پانزدهم میلادی در نوشته‌های «قاضی برهان‌الدین» به چشم میخورد، در کتاب دده قورقود به گونه نمایان‌تر و چشم‌گیرتری ملموس است. به این ترتیب زبان آن نیز با موقیعیت فرهنگی، جغرافیایی و بومی محل کاملا تطبیق می‌کند.» 

در دولت حسن روحانی طرحی برای تدریس دده قورقود در ایران گذاشته شد.  جواد طباطبایی، فیلسوف تبریزی، در این‌باره نوشته‌است: «دولت تدبیر و امید با چه رویی می‌خواهد به مردم آذربایجان، که سده‌ها در قهوه‌خانه‌های شهرهای خود گوش به نقالی داستان‌های شاهنامه سپرده‌اند، اعلام کند که از این پس افسانه‌های «دده قورقود» جای داستان‌های رستم و سهراب را گرفته‌است. اگر چنین تدبیرها در راستای «بازگشت به خویشتن» ها و «آنچه خود داشت» هاست، متولیان باید بدانند که این اجبار به تغییر هویت مردم آذربایجان عین از خود بیگانه ساختن آنان است، زیرا مردمی که هزار سال شاهنامه، دیوان حافظ و گلستان سعدی خوانده‌اند به آسانی به این جعل هویت برای خود تن در نخواهند داد و از این «تدبیرِ» داهیانهٔ دولت جز «ناامیدی» از تدبیرهای او حاصل نخواهد شد!» وی افزوده‌است: «به رغم تبلیغاتی مسموم و یکسره نادرستی که گوش‌ها را کر می‌کند، هرگز، چاپ کتاب دده قورقود در آذربایجان ممنوع نبوده و خود من از نیمهٔ دوم دههٔ سی شمسی نسخه‌هایی از آن را در کتابفروشی‌های تبریز دیده بودم. فروش آزاد چند صد نسخه‌ای که از این «حماسهٔ ملّی ترکان» در تبریز چاپ می‌شد سال‌ها طول می‌کشید و البته جز مردمان کنجکاو نسخه‌ای از آن را نمی‌خریدند و اگر می‌خریدند اغلب نمی‌خواندند! ادعای «تحمیل» زبان فارسی به مردم آذربایجان توجیهی برای «تحمیل» تدریجی زبان «ترکی» دده قورقود به مردمی است که در سال‌های اخیر هویت جدید «ترکی در حال رنسانس» خود را کشف کرده‌اند. وزارت علوم باید بداند که نویسنده - یا نویسندگان- برنامه‌ای که اینک به دانشگاه‌های استان‌های آذربایجان ابلاغ شده‌است هدف‌هایی جز آموزش زبان داشته‌اند!» البته این نگرش تک بعدی و نژادپرستانه آقای طباطبایی است که هیچ توجیح علمی ندارد(ح.شرقی).

جشن یونسکو

در سال ۱۹۹۸ کتاب دده قورقود از طرف جمهوری آذربایجان و سازمان یونسکو نامزد و در سال ۲۰۰۰ «هزارو سیصدمین سالگرد نوشته شدن دده قورقود» جشن گرفته شد.

از سال ۱۹۵۶ یونسکو برای بزرگ‌داشت و شناساندن وقایع تاریخی و شخصیت‌های برجسته کشورهای عضو برای جهانیان جشن‌هایی را ترتیب می‌دهد،  و حیدر علی‌اف رییس جمهور فقید جمهوری آذربایجان در بزرگداشت هزار و سیصدمین سالگرد کتاب «دده قورقود» اعلام کرد که : «اگر چه ما امروز در وضعیت جنگ به سر میبریم ولی دده قورقود مردم را به صلح و دوستی دعوت میکند. ما سعی میکنیم مناقشات را مطابق با توصیه‌های دده قورقود حل کنیم.». در همین مراسم نیز دکتر جواد هیئت اعلام کرد که «کتاب «حماسه دده قورقود» حماسه مشترک ترکها و آذربایجانیهاست. در این حماسه مراحل مختلف اولاد ترک از بدو تولد و نامگذاری گرفته تاد دوران جوانی، شهامت، نامزدی، زناشویی، دوران پیری و آخرین لحظات عمرشان با سوژه‌های جالب منعکس شده‌اند. حماسه گرچه ۱۳۰۰ سال قدمت دارد ولی در قرن ۱۵ به رشته تحریر درآمده است.»

در سال ۱۹۹۹ نیز بانک ملی جمهوری آذربایجان، سکه‌های یادبود طلا و نقره به مناسبت سال دده قورقود ضرب کرد.

فرهنگ حماسی، داستان‌های عامیانه و موسیقی دده قورقود بر پایه دوازده افسانه قهرمانانه و سیزده دستگاه موسیقی صنعتی است که در طول نسل‌ها از طریق انتقال سینه‌بحثینه، هنرهای نمایشی، نشانه‌های فرهنگی و آهنگ‌های موسیقی به اشتراک گذاشته شده است در نوامبر ۲۰۱۸ به پیشنهاد کشورهای جمهوری آذربایجان، ترکیه و قزاقستان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو قرار داده شده‌است.

اکنون نیز شاهد کشف نسخه سوم دده قورقود هستیم که توسط ولی محمد خوجه از ترکمنهای ترکمن صحرا هستیم که این نسخه توسط دکتر محمد حسین صدیق (دوزگون) بنام نسخه فره داغ نامگذاری گردیده است.علت این نامگذاری را هم به علت تعدد استفاده این نام در نسخه یافته شده بیان نموده اند.

اینجانب نیز براساس وظیفه مطبوعاتی خویش سعی کردم مطالبی را راجع به کتاب دده قورقود را  بعنوان پیش درک موضوع نوشته و گردآوری نمایم تا حوصله برای نسخه سوم مهیا شود. تا نظرات دیگران را که پی درپی خواهد آمد جایی برای عدم آگاهی نباشد.

«دده قورقود» اكنون در دنيا شناخته شده است و شايد گمنام ترين جايي كه شناخت كمتري نسبت بدان دارند ايران باشد. غالب دانشگاههاي بزرگ دنيا آنرا از شاخه هاي تخصصي زبان تركي تدريس مي كنند و ترجمه هاي آن در ادبيات زبانهاي ديگر نيز وارد شده است. داستانهاي دده قورقود به هزاران سال پيش برمي گردد اما قديمي ترين نسخه خطي استنساخ شده از آن مربوط به سال 444 قمري است و شانزده سال بعد بايد جشن هزاره نسخه خطي آن برپا گردد و یونسکو سال 1999 را به نام دده قورقورد نام گذاری كرده بود.. واژه دده به معنی «بابابزرگ» است. .«دده قور قود» اولين عاشيق تاريخ آذربايجان است ، در اوايل قرن « 19» ديتس [Ditz] دانشمند و زبان‌شناس آلماني يك نسخه از اين كتاب را استنساخ كرد و سپس در روي آن به بحث و تحقيق پرداخت و داستان كشته شدن « دپه كوز به دست بساط» را به آلماني ترجمه نموده به چاپ رسانيد. پس از ديتس پروفسور نلدكه Noldeke در سال 1859 تمام نسخه‌ي خطي دده‌قورقورد را كوپيه و ترجمه كرد ولي چون قسمت زيادي از داستان‌ها را نتوانست بخواند، لذا از چاپ و ترجمه خودداري نمود. دانشمند شهير روسي و. بارتولد [V.Bartold] با استفاده از تحقيقات و يادداشت‌هاي نلدكه، دنبال كار او را گرفت، و در سال 1894راجع به اين كتاب در مطبوعات كشور امپراتوري روسيه نخستين اطلاعات را در اختيار دانشمندان قرار داد. و قسمت‌هايي از آن را نيز به زبان روسي ترجمه و منتشر نمود. اين كار مورد استقبال شايان شرق شناسان روسي واقع شد و درباره‌ي زبان و زمان پيدايش و تدوين داستان‌ها و شخصيت دده‌قورقود تحقيقات مفصلي به عمل آمد و مقالات متعددي نوشته شد،در اوايل قرن بيستم « انجمن تدقيق آثار اسلامي و ملي استانبول» درصدد انتشار اين كتاب برآمد و بدين‌منظور« معلم رفعت» از نسخه‌ي اصلي كتاب عكسي گرفت و تصحيح نمود و شرح و فهرست مختصري بر آن افزود و در سال 1915 م. برابر 1332 قمري به چاپ رسانيد... در روي نخستين صفحه‌اش عبارت « كتاب دده قور قود علي لسان طائفه‌ي اوغوزان» نوشته شده است.

در صفحه‌ي 3، مقدمه‌اي دارد كه اين طور شروع مي‌شود: قورقود آتا ديرلر برار قوپدي، اوغوزون اول كيشي تمام بيلجسيدي، نه ديرسه اولردي، غايبدن در لو خبر سويلردي، حق تعالي انك كوكلنه الهام ايدردي». و با اين عبارات خاتمه مي‌يابد: « قورقود اوغوز قومنك مشكلني حل ايدردي، هرنه ايش اولسه، قورقود آياته طانشمينجه ايشلمزلردي، هر نه كه بيورسه قبول ايدرلردي سوزين طوتب تمام ايدرلردي» ]
داستانها و حماسه هاي اين كتاب تاريخي كه از تاريخ كهن آذربايجان برمي خيزد ، خيرخواهانه و انساندوستانه است و هر آذربايجاني بايد به داشتن چنين فرهنگ والائي در هزاره هاي پيش بنازد. فرهنگ و ادبيات آذربايجان داستانهاي حماسي و اخلاقي دده قورقود را هم دارد.. تحقيقات و تدقيقات درباره اين اثر و آثار ديگر تركي بدست افراد علاقمند به زبان و ادبيات تركي صورت مي گيرد كه كار آقاي گونئيلي در مورد دده قورقود در خور توجه است. از ايشان در چند سال پيش هم تحقيقاتي درباره داستانهاي دده قورقود ديده بوديم اما كتاب جديد ، به نحو احسن مكمل كارهاي قبلي خود و افراد ديگر چون استاد محمدعلي فرزانه بوده است.
بازخواني مجدد دده قورقورد همراه بوده است با معادل كردن واژه ها و اصطلاحات با تركي معاصر و منظوم كردن آن به گونه اي بوده است كه عاشيق ها هم اكنون مي خوانند و در واقع دريائي از فرهنگ و معارف تركي آذربايجاني به روي عاشيق ها گشوده شده است و مفاهيم والائي براي انتقال به شنونده خواهند داشت. داشتن قريحه زيباي شعر در ذوق گونئيلي همراه با آشنائي گسترده ايشان به فولكولوريك آذربايجان دست به دست هم شده و اثر زيباي حاضر را خلق كرده است. زبان شعر گونئيلي مانند شهريار و گذشتگان خود بسيار روان و دلنشين است و قابل فهم و درك براي هر تركي است. بي شك ديري نخواهد گذشت تا دده قورقود با اين بيان در زبان تركها جاري خواهد شد.

نسخه مورد استناد ايشان ، همان نسخه معروف نگهداري شده در كتابخانه كرال آلمان مي باشد كه گويا همان نسخه بازخواني شده در قرن 15 ميلادي است. تاكنون صدها ترجمه ، بازخواني ، به روز كردن و شرح از دده قورقود در كشورهاي مختلف و به زبانهاي گوناگون صورت گرفته است اما در سال 1355 بود كه از روي ترجمه انگليسي آن ، ترجمه فارسي هم انجام شد و به چاپ رسيد و بعد از انقلاب اسلامي ايران نيز به همت جناب آقاي محمدعلي فرزانه به زبان تركي به چاپ رسيد. در سال 1378 نيز به دست جناب آقاي گونئيلي «دده قورقود كيتابي و دده قورقود كيتابيندا سؤزلر ـ آدلار» انتشار يافت و در سال 1382 در تكميل كار خويش چنين اثر ارزشمندي را به ادبيات تركي ايران عرضه داشتند. داستانهاي دده قور قود به صورت نمايشنامه تئاتر توسط انجمن هاي ادبي و هنري در شهرهاي تهران ، اروميه ، تبريز، اردبيل ، زنجان و .... اجرا شده است و در عرصه سينماي ايران ،يدالله صمدي در سال 1372 يكي از داستانهاي دده قور قود به نام دلي دومرل را كارگرداني نمود ،اين فيلم محصول گروه فيلمسازي همراه در مدت زمان 98 دقيقه ساخته شده است. موسيقي متن از حسن زندباف ،اشعار تركي از محمد باقر جعفري زاد، آواز از اسفنديار قره باغي، محمدرضا متين ،ساز آذربايجاني از عمران حيدري.

خلاصه داستان دومرل :دده قور قود، عاشق اهل آذربايجان، عفريت مرگ را رو در روي خود مي بيند. اما به عاشيق تا خاموش شدن سازش به او فرصت ادامه زندگي مي دهد. عاشيقي بانواختن سازش افسانه دمرل را شرح مي دهد: دومرل جواني است که از رهگذران باج مي گيرد و از پدر و مادر پيرش مراقبت مي کند. دمرل بورلاخاتون را در شکارگاه مي بيند و به خواستگاري او مي رود و پس از پيروز شدن بر خواستگاران بورلاخاتون با او پاي سفره عقد مي نشيند. او به توصيه عموي بورلاخاتون به بارگاه خان خانان مي رود تا يهوداي يک چشم و افرادش را تارو مار کند. ده سال پس از پيروزي بر يهوداي يک چشم دمرل صاحب دو فرزند مي شود و از حمايت مردم دست مي کشد و محبوبيت خود را از دست مي دهد، تا اين که روزي مرد سفيد پوشي را ملاقات مي کند که شباهت به جواني خود دارد. دمرل ناخواسته باعث مرگ جوان مي شود و پس از آن مرگ را به مبارزه مي طلبد. مرگ قصد گرفتن جان دمرل را دارد و پيشنهاد مي کند که دمرل براي گريز از مرگ کس ديگري رادواطلب مرگ کند. حتي پدر و مادر دمرل حاضر بهفدا کردن جان خود مي شوند. بورلاخاتون تنها کسي است که حاضر مي شود به جاي دمرل به آغوش مرگ برود. آن دو به ميعادگاه مرگ مي روند و مرگ باديدن آن ها زندگي را به آن دو مي بخشد.