MƏŞRUTƏ İNQİLABI (1905-1911)


 

Hazırlayan:Dr.HÜSEYN ŞƏRQİDƏRƏCƏK SOYTÜRK

حاضیرلادی :دکتر حسین شرقی دره جک سوی تورک

 

1905-1911-جي ايللر ايران اينقيلابي، ايران بورژوا اينقيلابي (1905-1911) و يا مشروطه حرکاتي ايرانداکي شاه رئژيمينه قارشي اينقيلاب.

 

  عومومي معلومات

  گونئی آذربايجاندا قلبه چالديقدان سونرا، 19 مارت، 1910-جو ايلده ستار خانين رهبرليگي ايله تهرانا يوروش باشلانيب. ستار خان و باغير خانين فداي دسته لري تبريزدن تهرانا يولا دوشوبلر لاکين ايران مونارخيياسي نين روسيياني کؤمه يه چاغيرماسي ايله اينقيلاب سوقوط (1911) ائتدي. تبريزه داخيل اولان روس قوشونلاري اينقيلابچيلارا ديوان توتدولار.

 

  مشروطه حرکاتينا سياسي قييمت.

  مشروطه حرکاتي 20-جي عصرده باش وئرميش آزادليق و دئموکراتيک اينقيلابلار اوچون ايلک جيغير آچميشدي. بو معنادا مشروطه حرکاتيني ياخين و اورتا شرق اؤلکه لرينده کئچن يوزيلليکده کي  ميللي آزادليق و دئموکراتيک حرکاتلارين  " پيونئري "  آدلانديرماق اولار. 1905-1911-جي ايللرده باش وئرميش مشروطه حرکاتي نين مقصد و مرامي يولوندا جانلاريني قوربان وئرنلرين سايي چوخدور. اصلینده بو حرکاتا پاک ويجدانلا قوشولانلار، اونو اوغورلو قلبه يه چاتديرماق ايسته ينلرين هاميسي قهرماندير، تاريخيميزده و يادداشيميزدا هميشه ياشار اينسانلاردير. 

  مشروطه قهرمانلاري سيراسينا ميللي قهرمانلاريميزلا ياناشي موختليف ميلتلرين – فارسلارين، کوردلرين، عربلرين، تاليشلارين، روسلارين، گورجولرين، پولياکلارين، بولقارلارين، حتّی اوزاق آمئريکادان مشروطه چيلره کؤمه يه گلميش اينسانلارين دا خاطيره لريني ميننتدارليقلا ياد ائتمک گرکدير. بو، بير داها گؤسترير کي، مشروطه حرکاتي بير اؤلکه چرچيوه سيندن چيخيب بين الخالق ايجتيمايتين نظر-ديقتيني اؤزونه يؤنلده بيلميش خالق حرکاتي، موستبيد رئژيمه و اونون سؤيکنديگي اجنبي موداخيله لره قارشي موترققي اينسانلارين موباريزه سي و همرايليگي ايدي. بو يولدا جانلاريني فدا ائتميش سرداري ميللي ستار خان، سالاري ميللي باغير (باقر) خانلا ياناشي اونلارين وفالي سيلاحداشلاري الي موسيونون، حيدر خان عمي اوغلونون، شئيخ محمد خياباني نين، يادلارين الي ايله دارا چکيلميش دين خاديمي ثقه السلام تبريزي نين، مممدتاغي خانين، جانيني و بوتون ثروتيني مشروطه يولوندا قويموش حاجي مهدي کوزکوناني نين، سون نفسه قدر مشروطه بايراغيني يئره قويمايان حسن خان باغبانين، اونون قارداشي حسین خان باغبانين،  " مرکزي قئيبين رهبرلري، فاللاري نين (هاجي رسول سدقياني ، حاجي الي داعوافوروش، سید حسن شريفزاده، محمدعلي تربييت، جعفرآغا گنجه يي، مير باغير آغا، ميرعلي عسگري، آغاناغي شوجاي، محمد صاديق خامنه اي و س.) و مينلرله مشروطه قهرمانلاري نين آدلاريني چکيب عزيز خاطيره لريني ياد ائتمک بورجوموزدور " . 

  انجومنلر

  - مشروطه اينقيلابي (1905-1911) دؤورونه آيد سئچکيلي اينقيلابي اورقانلار. انجومنلر ايرانين و آذربايجانين بير چوخ بؤيوک شهرلرينده وار ايدي و اينقيلابين مودافيعه سينده و اينکيشافيندا موهوم رول اويناييرديلار. 1906 ايلين سئنتيابريندا تبريزده، شاه سارايي نين مشروطه نين(آنا یاساسینین )وئريلمه سي نين قارشيسيني آلماق جهدلرينه قارشي بؤيوين اعتيراض زاماني، حرکاتين رهبرليگي اوچون ايران تاريخينده ايلک دفعه  اهالي طرفيندن سئچيلن انجومن سئچيلدي و بونونلا دا بوتون ايراندا انجومنلرين تشکيل اولونماسي نين اساسي قويولدو.

 

تبريز عوصياني (1908-1909) 

  تهراندا باش وئرن 23اييون چئوريليشيندن سونرا ايرتيجا ايرانين بوتون ايالتلرينده هوجوما کئچدي. رشتده، انزه ليده، مشهدده، سبزواردا، قوچاندا، کرمانشاهدا، بوشهرده، بندرعباسدا، ائلجه ده باشقا شهرلرده قوبئرناتورلار شاهين امري ايله بوتون انجومنلري قوودولار و بير چوخ قزئتلري باغلاديلار.23 اييون 1908-جي ايلده محمد علي شاه قاجارتهراندا چئوريليش ائدنده، مير هاشيمين باشچيليغي آلتيندا تبريز ايرتيجاچيلاري شهري اله کئچيرمه يه و موجاهيدلرله، فدايلرله و انجومنلرله بيردفعه ليک حاق-حساب چکمک فيکرينه دوشدولر. مير هاشيمين داوچيلرينه مرند خاني شوجا نيظامين و تبريزين قرب حيصه سي نين قارامليک محلله سي نين دسته لري ده قوشولدولار. ايرتيجاچيلار اولجه تبريزين، ستارخانين فدايلري نين الينده اولان شيمالداکي اميرخيز محلله سيندن باشقا، شيمال-شرق حيصه سيني-داوچي محلله سيني، شيشگيلان و باغمئشه  محلله لريني اله کئچيرديلر. شهرين جنوب-شرق حيصه سي باغير خانين فدايلري نين الينده ايدي، اونلارين اساس بازاسي خيابان محلله سي ايدي. تبريزده دؤيوشلر باشلاياندان سونرا تبريز انجومه ني نين مولکدار-ليبئرال کسيمي خاريجي اؤلکه لرين کونسوللوقلاريندا گيزلنديلر. انجومن صدري بصير  السلطنه و جلال المولک روس، حاجي مهدي کوزکوناني و شئيخ سليم عوثمانلي، ميرزه حسین واعيظ -فرانسيز کونسوللوقلاريندا بست اوتوردولار. اکثرييتي مولکدار، تاجيرلر و روحانيلردن عيبارت تبريز انجومه ني مووققتي اولاراق داغيلدي. مورتجع دسته لره قارشي موباريزه ني تبريز سوسيال-دئموکرات موجاهيدلر تشکيلاتلاري نين باشچيلاري علي موسيو، داوافوروش، ائلجه ده ستارخان و باغير خان داوام ائتديلر. 

 

مشروطه دؤورونده مطبوعات 

  1905-1911 ايللر ايران مشروطیت اينقيلابيندا آذربايجان آپاريجي و حلل ائديجي رول اوينادي. بو اينقيلاب آذربايجان خالقي نين ايجتيماعي-سياسي و ميللي دوشونجه سي نين اينکيشافي اوچون شرايط ياراتدي. مشروطه فرماني اؤلکه ده سياسي فضانين آچيلماسينا گتيردي. گوندن-گونه گئنيشلنن سياسي حاديثه لر و ايجتيماعي چکيشمه لر اؤلکه نين خبر مرکزينه چئوريلمه سينه، بو ايسه آذربايجاندا مطبوعات بازاري نين يارانماسينا گتيريب چيخاردي. موختليف قزئتلر ياييلماغا باشلادي.

 

ستار خان 

  اؤتن يوز ايلين اوللرينده روسييادا چيخان  " نووايا ورئميا "  درگيسي نين  " خالق قهرماني " ، ايتاليا مطبوعاتي نين  "ايرانين هاننيبالي "  آدلانديرديغي، مشروطه حرکاتي نين رهبري ستارخانين حياتي، اونون کئچديگي موباريزه يولو، خوصوصن مشروطه حرکاتينداکي تاريخي رولو، سرکرده ليک مهارتيینه راما عؤمرو فاجيعه لي سونلانان تهرانين ياخينليغيندا، حضرت عبدالعظیم  " طوطي "  آدلانان باغيندا آدينا و قهرمانليغينا لاييق اولمايان چوخ سؤنوک بير مزاردا اويويان ستار حاجي اوغلو 1867-جي ايل آوقوستون 16-دا قاراداغدا آنادان اولوب. آتاسي حاجي حسن عاييله سيني شخصي تصروفاتي و خيردا آلوئرله دولانديرارميش. حاجي حسنين وفات ائتميش اولکي آرواديندان بير قيزي و بير اوغلو، سونراکي ائولنديگي آرواديندان ايسه ستار، ايسماعيل و قافار آدلاريندا اوچ اوغلو، بير قيزي دونيايا گلير. ستار اوچونجو اوغلان اوشاغي ايدي. او، ايلک تحصيليني موللاخانادا آلميش، ائرکن ياشلاريندا مدرسه ني ترک ائده رک تصروفات ايشلرينده آتاسي نين کؤمکچيسي اولموشدو " . 

  ستار اوشاقليغيندان زيرک ايميش:  " چئويک، اوشاق اويونلاريندا بئله مغلوب اولماغي سئومه ين ايميش، بو فرقلنديريجي جهتلر اونو اؤز ياشيدلاري آراسيندا فخري  " خان "  تيتولو ايله مشهورلاشديرميشدي. ستارخانين بؤيويوب بوي آتديغي عاييله چاريزمين، هم ده شاهليق ايستيبدادي نين باريشماز دوشمني ايدي. هر ايکي ظولمکار رژيمين عليه ينه چيخانلار چوخ واخت حاجي حسنين کوماسيندا سيغيناجاق تاپيرديلار. چار مأمورلاري نين زوراکيليغي عليه ينه اولدوغو اوچون آرازين او بيري ساحيلينه – قاراداغا کئچن فرهاد آدلي شخص ستارخانين قارداشي ايسماعيل طرفيندن حيمايه اولونموشدو. فرهادي حيمايه ائديب گيزلتديگي اوچون تبريز وليعهدي نين امريله ايسماعيل دارا چکيلميشدي. 

  اوغلونون دردينه دؤزه بيلمه ين، هم ده يئرلي مأمورلار طرفيندن تعقيب اولونوب ايزله نيلن حاجي حسن قاراداغدان تبريزه کؤچمک مجبوريتينده قالير. او، تبريزده اوزون مودت ياشايا بيلمير، خستله نير و يئنيدن قاراداغا قاييدير. آز سونرا بورادا وفات ائدير و آغيازي کندينده کي  قبيريستانليقدا دفن اولونور " . 

  تبريزه کؤچدوکدن سونرا شهرين سوسيال-سياسي موحيطي و ستارخاني اهاته ائدن اينسانلار اونون دونياگؤروشونون فورمالاشماسيندا، وطنه، خالقا باغليليقدا موستثنا رول اوينايير:  " رئژيمين علئيه اينه چيخان شخصي مودافيعه  ائتديگينه، همين شخصين طرفيني ساخلاديغينا گؤره 1898-جي ايلده ستارخان تبريزده حبس اولونور و اردبيلين  " نارين قالا "  زيندانيندا ايکي ايله ياخين مهبوس حياتي کئچيرمه لي اولور. 

  ستارخان حبسخانادا تانيش اولدوغو بير محبوسو گيزلي يوللا آزاد ائتمه يه گلنلرين کؤمکليگيله زينداندان قاچير. بير مودت تبريزده و اطراف بؤلگه لرده گيزلي شکيلده ياشايان ستارخان رژيم عليه ينه، اونون يئرلرده کي  مأمورلاري نين خالقا ائتديکلري ظولم و اؤزباشيناليغينا قارشي موباريزه آپاران دسته لره قوشولور. بو حاقدا سید احمد کسروي نين، ايسماعيل اميرخيزي نين، کريم طاهيرزاده نين، صمد سردارينييانين، رحيم رئيسنييانين، محمدرضا عافيتين، روس شرقشوناسي س.م.ايوانووون و باشقا مؤليفلرين اثرلرينده ديرلي فاکتلار وار. س.ا.کسروي نين يازديغيندان بللي اولور کي، ستارخان مشروطه چيلره قوشولمازدان خيلي اول دؤولتين  " قاچاقچي "  آدلانديرديغي پارتيزان دسته لري ياراتميش، ايقتيدار نوماينده لرينه، ظولمکار مأمورلارا و مولکدارلارا قارشي هوجوملار تشکيل ائتميشدي.

رژيم عليه اينه سيلاحلي دسته لر تشکيل ائتمزدن اول ستارخان مرنده گلير و آتاسي نين تانيشي رضاقولو خانين واسيطه سيله بير مودت مرند-خوي-سالماس خطي اوزره يول موحافيظه چيسي وظيفه سينده چاليشير، چوخ کئچمه دن بو ايشي ترک ائديب اول تهرانا، سونرا ايسه خوراسانا گئدير و اورادا چوخ داوام گتيره بيلمه ييب يئنيدن تبريزه دؤنور " . 

  ستارخان تبريزه دؤنن واخت آرتيق تبريز رئژيمي عليه ينه آياغا قالخميش و اونون بوتون سياسي سوتونلاريني سيلکله مه يه باشلاميشدي:  " خالق حرکاتي نين خوفو قارشيسيندا ميلته مشروطه آزادليقلاري ود ائدن موظفرالدين شاهدان فرقلي اولاراق تاخت-تاجا گلن محمدعلي شاه آتاسي نين ميلته وئرديگي وعدلري يئرينه يئتيرمک عوضينه اجنبي سيلاحينا سؤيکه نيب خالقا ديوان توتماغا باشلايير. اوسته ليک ايراني نوفوذ دايره سينه چئويرمک حاقدا 1907-جي ايل اينگيلتره-روسييا سؤودلشمه سينه راضي اولدو. بونون آردينجا 1908-جي ايل اييون آيي نين 23-ده خالق ائلچيلري نين توپلانديغي مجليس توپ آتشينه توتولدو. اؤلکه ده کوتلوي حبسلر و تعقيبلر باشلاندي. 

 مشروطه حرکاتينا آغير ضربه ائنديريلديگي، وئريلميش نيسبي آزادليقلارين الدن آلينديغي، انجومنلرين قاپيلارينا قيفيل وورولدوغو آغير گونلرده آذربايجان، اونون باش شهري تبريز آياغا قالخدي. کوتله ني موباريزه يه قالديرماقدا و موتشککيل هوجومو تشکيل ائتمکده ستارخان و اونون سيلاحداشلاري باشدا اولماقلا  " مرکز غيب " ين، مودافيعه  شوراسي نين و تبريز انجومه ني نين بؤيوک و دانيلماز خيدمتلري اولموشدو. بو تاريخي خيدمت هم ايراندا، هم ده اونون حدودلاريندان کناردا اوبيئکتيو تاريخچيلر و تدقيقاتچيلار طرفيندن دؤنه-دؤنه قئيد ائديليب. محمدعلي شاهين مشروطه حرکاتينا خيانت ائتمه سينه، رئژيمين ايشه سالديغي زوراکيليغا و آمانسيز جزا تدبيرلرينه قارشي تبريزليلرين اعتيراضي اولجه بازار دوکانين باغلانماسي و کوتلوي نوماييشلرله باشلاميشدي. حاکيميت اورقانلاري و قوشون خالقا قارشي زور تطبیق ائتمک ايسته ديکده مشروطه چيلر زورا زورلا جاواب وئرمک مجبورييتينده قالميشديلار " . 

قایناق : آزاد ویکیپدیا