Lətifə Mirzəyeva

لطیفه میرزه یئو

برگردان : علی محمدنیا

 

خالق شاعری، آکادئمیک بختیار واهابزاده نین (۱۹۲۵-۲۰۰۹) مؤوضو دایره‌سی گئنیش و زنگین اولان یارادیجیلیغیندا گ . آذربایجان خصوصی یئر توتور. بو مؤوضودا یازدیغی اثرلرینین هامیسیندا شاعرین وطنسئورلیگی، سویداشلاریمیزین طالعیینه بؤیوک قلب یانغیسی، اونلارین یانیندا و دایاق اولماق آرزولاری، آنا دیلینه، وطنین بیرلیینه بیر اؤولاد موناسیبتی اؤز عکسینی تاپمیشدیر.

ب . واهابزاده نین جنوب مؤوضولو ایلک اثری ۱۹۵۱-جی ایلده قلمه آلدیغی «جنوبلو باجیما»شعیریدیر. شعیرده بوتون گونونو ساپلارین چورومه‌مه‌سی اوچون قارانلیق و روطوبت‌لی وضعیت‌ده ساخلانیلان کارخانادا خالی توخوماقلا کئچیردیینه گؤره گونو-گوندن سارالیب-سولان، دردلرینی گؤز یاشی ایچریسینده اوخودوغو نغمه‌لره کؤچوره‌ن جنوب‌لو قیزین آجیناجاق‌لی حیاتیندان سؤز آچان شاعری توخوجولارین بئله بیر شرایط‌ده چورومه‌سینین اربابی ناراحات ائتمه‌مه‌سی، اینسانین قیمتینین ساپ‌دان اوجوز توتولماسی قضبلندیریر:

ایچیر سویونو دا گؤز یاشلاریندان

توخودوغون گوللر هئی نارین-نارین.

نئچین گؤز یاشلارین دؤنوب تیکانا

دلمیر آیاغینی موفتخورلارین؟!

شاعرین بو حاق‌لی غضبینی «شاه ائولنیر» (۱۹۶۰) شعیرینده ده دویوروق.

ب .واهابزاده نین آذربایجانین بیرلیگی و ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزه آپاران ستارخان، شیخ محمد خیابانی و سید جعفر پیشورینین عزیز خاطره‌سینه اتحاف ائتدیی مشهور «گولوستان» (۱۹۵۹) پوئماسینین اولینده آذربایجانین سینه‌سینه یارا ووران، بیر خالقی ایکی یئره بؤلن «گولوستان» موقاویله‌سینه ایمضا آتیلماسی صحنه‌سی تصویر ائدیلیر. بو معاهده‌یه ایمضا آتان هر ایکی طرف – چار روسییاسی و شاهنشاه آذربایجان خالقینا تامامیله یاددیر. وطنین اؤز صاحبیندن سوروشولمادان، اونون فیکرینی اؤیره‌نمه‌دن و نظره آلمادان موقاویله‌یه ایمضا آتیلیر:

طرفلر ساکیت‌دیر، غضب‌لی دئییل

محو اولان قوی اولسون، اونلارا نه وار.

ایمضالار آتیلیر بیر-بیر ائله بیل،

سئوگی مکتوبونا قول چکیر اونلار.

هر کس موقاویله‌یه ایمضا آتدیق‌دان سونرا  عینک‌لی ضابطله تسبح‌لی آغا بیر-بیرلرینه ال وئریرلر. «اونلارین بیرلشن بو اللریله»؛ «آیریلیر بیر ائل، بیر وطن»:

آغلاییب داغلاردان اسن کولکلر،

بو عصوم خبری عالمه یایدی.

سانکی دیله گلدی گوللر، چیچکلر.

«بو ایشه قول قویان قوللار سینایدی».

اثری اوخویان هر بیر کسین قلبینده واحید بیر وطنی پارچالایان، آیریلیغا قول قویان ایکی یادا بؤیوک نیفرت و غضب حیسی کوکرییر.

AMEA-نین موخبیر عضوو، پروف. یاشار قارایئو یازیردی: «وطنین ایکی یئره بؤلونمه‌سی «گولوستان» موقاویله‌سی ایله باشلادیغی کیمی، اونون – اوریی پارچالانان شاعرینین ده آغریسی و هایقیرتیسی... «گولوستان» پوئماسی ایله باشلاییب (ع.عسگرلی. بختیار واهابزاده: حیاتی، موحیطی و یارادیجی‌لیغی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۲۲، ص. ۳۸۹).

«گولوستان» پوئماسینین یازیلدیگی بیر دؤورده سیاسی جهت‌دن بئله کسکین کاراکتئرلی اثری میدانا چیخارماق هئچ ده آسان دئییلدی. بو، مؤلف‌دن بؤیوک بیر جسارت طلب ائدیردی. رافیق یوسوف اوغلونون «آذربایجان پوئماسی: آختاریشلار و پئرسپئکتیولر» (باکی، «علم»، ۱۹۹۸، ص. ۸۶) کیتابیندا اوخویوروق:

ب .واهابزاده نین «گولوستان» (۱۹۵۹) پوئماسی اؤز آچیق-ساچیق‌لیغی، باریشماز مؤوقعیی ایله سئچیلدیی اوچون اونون مؤلفی داها چوخ سیخما-بوغمایا سالیندی. پوئمانین چاپ ائدیلدیی «شکی فهله‌سی» قزئتینین نؤمره‌لری یاندیریلسا دا، اثر الیازماسی شکلینده ال-ال گزیر، اوخونوردو.

شاعرین تاریخی بیر فاجعه‌نی عکس ائتدیره‌ن «گولوستان» و اونون ایکینجی حیصه‌سی «ایستیقلال» (۱۹۹۹) پوئمالاری اوخوجوسونو آذربایجان ایدئیاسینا سسلییر:

آغالار بیلمه‌دی بیردیر بو تورپاق

تبریز ده، باکی دا آذربایجاندیر.

بیر ائلین روحونو، دیلینی آنجاق

کاغیذلار اوستونده بؤلمک آساندیر.

بیرینجی اثرین یازیلماسیندان کئچین ۴۰ ایل سونرا ب .واهابزاده نی اونون داوامینی یازماغا وادار ائد‌ن نه ایدی؟ بو سوالا شاعر بئله جاواب وئریر:

«گولوستان» عادیجه هارایدی، هایدی

قولاقلار کار اولور بیز قیشقیراندا.

من اونو یازاندا شاه زامانییدی،

باشقا بیر زاماندی ایندی ایراندا.

پوئمادا آذربایجانین خالقین اؤز حاق-حقوقلارینین طلبی ایله آیاغا قالخماسی و قارشیسیندا «داغ» گؤرمه‌سی حادثه‌لری ده ایشیقلاندیریلمیشدیر. مؤلف یازیردی کی، خالقین قلبینده بوی آتان  نیفرت اؤز کؤکسونون حمله سیله او داغی دلدی. بو نیفرت‌دن  آجیقلانان حاکمیت ۱۹۹۰-جی ایلین ۲۰ یانواریندا خالقی تانکین آلتیندا ازدی.

شاعر  ۱۹۹۰-جی ایلین ۲۰ یانوار قیرغینینین تملینین «گولوستان»دان قویولدوغو قناعتینده ایدی. آزادلیغین وئریلمدیی، یالنیز آلیندیغی باشا دوشولدویو حالدا «گولوستان»دان «شهیدلر»ا قدر کئچن اوزون بیر مدت عرضینده خدافرین کؤرپوسوندن بیر کیمسه کئچمه‌دی. اوستوندن کئچه بیلمدییمیز  اوچون قهریمیزدن خدافرین کؤرپوسونون اوستونو اوت باسدی.

چایین آلتینداکی تورپاق بیر اولدوغو اوچون او تایی بو تایدان آییرماق اولماز. ائله اونا گؤره‌دیر کی، ۱۹۸۹-جو ایلین دئکابر آییندا قوزئی تورکلری تیکانلی سرحد مفتیللرینی قیریب گونئی طرفه کئچیرلر. او تایلا بو تایین بیر گونلوک قوووشماق سئوینجیندن بؤیوک چاش-باشلیق یارانیر. شاعر بو گونو گؤردویو اوچون شوکور ائدیر.

بو حادثه‌دن بیر نئچه ایل اول اوستاد شهریار شاعر بختیارلا تئلئفون دانیشیغی زامانی («عینی یاشداییق» (۱۹۸۱)) اونون یاشدا اؤزوندن جاوان اولدوغو اوچون اؤزونون گؤره بیلمدیی ووصال گونونو قوزئی‌لی شاعرین گؤرمه‌سینی آرزولامیشدی.

ب .واهابزاده «ایستیقلال» پوئماسینی گله‌جه‌یه بؤیوک ایناملا تاماملاییر. او، آذربایجانی ایکی یئره آییران سرحد چپرلرینی قیرا بیلن خالقیمیزین گئج-تئز اونو یئنه قوراجاغینا اینانیر. سو گلن آرخا بیر ده سو گلجیینه اومید بسلییر:

پوئمانین هر ایکی حیصه‌سینده تاریخی حادثه‌لره موناسیبت بیلدیریلیر، حسرت‌دن نیسگیلدن، عدالت‌سیزلیک‌دن یارانان غضب دویولور.

ب .واهابزاده نین قاراباغ‌لی دوستو خودو مممدووون خاطره‌سینه حصر ائتدیی «گولوستان-قاراباغ» شعیری ده اؤز دؤورونون رئاللیغی ایله سسلشیر. قاراباغین ایشغالیندان کئچن ۲۰ ایلده‌ن چوخ بیر واخت‌دا اونون آزاد ائدیلمه‌مه‌سی شاعرین قلبینی چوخ اینجیدیردی

بو یئرده «گولوستان» دوشدو یادیما

آغیر داش باغلاندی قول-قانادیما.

گولوستان سازیشی بیر قاندال کیمی

کئچدی قولوموزا، بیز محکوم اولدوق.

«ب .واهابزاده هنی آزادلیق یولوندا دؤنمز مجاهیده چئویره‌ن ده اینام ایدی. «من اینامین اؤولادییام. یارادیابدییر اینام منی» – دئین اؤلمز صنعتکار قلمینی بو یولدا سونگویه چئویرمک‌دن چکینمیر، ایچینده‌کی آزادلیق اودو اونو یئنی یارادیجی‌لیق اوفوقلرینه سسلییردی (ق. سالام اوغلو. «دؤیوشن قوه‌لرین بختیاری، یاخود میللی ایستیقلال تاریخینین پوئتیک سالنامه‌سی». «کرئدو»، ۲۰۱۵، ۱۵ دئکابر، ص. ۴).

ب .واهابزاده «سهند قارداشیمیزا» (۱۹۷۱) شعیرینده ب.ق.سهندین باکییا گلیشیندن نه قدر سئوینیرسه بو گلیشین گیزلی اولماسیندان بیر او قدر تأسف‌لنیر. ائله اونا گؤره‌دیر کی، گوندوزلر بیچاقلا، گئجه‌لر قلمله اوتایلی، بو تایلی خالقینین دردلرینی ساغالتماغا چالیشان ج. هئیته «بیچاق-قلم» (۱۹۸۲) شعیرینده اوز توتاراق دئییر :

یاز کی، بوتؤو ایدیک پارچالانمیشیق،

او تایدان دونیایا سسین اوجالسین،

یاز کی، قلمیندن سوزولن ایشیق

وطندن، وطنه بیر کؤرپو سالسین.

ب .واهابزاده ه شعیرینده جسورلوق، قهرمانلیق، دؤیوشکه‌نلیک و دوشمنه میدان اوخوماق عزمی تاریخی ترققییه خیدمت ائدیر. بو باخیم‌دان اونون «مرضیه» (۱۹۸۴) پوئماسی دقتی جلب ائدیر. پوئما گ . آذربایجانین افسانوی ایگید قیزی، متن اینقیلاب‌چیسی، فداکار معلمی، آلوولو شاعری، ایستعدادلی ناثری مرضیه احمدی اوسکوییه (۱۹۴۵-۱۹۷۴) حصر ائدیلمیشدیر.

شاعر پوئمادا اؤز قهرمانینین داخیلی دونیاسینی، حیاتا، جمعیته موناسیبتینی آیدینلاشدیرماق اوچون اونو حادثه‌لر بورولغانیندا، ضدیتلر قوینوندا، یاشادیغی-اینسانین حقوقلارینین تاپدالاندیغی، دیلینین قیفیللاندیغی، آزادلیغینا ایمکان وئریلمدیی بیر موحیطه، گئرچک‌لییه باخیشلاری احاطه‌سینده تصویر ائدیر. وطنین و خالقین آزادلیغی آرزولاری ایله یاشایان، خالقین نظرینده آزادلیغی ضرورت سوییه‌سینه قالدیرماغا چالیشان مرضیه اوز به اوز سلاح‌لی موباریزه میدانیندا نئچه-نئچه شاه نؤکرینی اؤلدوردوک‌دن سونرا ساواک-ین الیقانلی جللادلاری طرفیندن آمانسیزجاسینا ‌سینه توشلانان یاغیش سئلی کیمی آرام‌سیز گول له‌لره سینه گره‌رک هلاک اولاندا دا عقیده‌سیندن دؤنمور:

من ظولومه سیغیشمارام!

بیر اؤلومله قورخوزدونوز، یئتر منی!

بیر حیاتا سیغیشمادیم،

یوز اؤلومه سیغیشمارام!

ب .واهابزاده نین مرضیه نین دیلیندن دئدیی بو سؤزلر تکجه اونون سؤزو کیمی دئییل، دونیانین هر یئرینده حاقسیزلیقلارلا قارشیلاشانلارین سؤزو کیمی سسلنیر.

م.اوسکوی قیسا عمرونون نئچه-نئچه عزیز، معنالی، خالقینا لازیملی گونلرینی دوشمنین پنجه‌سینده، یاغیلارین اسارتینده، وطندن اوزاقلاردا، قوش کیمی دمیر قفس‌ده کئچیرمیشدیر.

ب .واهابزاده نین «آذر اوغلونا» (۱۹۶۱)، «وطندن-وطنه» (۱۹۶۲)، «شهریارا» (۱۹۶۵)، «کؤرپولر وار» (۱۹۶۷)، «سهنده مکتوب» (۱۹۶۸)، «باکییلا تبریز آراسیندایام» (۱۹۶۹)، «اولدو» (۱۹۷۱)، «ساحیره جاواب» (۱۹۷۱)، «لال-کار» (۱۹۷۸)، «تاریخین قانونو» (۱۹۷۹)، «اوستاد شهریارین سلیمان روسته‌مه گؤندردیی مکتوبا جاواب» (۱۹۸۰)، «بیزلری حسرت» (۱۹۸۱)، «آشیق علی» (۱۹۸۲)، «جاواب» (۱۹۸۴)، «یاسمن اوچون» (۱۹۸۹) شعیرلری ده گ . آذربایجان مؤوضولو اثرلریندندیر.

ب .واهابزاده ه «اوستاد شهریارین سلیمان روسته‌مه گؤندردیی مکتوبونا جاواب» مکتوب - شعیرینده اونون اؤزونو  تک حساب ائتمه‌سیندن قهرلنیر، بیر عصرده نئچه دفعه حاق یولوندا موباریزه‌یه قالخان او تای آذربایجان خالقینین وطنینی آزاد گؤرجه یی گونون گلجیینه ایناندیغینی سؤیلییر. او تای‌لی قارداشلارینا هر واخت آرخا، دایاق اولدوقلارینی یادا سالیر:

قوربان اولوم، قارداش – دئین

حیدر بابا دیلینه من.

آغساققالسان ائلینه سن:

دئه ستارام، دئه بابکم،

دئمه تکم، دئمه تکم.

شیمالدان دانیشان اثرلرینده ده جنوب دیلکلری دیله گلن ب .واهابزاده ه بؤیوک عملپرور، بؤیوک وطنداش جلیل مممدقولوزاده نین عزیز خاطره‌سینه حصر ائتدیی «آنامین کیتابی» شعیرینده ایسه اونون شهریاردان اینجیک اولدوغو دویولور:

منی باغیشلاسین شهریاریم دا،

اوتوز ایل اؤزگه‌یه «برادر» دئدی.

اؤز دوغما یوردوندا، اؤز دیاریندا

دوغما آناسینا او، «مادر» دئدی.

ائله کی، یومروغو یئره دیره‌ندی،

درحال یادا دوشدو دوغماجا کندی.

آنا دیلی مؤوضوسو ب .واهابزاده یارادیجیلیغیندا مهم یئر توتور – «آنا دیلی ناموس‌دور. ناموس ایسه پالتار دئییل کی، اونو هاوایا و فصیله گؤره دییشه‌سن؟» – دئین شاعرین «آنا دیلی» شعیری «وارلیق» ژورنالینین بوتون نؤمره‌لرینین  آچارینا چئوریلیب.

«وارلیق» ائله بیرینجی ساییندان ب .واهابزاده نین «آنا دیلی» شعرینی وئرمکله، مدنیت و خصوصیله آذربایجان مدنیتینین سیاست و سیاسی سرحدلره تابع اولمادیغینی اعلان ائدیب، بوتون ایللر عرضینده بو پرینسیپه صادق قالدی» (ج.هیئت. کامیللیک زیروه‌سی. ب.، «آذرنشر»، ۲۰۰۹، ص. ۳۱۱).

شاعر ایراندا و تبریزده ایسلام اینقیلابیندان سونرا آذربایجان دیلینده قزئت و ژورناللارین چیخماسی موناسیبتیله قلمه آلدیغی «تاریخین قانونو» شعیرینده دیلی مکتب گؤرمه‌ین، کورسولردن قووولان  سویداشلارینا گؤز آیدینلیغی وئریر:

ایندی گؤزلرین آیدین، دیل دوداقلا گؤروشدو،

دیلین کیتابا دوشدو، دیلین قزئته دوشدو.

ایراندا آذربایجان خالقینین میللی وارلیغینی، دیلینی دانان، خالقیمیزی باشقالارینین  تؤر-تؤکونتوسو آدلاندیران «عالیملر» آز دئییل. اونلاردان بیری ده میللیتجه آذربایجانلی اولان یحیی ذکادیر. ب .واهابزاده ه اؤزگنین داشینی اؤزونه آتان بو «عالیمه» کسرلی جاواب وئرمیی اؤزونه بورج بیلمیش و اونا بو آزغینلیغینی «جاواب» آدلی شعیری ایله باشا سالمیشدیر:

زامانین سوزگجی ناریندان – نارین،

کئچیریر هر سؤزو نئچه الک‌دن.

اؤزونه قالاجاق اویدورمالارین،

گؤردونمو زیر-زیبیل کئچه الکدن؟

میللی سیماسینی ایتیرمیشلره قارشی موباریزه، تحقیق و حتی ساتیریک ایفشا شاعرین جنوب یارادیجیلیغیندان دا قیرمیزی خط کیمی کئچیر. ب .واهابزاده ه پوئزییاسینین قارشیسیندا بئله بیر جدی وظیفه‌لر قویور کی، وطنینی، دیلینی، تاریخینی، دیرلرینی دانان، وطن اوچون دئییل، پول، ثروت، آد اوچون چالیشانلارین باشیندا یومروغا چئوریلسین. وطندن آیری دوشمک، دوغما آنا دیلینی اونوتماق نیگارانچی‌لیغی دا شاعرین راحت‌لیغینی الیندن آلیر. بو نیگاران‌چی‌لیق اونون «یاسمن اوچون» شعیرینده ده وورغولانیر.

ب.واهابزاده نین گ. آذربایجان مؤوضولو ایستر پوئمالاریندا، ایستر شعیرلرینده و ایسترسه ده مقاله‌لرینده کؤورک دویغولار، دیرلی فیکیرلر، کسکین اعتراضلار اؤز عکسینی تاپمیشدیر.

ب.واهابزاده نین گ . آذربایجانا، اورالی سویداشلاریمیزا محببتی، قایغیسی هئچ ده قارشیلیق‌سیز قالمامیشدیر. اورادا شاعرین  اثرلری ال-ال گزیر، اونا اولان محبت‌دن یئنی-یئنی اثرلر یارانیر. بئله کی، ب .واهابزاده یه سئوگی م.شهریارین «قارداشیم سلیمان روسته‌مه»، ف.حصارینین «هیجران نغمه‌سی»، م.م.ناظرین «حسرت»، ک.م.سؤنمزین «الینده»، «دالغالاردا گؤروش باری»، ب.نصرتین «قارداش حسرتی»، ب.ق.سهندین»اوچونجو ارمغان»، ن.الهی ینین «بختیارا مکتوب» شعیرلرینده بؤیوک احتیراملا سسلنیر:

یاز! سلیمان بو قارا قیش سوووشسون

قوی نفسی بوغازیندا قوووشسون،

ایکی تورپاق بیر-بیرینه یوووشسون

اؤز آداشیم بختیاری گؤروم من.

قوجاقلاییب اونا قارداش دئییم من.

شاعر ع.ر.خلفلینین خالق شاعری ب .واهابزاده نین وفاتی گونونه حصر ائتدیی «وطنین بختیاری دا گئتدی» (۲۰۰۹) اثرینده شاعرین گ . آذربایجان دردلریندن هئچ واخت آیری اولمادیغی، اونو اؤز شخصی دردی کیمی یاشادیغی وورغولانیر و اونون وفاتینا او تای‌لی - بو تای‌لی آذربایجانین عینی درجه‌ده گؤز یاشی آخیتدیغی بیلدیریلیر:

«گولوستان» آغلار قالدی، آرازین گؤزو دولدو،

خرمی گولوش دوندو، بذ جیران دا گئتدی.

بختیارین گؤزوندن شهریار – «اؤپ»، دئییردی.

زامان وفاسیز اولدو، شهریاری دا گئت‌دی.