یازان: دکتر حسین محمدزاده صدیق
چئویرن: محمد داوریار اردبیلی
تورکمن خلقی‌نین یازیلی ادبیاتی تخمیناً 500 ـ ایل قاباقدان باشلانیر و مهم ادبی شخصیتلری وفایی، صیدی، ذلیلی، دولتمحمد آزادی، مختومقلی فراغی و کمینه‌دن عبارتدیر. اما تورکمنلرین شفاهی ادبیاتی چوخ زنگین و دولغوندور و قونشو خلقلرین مدنیتینه گئنیش احاطه‌لی تأثیرلر ائتمیشدیر.
تورکمن خلقی‌نین ادبیاتی باره‌سینده یازدیغیم بو مقاله‌نی خارجی منبعلره مراجعتله و یولداشیم جناب یوسف آزمونـون تورک فولکلیر و آراشتیرمالاری مجموعه‌سینده چاپ اولموش اثریندن و تورکمن دوستلاری‌مین نظرلریندن استفاده ائتمکله قلمه آلمیشام.
تورکمن خلقی‌نین مهم شفاهی ادبیات فورمالاری آشاغیداکیلاردان عبارتدیر: 1. داستانلار. 2. ارتکیلر (افسانه‌لر). 3. آتالار سؤزو. 4. متللر. آیدیم (ماهنیلار).
تورکمن داستانلاریندا آذربایجان داستانلاری کیمی نظم بؤلمه‌لری قهرمانلارین دانیشیقلارین و نثر پارچالاری‌دا راویلر و داستانلاری نقل ائدنلرین سؤزلرینی انعکاس ائدیریر.
تورکمنجه ان مشهور داستان، کؤراوغلی قهرمانلیق داستانیدیر کی آذربایجان خلقین یاشاییش و مبارزه‌لریندن مایالانیب و قونشو خلقلرین چوخونون فولکلیریک ادبیاتینی دریندن تأثیرلندیرمیشدیر. تورکلرله قونشو یاشایان خلقلرین حیاتی و جغرافیایی و اقلیمی شرایطینه اویغونلاشدیریلمیش و اونلارین قهرمانلیق داستانلاری‌نین فورمالارینا موافق تثبیت ائدیلمیشدیر. کؤراوغلی داستانی تورکمن خلقی‌نین ایگیدلیک، ائل سئورلیک و دؤیوشگنلیک روحونو گوجلندیرمیشدیر. کؤراوغلی داستانی‌نین تورکمنجه روایتیندن بیر پارچا:
«یالنیز بالام! آلغین پندیم،
یوردونگو ترک ائدیجی بولما،
اؤزوندن غایری نامردین،
منّتین چکیجی بولما!»
یعنی:«تک بالام! نصیحتیمی ائشید، آنا یوردویو اونوتما، اؤزوموه گووه‌ن، نامردلردن یاردیم دیله‌مه!»
بورا، جیغالی بگین دیلی ایله خلقی سئومک اؤلکه و خلقین ناموس و حیثیتینی مدافعه‌چی، حقیقت و آزادلیق یولیندا مبارزه ائتمک، کؤراوغلییا توصیه ائدیر.
خلق ایسته‌ییر کؤراوغلینون بو گئرچک و تاریخی قهرمانین وارلیغیندا اؤزونون بوتون یاخشی اخلاقی، انسانی و ملی کیفیتلرینی انعکاس ائدیرسین. (ص87)
کؤراوغلی قهرمانلیق داستانیندان باشقا، ایکی تورکمن داستانینی آد آپارماق اولار: 1. هویرلیقغا ـ حمرا 2. شاه‌صنم ـ غریب داستانلاری کی ایکینجیسی آذربایجانلیلاردا تانیشدیر. بو داستانلار باغشیلارین گزه‌گن مغنیلرین سینه دفتری‌دیر. هویرلیقغا ـ حمرا داستانیندان منظوم بیر پارچانی نقل ائدیریک:
«اوچ آی بولدو منینگ گؤزنی هوشیم یوق،
ییغلاماقدان غایری ائتگئن ایشیم یوق.
غولاق سالسام چای ایچینده غوشوم یوق،
باری یوغی بولدو ماناغومانا.»
یعنی:«اوچ آی اولالی، کؤنلیم ویران‌دیر، سیزیلداییب آغلاماقدان سوای ایشیم یوخ، اینیدی سون‌سوز قارابختلیکدن بوتون یاغیلر (ظالملر) منی گودورلر.»
بوتون تورکمن افسانه‌لری‌نین واحد باشلانقیج و سونلانیشی واردیر. باشلانیش:
«بیر بار ائکن، بیر یوق ائکن،
اییگمه ایچمگه زار ائکن.
تاممانین آغزی دار ائکن.
بیر کل یتیم بار ائکن.
سونلانیش:
باغیر دولدو، باتدی، گئتدی،
اؤیکن بولدی، اؤتدو، گئتدی.
مراد مرادینا یئتدی،
مرادین تلپگی گوگه یئتدی.
آیا چیغنا تیکن باتدی،
اییرچاق اولسام و مک ائتدی ...»
کی افسانه‌لرین روایتیندن قاباق و سونرا، ائشیدنلری بیر یئره ییغماق و اونلارین دقتینی جلب ائتمک اوچون، اوخونورلار و بعضاً آذربایجان دوزگولرینه چوخ اوخشاییرلار.
تورکمن افسانه‌لرینده، عمومیتله، قهرمانلارین یاشاییشیندان زحمتکش و یوخسول خلق کوتله‌لری‌نین مبارزه‌لریندن سؤز گئدیر. فئودال قورولیشلی تورکمن جمعیتینده یاشایان افسانه‌نین قهرمانی‌نین آرزیسی، اؤز طایفا ـ قبیله‌سینه منسوب آدامالاری فئودالیزم و استبداد منگنه‌سیندن قورتارماق و یا خوددا ثروتلی و یا یوخسول طبقه‌لره باغلی بیر قیز ایله ائولنمکدن عبارتدیر.
قهرمانلار عمومیتله دیو، پری، جن و باشقا قورخونج حیوانلاردا قارشیلاشیر. هر یئرده اونلارا و خلقین راحتلیگینه مانعه‌چیلیک تؤره‌دن عامللری آرادان قالدیراراق، غلبه قازانیرلار.
تورکمن افسانه‌لری آذربایجان افسانه‌لری‌نین بوتون خصوصیتلرینه مالکدیرلر و تورکمنستان آدلی اؤلکه‌نین یاشاییش و فولکلیروندان‌دا تأثیرلنیبلر و دئمک اولار کی تخمیناً تورکمنجه بوتون افسانه و ناغیللاردا حیوانلار اشتراک ائدیر و بعضاً اونلار باش قهرمانلارین رولینون ایفا ائدیرلر.
ایراندان کناردا، تورکمن افسانه‌لرینه عائد چوخلی مجموعه‌لر چاپ اولیبدور. ایراندا نه قده‌ر کی افسانه‌لر ائلین سینه‌سنده یاشاییب توپلانمازسا، اونلارین حاققیندا فکر یوروتمک یارارسیزدیر.
3ـ آتالار سؤزو : تورکمن خلقی، گئنش و توکنمز ضرب‌المثللر، تعبیرلر و کنایه‌لر خزینه‌سینه مالکدیرلر کی اونلارین آتا ـ بابالاری‌نین تجربه‌لری، دوشونجه‌لری، نصیحتلری و حکمتلریندن عبارتدیر و بوتون تورک دیللرینده، دئییلدیگی کیمی، تورکمنلرده اونلارا آتالار سؤزو آدی وئریبلر یعنی گئچمیشده یاشایانلارین سؤیله‌دیکلری. بیر نئچه نمونه‌لر:
1. اکمه بیچرسنگ، غازما دوشرسنگ (= اؤزگه‌یه قویو قازان، اؤزو دوشر.)
2. یتیم اوغلان ایت بولار، اؤلمسه یغیت بولار. یعنی:«یتیم اوغلان اؤلمزسه، ایگید اولار.»
3. بای بایا بئره‌ر خودای‌دا بایا بئره‌ر. یعنی:«بئگ بئگه باغیشلار، تانری‌دا بئگه.»
4. سو گئدر داش غالار، یاد گئدر غارداش غالار. یعنی:«سو آشار، داش قالار، یاد گئدر، قارداش قالار.»
دئولتی دئولت آرار، دئولتسیز وطن آرار. یعنی:«ثروتلی، ثروتلی‌نین یوخسول وطن‌نین فکرینده‌دیرلر.»
5. باشدا عاغیل بولماسا، ایکی آیاغا گوچ دوشر. یعنی:«اگر آدامین باشیندا عقل اولماسا، ایکی آیاغینادا گوج دوشر.»
6. جماغاتینگ گؤر بولسا، سنده گؤزونگو یوم. (= بیر کندی گؤردون هامی کؤر، سنده کؤر.)
7. آرقالی کؤپک قورت باسار. (= یعنی آرخالی کؤپک قورد باسار.)
8 .آری‌نین زهرینی چکمه‌دین، بالین غادرینی نه بیلیسن؟ (= آری‌نین زهرینی دادمایان آدام، بالین قدرینی بیلمز.)
9. ایشلمه‌دیک، دیشلمز. (= ایشله‌میه‌ن دیشله‌مز.)
10. یامان گونلر یاغشی بولار، یامان آدام یاغشی بولماز. یعنی:«یامان گونلر گئچر گئدر، پیس آدام یاخشی اولماز.»
11. داغ باشی دومانسیز بولماز، ائر باشی خایالسیز. (= داغ باشی دومانسیز و ار باشی غوغاسیز اولماز.)
12. سوتده آغزی بیشن، سووی یاواش ایچر. یعنی:«یئمک وقتی آغزی یانان آدام، سویو اهمالجا ایچر.»
13. قیلیچ اؤز غینینی کسمز. (= قیلینج اؤز غینینی کسمز.)
14. مین غایغی، بیر ایش بیتیرمز. یعنی: «مین کره اوره‌ک یاندیریب یالیارماق ایله بیر ایش باشا چاتماز.»
15. اری نامیس اؤلدوره‌ر، تاوشانی غامچی. یعنی:« اری ناموس اؤلدوره‌ر، دووشانی قامچی.»
16. اؤزبک اؤزونه بک. یعنی:«اؤزبک اؤزونه بئگدیر.»
17.یاتان اؤکوزه یئم یوق. (= یاتان اؤکوز آج قالار.)
18. آجین تانریسی یوق. (= آجین ایمانی اولماز.)
19.. ایلن بیلن کسیلن بارماق قاناماز. (= ال ایله کسیلن بارماق‌دان قان چیخماز.)
20.ایل بیل توی‌دا بایرام. یعنی:«کوتله‌وی شنلیکلرده بیر نوع بایرام‌دیر.»
21. یاغلی گونونگ یاد یاغیشی، یامان گونونگ قارینداشی. یعنی:«خوش گونلر آدامی بیگانه یاد ائدر، یامان گونلر قوهوم قارداش.»
«متل» تورکمن فولکلیریک ادبیاتیندا آذربایجانجا «تاپماجا» دئمکدیر. بو ادبی قول تورکمنجه شفاهی ادبیاتین هر شاخه‌سیندن چوخ ایلات و عشارین حیاتی ایله باغلیدیر:
«یئددی قویون بیر غوزو،
دوغسان بیر بلادان ساقلار.»
یعنی: یئددی قویون بیر قوزو، آدامی 91 بلادا ساخلار.»
بو تاپماجادا، راوی ایسته‌ییر کی پالتو باشقا بیر گئییمه اشارت ائتسین که یئددی قویونون دری‌سیندن و ائله بیر پاپاقدان دانیشیر کی قوزونون دری‌سیندن قاییریلمیش تا 90 گون قیشین سویوغوندا آدامی قوروسون. تورکمن فولکلیرو قیشی 90 گون قید ائتمیشدیر. متللردن نمونه‌لر:
1. «بیز، بیزدیک،
بیر توپا قیزدیق،
بیزی بوزدولر،
بیر ایپه دوزدولر.»
یعنی:«بیر نئچه نفر قیز ایدیک، بیزی بیر ـ بیریمیزه قاتدیلار، بیر ساپا تاخدیلار.»
جواب: و قمیشلردیر کی تورکمن آلاچیغی‌نین آلت حیصه‌سینده ایشله‌ییلیر.
2. «تورکوچووغوم، اؤیه آپلائیت یات کوچوغو»
یعنی:«ایتیم‌دیر، ائوین اطرافینا دولان یات.»
جواب: اؤرکن، بیر نوع قالین ایپ‌دیر کی آلاچیغی یئل و فیرتینادان محافظه ائدیر.
3. «قیلیجی‌موندان اورسام، عارابدا شانگلار اوجی.»
یعنی:«قیلینجی بوردا چکدیم، عربستان‌دا پارلادی.»
جواب: شیمشک و ایلدیریم.
4. «قارانگقو ایچرده قاپلانک گورلر.»
یعنی:«قارانلیقدا پلنگ نعریله دئییر.»
جواب: دگیرمان داشی.
«آی امیردن امیردن،
یاقان اودو کؤموردن،
غوشلاردا بیر غوش گؤردوم،
یومورتاسی دمیردن.»
یعنی:«امیردن، امیردن، سینه‌وین اودو کؤموردن، قوشلار ایچینده بیر قوش گؤردوم، یومورتاسی دمیردن.»
جواب: تفنگ.
6. «اوراسیندا آت چاپار.»
یعنی:«اورتالیق‌دا آت چاپیر.»
جواب: دیل.
7. «بیر آتیم وار یورتاغان،
توربا ـ توربا ییرتاغان.»
یعنی:«بیر آتیم یورغا گئدر و توربا ـ کیسه‌لری دلیب ـ دشر.»
جواب: سیچان.
8. «گل دیسم گلمز، گلمه دیسم گلر.»
یعنی:«دئییرم گل، گلمیر، دئییرم گلمه، گلیر!»
جواب: دوداق.
9. «بیر غوش توتدوم جانی یوق،
اؤلدورسمده قانی یوق،
ایچینده اوچ یورتغا بار،
سانسام دا سانی یوق.»
یعنی:«بیر قوش دوتدوم جانی یوخ، اگر اؤلدورسم قانی یوخ، ایچینده اوچ توخوم وار، اگر سایسایدیم حسابی یوخ.»
جواب: قوهون.
10. «گؤک اسغه دووپ، گؤغه سلام اپیردیم.»
یعنی:«گؤیه طرف بیر قارا پاراچا دوتدوم، آسمانا سلام وئردیم.»
11. «اؤزی بیر غاریش، ساقغالی ایکی غاریش.»
یعنی:«اؤزو بیر قاریج، ساققالی ایکی قاریج.»
جواب: ایگنه ـ ساپ.
12. «هانتدان هونتدان، سسی گله‌ر کنددن.»
یعنی:«وقتلی ـ وقتسیز سسی کنددن گلیر.»
جواب: خروس.
1. تورکمن خلق شفاهی ادبیاتی‌نین ان مهم بؤلمه‌لریندن‌دیر کی، عمومیتله باغشیلارین واسطه‌سیله یارادیلیر و یاییلیر. «آیدیم» بیر نوع پوئه‌تیک یارادیجیلیق‌دیر. یعنی منظوم و شعر فورمالی سؤزدن عبارتدیر و اونون مضمونو سئوگی، قهرمانلیق، طبیعتین گؤزللیکلری‌نین ترنّمو و حیوانلارا ـ خصوصی ایله آتا ـ ستایش‌دن عبارتدیر. باغشیلار بوتون قوشقولاری‌دا «یول» آدلی آهنگلر قالبینده ترنّم ائتمکله‌ده آیدیم شکلینده یارادیرلار. ترکن فولکلیرونون بعضی تدقیقاتچیلاری چوخلی آراشدیرمالاردان سونرا، آیدیملاری آلتی نوع‌دا تقسیم ائتمیشلر: 1ـ دینی منظومه‌لر 2ـ آیریلیق، گلایه و شکایت آیدیملاری 3ـ اووچولیق ماهنیلاری 4ـ عشق و سئوگی 5 ـ تربیه‌وی و اخلاقی 6 ـ تاریخی شعرلر.
بوتون تورکمن قبیله‌لرینده، آیدیملارین روایتی اورتاق و بیر نوعلیدور. آنجاق سون ایللرده ایراندا، خارجی و دخیل سؤزلر و تعبیرلر تورکمن دیلینه داخل اولموشدور.
2. بو ماهنیلاردا، تورکمنلرین یوز ایللیکلر بویو، گئچیب تورکمنستانا گلدیکلری یوردلار و منطقه‌لرین آدلاری چکیبلر:
«خورجونک مانغیشلی حالی ـ
دونیه‌گه سیغماز مثالی ...
هؤره‌له غوربان هؤره‌له ...
اؤروشین بالکان هؤره‌له ...»
3. تورکمن ماهنیلاریندا «آت» یوکسک موقعیته مالکدیر.
«جان ساقغار آت، مال ساقغار آت.
داغ آشاندا بلله‌نیرسینگ،
قارانگلقیدا آلغیر اودسام،
ساپا توروپ ساللانیرسینگ.
غایچی غولاق نزدیک بئلینگ،
شهرتی سن بیزینگ ایلینگ،
گؤک میدانلی اؤزون یئلینگ،
اوتون اوتلاپ یاللانیرسان.»
یعنی:«منیم جانیم، منیم مالیم، قاشقا آتیم، داغدان آشاندا تانینیرسان، قارانلیقدا من بیر قوش اوولادیم. اینجه بئللی‌سن و اینجه اما گوجلی بئلین وار، ائلیمیزین آبروسان، سنی گؤروم، بوتون ایل بویو یاشیللیقلاردا، شنله‌نیب، عیش ـ نوش ائدیب گوجله‌نسن...»
4. تورکمنلرین آنا یوردلاری‌نین طبیعی گؤزللیکلرینه حیرانلیغی ماهنیلار واسطه‌سیله افاده ائدیلمیشدیر:
«دویه حایوان گلر کوله ـ کوله آغناپ،
خاطار دوزوپ گئور اؤز یئرین ایرلاب.
تورومو تایلاغی باری عزم باغلاپ،
اگره‌تین یاغ یاسان مکانیم داغلار.
غویون حایوان تایاق تاشلام یاییلیاز،
غالینلیقدان اونون باشی اویولماز.
داتلیلیقدان غوزو آتی ایییلمز،
اتلرین غورغانی مکانیم داغلار.»
یعنی:«ای منیم جولانگاهیم، ای داغلار کی منیم دوه‌لریم و قویونلاریم، دسته ـ دسته سنین قوجاغینا سره‌له‌نیرلر و قطار ـ قطار یاشیللیقلاریندا دینجلیرلر و بدنلرینده‌کی اتلر دبریشیب ـ تیتره‌شیرلر. ای منیم سیرانگاهیم! ای ایگیدلرین یورد ـ یوواسی داغلار! قوینوندا بسله‌دیگین سورولرین بوغازینی پیچاق کسمز. چونکو اونلارین بوینو چوخ اتلی‌دیر و قوزولارییین اتی او قده‌ر دادلیدیر کی یئیه‌نلر بیهوش اولار!»
و او زمان کی تورکمنی زوراکیلیق و ظلم ایله غربت‌ده یاشاماغا دئدیگین حیات سورمه‌گه مجبور ائدیرلر، وطنینه خطاب ائدیب دئییر:
«غایتا ـ غایتا گلدی پرمان،
بیر آیریلدیق یئردن آرمان.
بیتن اوتی باری درمان،
غال ایندی مکان غال ایندی.»
یعنی: دؤنه ـ دؤنه بویروق وئردیلر، غملی ـ غصه‌لی ناراحت سندن آیریلدیق، من قال! ای وطن سن قال یئنه‌ده بوتون بیتگیلرین عطیرساچسین و شفا وئرسین.
«سو جووالین کیسه‌سیندن اوتلاسام،
کول بولادا شونگ استوندن آتلاسام،
یا پینچامی شول یئرلرده یادسام.
سنه بالاد گسین آیریلان سو جووالی!»
یعنی:«ای سو جووال ـترکن چؤلینده ـ سنه بلا یاغسین کی بیزی آییردظن؟ ای کاش بیر داها سنین تپه‌لرین اوستونده دینجله‌یدیم، سؤندوکدن سونرا شمعین اوستوندن آتیلایدیم و کپه‌نکلریمی یاد ائده‌یدیم.»
6. عمومیتله تورکمن خلقی‌نین بعضی قهرمانلاری‌نین آدینا، یالنیز، ماهنیلاردا راست گلیریک کی اونلارین قهرمانلیقلاری و مبارزه‌لری لایقینجه تعریفله‌نیر. مثال ائل‌بک و ارکه باتیر ائلی‌نین ایکی قهرمانی کی نئچه ایل قاباق، قالماق خانلاری و حاکملری‌نین علیهینه عصیان ائتمیش ایدیلر. هله‌ده استاوروپول تورکمنلری‌نین خاطره‌سینده یاشاییر.
7. قهرمانلیق شعرلری ایله یاناشی، تورکمن ادبیاتیندا عشق، سئوگی، محبت، عاشق ـ معشوق ماجرالاریندان سؤز آچان نغمه‌لرده واردیر کی اونلاردا هجراندان و آیریلیغین آغری و آجیسیندان سؤز گئدیر:
«سیاهدان غارا گؤزلری،
شیریندن داتلی سؤزلری.
قیللادا آچیق یوزلری،
بیر عاجاییب جانان گؤروندی!
ماهی جووان تورکمن غیزی،
مون گلنه دگه‌ر بیر نازی.
سازلاتیب آچیق آوازی،
بیر عاجاییب گول گؤروندی!»
یعنی:«عجایب ـ غرایب بیر معشوق گؤردوم گؤزلری قارادان قارا ایدی، سؤزلر و دوداغلاری بالدان شیرین ایدی. قیزیلدان پارلاق ایدی اوزو، 14 گئجه‌لیک آی تک، تورکمن قیزینین بیر نازلاماسی مین گلیندن آرتیق کؤنول آلیجی و گور سسی جذب ائدیجی، اوره‌ک یاتیجی اینجه گول سانکی!»
«من بیر اوادان جووان گؤردوم،
میثلی آیا ـ گونه منگزه‌ر.»
شوهله‌سی اذله‌مه دوشن،
ایشقی جووهر غاشا منگزه‌ر.
غارا گؤزی ـ آلما یوزی،
ایسپاهان پادیشاه غیزی،
میثلی آی چمنه منگزه‌ر.
نه اوودان عاغلی ـ هوشی،
نه عاجابدیر توماشاسی.
اون سکگیز گلن یاشی،
میثلی طوطی غوشا منگزه‌ر.
سوچولیه‌ر ییغیت دیلی،
غوچماغا لایقدیر بئلی.
آچیلیبدیر باهار کولی،
ممه‌سی آرمیدا منگزه‌ر.»
یعنی:«بالاجا بیر معشوق گؤردوم. گونش پارچاسی تک، ایشیغی اللریمین اوستونده سایه تک، آیدینلیق ساچان گونش تک. یاناقلاری آلما کیمی قیرمیزی، گؤزلری قارا شوه تک بیر معشوق، خرامان آی کیمی اصفهان پادشاهی‌نین قیزی تک، گؤزل اوزلی، هوشلی ـ باشلی تزه‌جه اون سکگیز یاشینا دولموش طوطی‌یه بنزه‌ر. دیلی دوزلی، سؤزو دادلی، اینجه بئلی قوجاقلامالی، غنچه‌لنمیش بهار گولی تک، ممه‌ممه‌لری آرمیدا بنزه‌ر.»
تورکمن قیزلاری‌نین گئجه‌لر آی ایشیغیندا اوخودوقلاری ماهنیلاردان عبارتدیر. بو ماهنیلاردا اونلار اوز آرزیلارینی افاده ائدیرلر:
«ساری دونونک ساتایین،
ساغ یانینگدا ایتایین!
سن گونشه یانارسینگ،
غولیم کؤلگه توتایین؟
سود گره‌ک، غایماق گره‌ک،
غایماغی یایماق گره‌ک.
غیزی یادا بئره‌نین،
گؤزینی اویماق گره‌ک!
ساری دونین گئییپسین،
تلره سؤیله‌نیبسینگ.
آه و زارین من چکسم،
سن نمه سارالاپسینگ.
آی آیدینگ حوش گئجه‌سی،
یارغوینی بوش گئجه‌سی،
یاریم اونا من بوندا،
آرمیزا داش گئجه‌سی.
گؤزهنکدن یاتما اوغلان،
گؤزینگ غاشینگ قاتما اوغلان،
منی سنگا بارمازلار،
ایچیم باغریم یاقما اوغلان.
بویلادیم آ بویلادیم،
تویدوک چالیب اوینادیم.
یاد ائللرین بؤورونده،
یالیق چکیب آغلادیم.»
یعنی:«ساری کؤینه‌گیمی چیخاریب، سنین ساغ یانیندا یاتارم، اگر گونش سنی اینجیده‌رسه الیمی کؤلگه‌لیک ائده‌رم! قیزینی یادا اره وئره‌نین، گؤزلرین اویماق گره‌ک! ساری دونویو گئییبسن، بیرچکلریمه گؤز تیکیبسن. آخ وایووو من چکیرم، نه‌یه سن سارالیبسان؟
آی گؤزل آیلی گئجه! عاشقیمین باغری بوشدور، او اورادا، من بورادا، من ای داش اوره‌کلی گئجه بیزیم آرامیزدا دایانیبسان!
گؤزهنکدن باخ اوغلان! منه قاش آتما اوغلان، منی سنه وئرمزلر، اوره‌گیمی یاخما اوغلان. بوی آتدیم و بوی آتدیم، توتک چالدیم ـ اوینادیم، یاد اؤلکه‌ده دستمال چکیب آغلادیم...»
له له لر جور به جور و چوخدورلار، بیز یالنیز اونلاردان بیر نئچه‌سین اؤرنک اولاراق خاطرلاتدیق.
ماتم و اؤلیم مراسمینده اوخولان، اوشاقلارا مخصوص شعرلره توی و شنلیک ییغینجاقلاریندا ایل بویو مختلف مناسبتلرده سؤیله‌نیلن شعرللر و لالایلارا آغی دئییلر. اوشاقلارا مخصوص شعرلردن بیر نمونه:
«غایرادان گلیدن بئش گئچی،
هائی مونینگ ائرکجی،
ائرکجی داغا گئتدی،
های هایلادیم گلمه‌دی.
چیگیتی بئردیم اییمه‌دی،
چیگتیم تاتا بئردیم.
تات مانگا غات بئردی،
غاتانجیغیم غیریلدی.
سوری یوپگه دوزولدی ...»
یعنی:«داغ باشیندان بئش گئچی گلیردی، بس هانی بو گئچی‌لرین ائرکجی؟
ائرکجی داغا گئتدی. هارایلادیم گلمه‌دی. داری وئردیم یئمه‌دی. دارینی وئردیم تاتا، تات منه قول ـ قاناد وئردی. قاناتجیغیم قیریلدی ـ سورو یولا دوزولدو...»
لالاییلار و تورکمن آنالاری‌نین اوخودوغو ماهنیلاردان نمونه‌لر:
«منیم باللیم آپاقدیر،
هم گولدور، هم یارپاقدیر.
شو باللیمی سؤیمه‌ین،
سول گؤزومده تورپاقدیر.
یعنی:«منیم بالام قشنگ‌دیر،
هم گولدور، هم یارپاقدیر.
منیم بالامی سئومه‌ین،
سول گؤزوم تورپاقدیر.»
اوغلیم آدی امان‌دیر،
داغلار اؤنو دوماندیر.
یارین وئره‌ن اوزویگو،
بارماغیندا دوراندیر.
یعنی:«اوغلیمون آدی آمان‌دیر،
داغلار اؤنو دوماندیر.
یاری‌مین وئردیگی اوزوک،
بارماغیمدا دوراندیر.»
منیم باللیم بار بولار،
هر الینده نار بولار.
تویدان تویا گزه‌نده،
قیزلار خیریدار بولار!
یعنی:«منیم بالام بئگ اولار،
هر الینده بیر نار دوتار.
تویلاردا اوینایاندا،
قیزلار اونا گؤز تیکر.»
آللای ـ آللای آللاسی،
آغریماسین کله‌سی.
غاپیدان گله‌ن ساییلین،
غابول بولسون دوعاسی!
یعنی:«آی آللاه، آللاه آللاه،
آغریماسین بالامین باشی.
قاپیدان گله‌ن دیلنچی‌نین،
قبول اولسون دعاسی.»
آللای ـ آللاسی گله‌ر،
یاتسا ایقوسی گله‌ر.
اوزون ـ اوزون یولاردان،
دایی ـ دایزاسی گله‌ر.
یعنی:«لالایی‌ها لالالار گله‌ر،
اگر دینجلسه، یوخوسو گله‌ر.
اوزاق ـ اوزاق یوللاردان،
آتلاری تحفه‌لر ایلن گله‌ر.»
آللای ـ آللای آد یاغشی،
بیر غایغی‌دان شاد یاغشی.
غادیر بیلمز غارداشدان،
غادیر یلجا یاد یاغشی.
یعنی:«لای‌لای، آدین یاخشی،
شادلیق، غم ـ غصه‌دن یاخشی،
قدیر بیلمز قارداشدان،
قدیر بیلن یاد یاخشی.»
آللالاسام یاتیبدیر،
گول یاسسیغا باتیبدیر.
اویاتگدیرمان یانگنگسی،
یانگیجا اوقا گئدیبدیر.
یعنی:«لای‌لای دئسم یاتارسان،
باش یاسدیغا قویارسان.
اویاتمایین آمان‌دیر،
ننه بالا یاتیبلار، البت بونو قانارسان.»
آللالاسام بال یالاق،
اؤز غولانی ایل یالاق.
اؤز باللیمی سؤیه‌مده،
بیر یاشاجیق گول یالاق.
یعنی:«لای‌لای دئدیم بال کیمین،
تایاسی اؤز ائلیمیزدن‌دیر.
من بالامی سئویرم،
قونچالانمیش بیر گول کیمین.»
منیم باللیم یاز اوغلان،
جبه‌سی دولی هوز اوغلان.
آت باقماغا گئده‌نده،
یولی قیز اوغلان.»
یعنی:«منیم اوغلیم یاز اوغلان،
کافتانی گول ایلن دولی اوغلان.
آتا قوللیغا گئده‌نده،
یولی دولی قیز اوغلان.»