HÜSEYN CAVİD HAQQINDA YIĞCAM BİLGİ
Dr.HÜSEYN ŞƏRQİDƏRƏCƏK
دکتر حسین شرقی دره جک
حسین عبدالله اوغلو راسی‌زاده ( حسین جاوید) ؛ ۲۴ اکیم آیی ۱۸۸۲، ناخچیوان دونیایا گوزون آچمیش. ۵ آرالیق ۱۹۴۱، تایشئت رایونوایرکوتسک ویلایتی) — آذربایجان شاعری، یازیچی و دراماتورق. آذربایجان ادبیاتیندا رومانتیزم ادبی جریانینین اساس نماینده‌سی اولان حسین جاوید میللی رومانتیک شعیرین و منظوم فاجعه نین بانیسیدیر.
ابتدایی تحصیلینی ناخچیوان ملا مکتبینده، اورتا تحصیلینی م. ت. صیدقینین "مکتبی-تربیه" آدلی یئنی اصو‌لو مکتبینده آلمیشدیر. ۱۸۹۹–۱۹۰۳-جو ایللرده تبریزین "طالیبییه" مدر‌سه‌سینده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. ایستانبول اونیوئرسیتئتینین ادبیات شعبه‌سینی بیتیردیک‌دن سونرا ناخچیواندا، سونرا ایسه گنجه و تیفلیس‌ده، ۱۹۱۵-جی ایلد‌ن ایسه باکیدا معلم‌لیک ائتمیشدیر.
عمرونون سونراکی ایللرینده حسین جاوید داها چوخ دراماتورق کیمی تانینمیشدیر.
اونون فلسفی و تاریخی فاجعه‌لری، عائله-معیشت دراملاری اوسلوب، یازی اداسی فورما یئنیلیی باخیمیندان آذربایجان دراماتورگییاسیندا یئنی بیر مرحله یاراتدیغی کیمی، میللی تئاتر مدنیتینین اینکیشافینا دا قوت‌لی تأثیر گؤسترمیش، "جاوید تئاتری" کیمی سعجیلندیریلمیشدیر.
دراماتورگییاسیندا دؤورون عومومبشری، بؤیوک اجتماعی-سیاسی و مد‌نی اهمیته مالیک پروبلئملری عکسینی تاپمیشدیر. آذربایجان ادبیاتیندا ایلک منظوم فاجعه اولان "شیخ صنعان" اثرینده خالقلاری بیر-بیرینه قوووشدورماق اوچون عومومبشری دین ایدئیاسینی اورتایا آتمیشدیر.
۱۹۲۶-جی ایلده معالیجه اوچون آلمانییایا گئدن و ۷ آی بئرلینده یاشایان حسین جاوید اورادان ضیالیلارین معنوی ایضطرابلارینی عکس ائتدیر‌ن بیر سیرا سیاسی-لیریک و لیریک-ائپیک شعرلر یازیر. ۱۹۲۰–۱۹۳۰-جو ایللرده حسین جاوید "پیغمبر"، "توپال تیمور"، "سیاوش"، "خیام" کیمی بیر سیرا تاریخی دراملار یازمیشدیر.
۱۹۳۸-جی ایلده حبس اولوناراق "عکس اینقیلابی علاقه‌لر ساخلاماق"، "بیر سیرا مساوات‌چیلارلا مساوات‌چی صحبتلر آپارماق"، "اؤز اطرافیندا میللت‌چی دوشونجه‌لرله کؤکلنمیش جاوان شاعرلری توپلاییب مساوات‌چی روح‌دا تکمیللشدیرمک" کیمی اتهاملارلا گوناهلاندیریلیب. ۹ ایون ۱۹۳۹-جو ایلده شاعر ۸ ایل اصلاح امک دوشرگه‌سینه محکوم ائدیلیر. او، ۱۹۴۱-جی ایلده روسیه نین ایرکوتسک ویلایتینین تایشئت رایونونوندا دونیاسینی دییشیب.
اؤلوموندن سونرا ۱۹۵۶-جی ایل مارتین ۶-دا آذربایجان س س ر عالی محکمه‌سینین حکمو ایله حسین جاوید برات آلیر.
آذربایجان جمهوریتی ناظرلر کابینئتینین ۷ مای ۲۰۱۹-جو ایل تاریخلی، ۲۱۱ نمره‌لی قراری ایله حسین جاوید آذربایجان جمهوریتینده اثرلری دؤولت واریداتی اعلان ائدیلن مؤلفلرین سیاه‌سینا داخیل ائدیلمیشدیر.
یاشامی و تحصیلی
حسین جاوید ۲۴ اوکتیابر ۱۸۸۲-جی ایلده ناخچیوان شهرینده روحانی عائله‌سینده آنادان اولوب. آتاسی عبدالله ۱۸۷۷-جی ایلده ناخچیوانا شاهتاختی کندیندن گلیب. حسین جاوید بئش ایل ناخچیواندا ملا مکتبینده ابتیدایی تحصیل آلدیقدان سونرا اورتا تحصیلینی قوربانعلی شریفووون مصلحتی ایله آتاسیندان گیزلین محمد تاغی صیدقینین "مکتبی-تربیه" آدلی یئنی اصول‌لو مکتبینده آلمیشدیر. ۱۸۹۹–۱۹۰۳-جو ایللرده جنوبی آذربایجاندا قارداشینین یانیندا اولموش، تبریزین "طالیبیه" مدره‌سه‌سینده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. او، بورادا عرب و فارس دیللرینه ییلنمیشدیر. داها سونرا آغیر گؤز خسته لیینه گؤره تحصیلینی دایاندیرمیش و تیجارتله مشغول اولموشدور. داها سونرا تبریزدن اورمیه یه گئتمیش، ۱۹۰۴-جو ایلین مای آیینا قدر اورادا یاشامیشدیر. ۱۹۰۴-جو ایلده گورجوستانا گئدیب اورادا یول تیکینتی‌سی ایله مشغول اولان شیرکت‌ده محاسیب اولاراق ایشله‌مه‌یه باشلاییر. ۱۹۰۶-جی ایلده قارداشی محمد اونو استانبولا تحصیل آلماغا گؤندریر.
فعالیتی
استانبول اونیوئرسیتئتینین ادبیات شعبه‌سینی بیتیرمیش (۱۹۰۹)، ناخچیواندا، سونرا ایسه گنجه و تیفلیس‌ده، ۱۹۱۵-جی ایلدهن ایسه باکیدا معلم‌لیک ائتمیشدیر. حسین جاوید کلاسیک آذربایجان ادبیاتینین عنعنه‌لرینی اینکیشاف ائتدیرهن صنعتکارلارداندیر. او، ۲۰-جی عصر آذربایجان مترققی رومانتیزمینین بانیلریندن بیری اولموشدور.
حسین جاوید صنعتی ژانر و فورما جهت‌دن زنگیندیر. او، لیریک شعیرلرین، لیریک-ائپیک، ائپیک پوئمالارین، آذربایجان ادبیاتیندا ایلک منظوم فاجعه و دراملارین مؤلفیدیر. "کئچمیش گونلر" آدلی ایلک شعر کیتابی ۱۹۱۳-جو ایلده چاپ اولونموشدور. حسین جاوید داها چوخ دراماتورق کیمی تانینمیشدیر. اونون فلسفی و تاریخی فاجعه‌لری، عائله-معیشت دراملاری اوسلوب، یازی اداسی فورما یئنیلیی باخیمیندان آذربایجان دراماتورگییاسیندا یئنی بیر مرحله یاراتدیغی کیمی، میللی تئاتر مدنیتینین اینکیشافینا دا قوت‌لی تأثیر گؤسترمیش، "جاوید تئاتری" کیمی سعجیلندیریلمیشدیر. دراماتورگییاسیندا دؤورون عومومبشری، بؤیوک اجتماعی-سیاسی و مد‌نی اهمیته مالیک پروبلئملری عکسینی تاپمیشدیر.
آذربایجان ادبیاتیندا ایلک منظوم فاجعه اولان "آنا" پیئسی ح. جاویدین دراماتیک نؤع ده یازدیغی ایلک اثریدیر. اثرده‌کی حادثه‌لر داغیستاندا جریان ائدیر.
"شئیخ صنعان" (۱۹۱۴) اثرینده خالقلاری بیر-بیرینه قوووشدورماق اوچون عموم بشری دین ایدئیاسینی اورتایا آتمیشدیر. حسین جاوید بو دؤورده تدریجله "حاق وئریلمیر، آلینیر" ایدئیاسینا گلیب چیخمیشدیر.
یارادیجیلیغیندا مهم یئر توتان "ایبلیس" (۱۹۱۸) منظوم فاجعه‌سینده یازیچی محاربه‌لری پیسلییر، محاربه‌نین آغیر نتیجه‌لرینی آچیب-گؤستریر.
۱۹۲۶-جی ایلده معالیجه اوچون آلمانییایا گئدن و ۷ آی بئرلینده یاشایان حسین جاوید اورادان ضیالیلارین معنوی ایزضطرابلارینی عکس ائتدیرهن بیر سیرا سیاسی-لیریک و لیریک-ائپیک شعرلرله قاییتدی.
۲۰–۳۰-جو ایللرده حسین جاوید بیر سیرا تاریخی دراملار یازمیشدیر. "پیغمبر" (۱۹۲۲) و "توپال تیمور" (۱۹۲۵) اثرلریندن سونرا یازدیغی "سیاوش" (۱۹۳۳)، "خیام" (۱۹۳۵) تاریخی دراملاری حسین جاویدین تاریخه، تاریخی شخصیتلره باخیشیندا جدی دؤنوش اولدو.
جنوبی آذربایجانداکی آذربایجانلیلارین "شاهنشاهلیق" اصولی-ایداره‌سی اسارتی آلتیندا عذاب چکمه‌سی، ان عادی اینسان حقوقلاریندان محروم ائدیلمه‌سی ده وطنپرور شاعر کیمی حسین جاویدی دوشوندوروردو ("تئل‌لی ساز" درامی، ۱۹۳۰؛ "کور نی ز‌ن" پوئماسی، ۱۹۳۰( .
یارادیجیلیغی (شعرلری)
حسین جاویدین "آذر" پوئماسی )۱۹۳۷(
حسین جاویدین پوئزییاسی اونون رومانتیک شعرلریندن و پوئمالاریندان عبارت‌دیر.
ایده‌آللا وارلیق آراسینداکی ضدیت، ایده‌آل حقیقت آختاریجیلیغینا ایستیقامت‌لنن خیاللاردان یارانان لیریک-فلسفی دوشونجه‌لر جاوید شعرینین باشلیجا مضمونونو تعیین ائدیر. شاعرین لیریک "من"ی قایغیلی، ناراحات دوشونجه‌لر و زنگین خیاللارلا یاشایان فیلوسوف کاراکترلی عاشیق‌دیر:
خیال!.. اوت، یاشادان یالنیز اهلی-حالی اودور،
یاشارسا بیر کؤنول، آز-چوخ خیال ایچینده یاشار.
ح. جاوید بدیعی یارادیجیلیغا کلاسیک لیریکا اوسلوبوندا یازیلمیش قزللرله باشلادیغی اوچون ادبی فعالیتینین بیرینجی دؤورونده‌کی شعرلرینین دیلینده عرب-فارس ترکیبلرینه راست گلینیر، لاکین بئله ایفاده‌لر اساساً لیریکادا عصرلردن بری قانونیلشن "غم هیجران"، "زولف یار"، "اهل درد"، "زنجیر زولف"، کیمی آنلاشیق‌لی تصویر واسطه‌لریندن عبارت‌دیر:
مندن فلک آییردی وفاپیشه یاری‌می،
تار ائتدی زولف یار کیمی روزیگاری‌می.
صبریم توکه‌ندی، یوخ قم هیجرانه طاقتیم،
هیجری-نیگار الیم‌دن آلیب اختیاری‌می.
بیر اهل درد یوخ‌دو بو ویرانه شهرده،
تاینکی شرح ائد‌م اونا من قلب زاری‌می.
...
هر کس کی، سالیکا، چکیب عشقین بلاسینی
من ائیلمز گؤره‌نده منیم آه زاری‌می.
سونراکی ایللرده ایستانبول‌دا تحصیل آلماسی، تورک پوئزییاسینی دریندن اؤیره‌نمه‌سی اونون شعر دیلینده آنادولو شیوه‌سینه مخصوص ایفاده‌لرین فعاللیغینی بیر قدر آرتیرمیشدیر. شاعرین تحصیل ایللری زامانی قلمه آلدیغی "رقص"، "پمبه چارشاو"، "اویویور"، "آه یالنیز سن" و س. شعرلری ده و ۱۹۱۳-جو ایلده تیفلیس‌ده نشر اولونان "کئچمیش گونلر" شعر کیتابیندا توپلانان دیگر نومونه‌لرده آنادولو شیوه‌سینین معین علامتلری نظر چارپیر، لاکین ایستانبول محیطینده آیریلدیقدان سونرا شاعرین اثرلرینده آنادولو شیوه‌سینه مخصوص علامتلر گئت-گئده آزالمیش، نهایت، داوام‌لی بیر پروسئس‌دن سونرا تخمیناً آرادان قالخمیشدیر.
ح. جاویدین شعر یارادیجیلیغینین ایلک مرحله‌سینده ژانر باخیمیندان عنعنوی ایکی اوسلوبلولوق اؤزونو گؤستریر. شاعر همین ایللرده هم کلاسیک لیریکا اوسلوبوندا قزللر، هم ده خالق-عاشیق شعری روحوندا قوشما و گرایلیلار یازمیشدیر. بو دؤورون محصولو اولان "گئت"، "کؤنلومو" ردیف‌لی شعرلر، هابئله "هر یئر صفالی، نشه‌لی" شعری قزل فورماسیندا، "خورامان-خورامان" شعری ایسه قوشما فورماسیندادیر. "رقص"، "اویویور" و س. شعرلرده مخممس و مسدسلرین معین علامتلری مشاهیده اولونور. بدیعی یارادیجیلیغین باشلانغیج مرحله‌سینه خاص اولان همین جهت صنتکارین فردی اوسلوب آختاریشلاری دؤورو اوچون سعجیوی حال حساب اولونا بیلر. چونکی ائله ایلک یارادیجیلیق مرحله‌سینین اؤزونده ده جاویدین یئنی فورمالی شعرلر یازدیغینی آسانلیقلا مشاهیده ائتمک مومکوندور. تورکیه‌ده تحصیل ایللرینده یازیلان "یادی ماضی"، "بیر آه مظلومانه" شعرلرینین قورولوشوندا معین اوریژیناللیق واردیر. بو شعرلر هر ایکی اوسلوبون - کلاسیک لیریکا و خالق-عاشیق لیریکاسی اوسلوبلارینین قوووشوغوندان یارانمیشدیر. خالق-عاشیق پوئزییاسیندا اولدوغو کیمی، شعرلر بندلردن عبارت‌دیر، لاکین بندلرین آراسیندا کلاسیک لیریکاداکی بئیتلره بنزه ر جوت میصراعلار وئریلمیشدیر. دؤردلوکلر چوخ واخت چارپاز قافیه اوسولو ایله، بیتلر ایسه مثنوی فورماسیندا قافیلندیریلمیشدیر:
ائی وطن! ائی کؤنول پرستاری!
یار اومیدیم، قصورا باکمایاسان.
بیزه ترجیح ائدیب ده اغیاری،
بوراکیب ناری-هیجره ییکمایاسان.
سنی بو حالا سالدی قفلتیمیز،
داها آه و ائت! یئتر ندامتیمیز.
سونراکی دؤورلرده جاویدین یارادیجیلیغیندا بئله اوریژینال قورولوشلو شعرلرین سایی گئتدیکجه چوخالمیشدیر. "اوتوز یاشم‌دا"، "بیر رسم قارشیسیندا"، "دنیز تاماشاسی" شعرلرینده دؤردلوک بندلر معنانی قوتله‌ندیر‌ن و تاماملایان بئیتلرله نؤوبلشمیشدیر. بئله‌لیکله، پوئتیک فورما آختاریشلاری ح. جاویدین ژانر ساحه‌سینده اوریژینال اوسلوبونون کشفی ایله نتیجه لنمیشدیر. حتی بیر سیرا ژانرلاری، خصوصاً سونت، تورکو و مارشلاری آذربایجان شعرینه ایلک دفعه حسین جاوید گتیرمیشدیر. شاعرین "من ایستریم کی"، "چکینمه، گول" شعرلری آوروپادا گئنیش یاییلمیش ایتالیان سوئتی فورماسیندا قلمه آلینمیشدیر.
ح. جاوید شعرلرینی هم اروز، هم ده هئجا وزنلرینده یازمیشدیر. هر ایکی وزنه یارادیجی موناسیبت بسله‌ین شاعر اونلارا اساسلی کیفیت دییشیک‌لیکلری گتیرمیشدیر. او، اروزون کلاسیک لیریکادان معلوم اولان خفیف، هزج، رمل، مجتس، مضارع، متقاریب بحرلرینده شعرلر یازماقلا برابر، هم ده هزج بهرینین یئنی بیر نؤعونو یاراتماغا موفق اولموشدور. عروضشوناسلار همین نؤوع "جاوید هزجی" آدلاندیریرلار.
عصرین اوللرینده اروزدان هئجایا کئچمک ده شعرده یئنی اوسلوب آختاریشیندان ایر‌لی گلیردی. هئجا وزن‌لی شعره اوستونلوک وئرمکله، حسین جاوید بو وزنین آذربایجان یازیلی پوئزییاسی اوچون داها دا دوغمالاشماسینا خیدمت ائتمیشدیر. او، ۲۰-جی عصرین اوللرینده هئجا وزنینین موختلیف شکیللرینده قیمت‌لی شعرلر یازماغا موفق اولموشدور.
اوریژینال تشبه و مئتافورالار، ائپیتئت و تکریرلر، مونولوق و دیالوقلار جاویدین شعرلرینده فیکرین، معنانین قوت‌لی و ائموسیونال واسطه‌لرله ایفاده‌سینه خیدمت ائدیر. جاویدین شعرلرینده تشبه یاراتماق اوچون طبیعت حادثه‌لریله اینسان حیاتی مقایسه اولونور. شاعر قارا دنیز ساحللرینده تصویر ائتدیی 80 یاشلی قوجانین مغرورلوغونو جانلاندیرماق مقصدیله اونو "اولو بیر داغ"آ بنزه‌دیر، بدیعی اوبرازین دولغون پوئتیک رسمینی چکیر:
بو کشاکشده محتشم، مغرور،
قوجا، سکسن یاشیندا بیر سیما؛
اوجا بیر داغ محنتیله ووقور،
قوجا بیر تورک ائدیب نامازی ادا.
ورد اوخور، حقا ائیلر عرضی-نیاز،
بلکه داغ سارسیلار، او سارسیلماز.
پوئمالاری
حسین جاویدین یارادیجیلیغیندا پوئما ژانرینین دا اؤزونمخصوص یئری واردیر. شاعر ایلک پوئمالارینی هله ۲۰-جی عصرین اوللرینده قلمه آلمیشدیر. جاویدین ایلک پوئمالاری اساساً لیریک-رومانتیک، یاخود رومانتیک-فلسفی اثرلردن عبارت‌دیر. بو پوئمالارین اکثریتینده سوژئت علامتلری و اوبرازلار یوخ درجه‌سینده‌دیر. همین قبیل‌دن اولان پوئمالار سانکی حسین جاویدین لیریک-رومانتیک مونولوقلاریندان یوغرولموشدور. حیاتا و اینسانلارا رومانتیک موناسیبت، بدیعی و فلسفی اومومیلشدیرمه‌لر بو پوئمالارین اساس غایه‌سینی معین ائدیر. "بیر آهی-مظلومانه" (۱۹۰۷)، "ایشته بیر دیوانه‌دن بیر خاطره" (۱۹۱۲)، "هبوط آد‌م" (۱۹۱۳)، پوئمالاریندا ائپیک تصویرلردن قات-قات چوخ لیریک-رومانتیک دوشونجه‌لر اؤز عکسینی تاپمیشدیر. یالنیز "هبوط آد‌م" پوئماسیندا آد‌م پیغمبرله حوانین مناسیبتلریندن آلینمیش بیر مقامین تصویری شاعره نفسین فلاکتلری اطرافیندا پوئتیک مولاحظه‌لر ایر‌لی سورمه‌یه ایمکان وئرمیشدیر. "بیر آه مظلومانه" پوئماسی "کونج محنت‌ده" بلایا دوچار ائدیلمیش، "آیاق آلتیندا پایمال اولموش" وطنین آجی حالینا درین تأسف حسلری معنالاندیریلمیش، غیرت ائتمه‌یه، همت گؤسترمه‌یه چاغیریش موتیولری ایفاده اولونموشدور.
حسین جاویدین یارادیجیلیغیندا ایدئیا-صنتکارلیق باخیمیندان ان کامیل پوئما "آذر" اثریدیر. پوئمانی شاعر هله ۱۹۲۶-جی ایلده آلمانییادا معالیجه اولونارکن یازماغا باشلامیش، نهایت، ۱۹۲۸-جی ایلده تاماملامیشدیر.
"آذر" پوئماسی حسین جاویدین قربه و شرقه، عینی زاماندا شرق-قرب موستویسینده آذربایجانا باخیشلارینی گئنیش شکیل‌ده ایفاده ائد‌ن مکمل صنعت اثریدیر. آذرین قرب و شرق اؤلکه‌لرینه سیاحتلری یئنی تاریخی مرحله‌ده دونیا گئدیشاتینی اؤیره‌نمک، اینکیشافین ان مقبول یولونو سئچمک مقصدینی ایزلییر. پوئمادا همین اؤلکه‌لرین فرق‌لی خصوصیتلری حاقینداکی دوشونجه‌لر آذرین سیماسیندا دونیانی، سیویلیزاسییالاری سینتز ائتمک میلینین ایفاده‌سیندن عبارت‌دیر:
شرق ائللری ایریشیلمز "خیال" ایچین یاشارکن،
قرب عالمی آز دا اولسا حقیقت‌دن خوشلانار.
شرقین سؤنوک دویغوسونو آفیون روحو قوشارکن،
اونلار یئنی بیر سلاح کشفینی سعادت سانیر.
شرق اوغراشیر یالنیز "اؤلمییم" دئیه،
قرب ائللری مایل‌دیر اؤلدورمه‌یه.
یا او، یا بو قوشار دورار هر بیر دیلک پئشینده،
مقصد آنجاق یاریشی یوک، بیر حیاتی خوش بولماق.
شرقه گؤره او دیاردا آزاد ایکن دوشونجه،
یازیق!.. یئنه ممکن دئییل دیدیشمه‌دن قورتارماق.
اثرین اساس قهره‌مانی آذر جاویدین اکثر دراماتیک قهره‌مانلاریندان فرق‌لی اولاراق تاریخ‌دن دئییل، رئال حیات‌دان آلینمیش بیر بدیعی اوبرازدیر. آذر شاعرین معاصری، داها چوخ ایسه اونون اؤزونون پرووبرازیدیر. آذرین یاشادیغی موحیطه، عضوو اولدوغو جمعیته، قربه و شرقه باخیشلاری مؤلفین شخصی قناعتلرینین و دوشونجه‌لرینین ایفاده‌سیدیر. پوئمانین بؤیوک بیر حیصه‌سینده آذرین آلمانییایا سفریندن سؤز آچیلماسی، اثرین بیر چوخ بؤلمه‌لرینین بئرلینده یازیلماسی ایله حسین جاویدین آلمانییایا گئدیب اورادا معالیجه اولونماسینین سسلشمه‌سی ده اوبرازلا مؤلفین باخیشلاری آراسیندا محکم باغلیلیق اولدوغونو آیدینلاشدیریر. بوتؤولوک‌ده آذر حیاتا و جمعیته یئنی نظرلرله باخان، دونیادا گئدن پروسئسلری اوبیئکتیو درک و تحلیل ائتمک قابیلیتینه مالیک اولان یئنی تیپ‌لی بدیعی اوبرازدیر. منسوب اولدوغو خالقی و اؤلکه‌نی مد‌نی میللتلرین جرگه‌سینده گؤرمک آرزوسو اونون سعجیوی جهتیدیر. آذرین قربه و شرقه سفرلری ساده‌جه سیاحت، گزینتی، ایله‌نجه اولماییب، دونیانی اؤیرنیب مملکتینی و میللتینی ایر‌لی آپارماق نیتلرینین ایفاده‌سیدیر.
پوئمادا حسین جاوید آذربایجاندا قورولموش یئنی جمعیته موناسیبتینی ده ایفاده ائتمیشدیر. اثرین "سلمانین سسی"، "اینقیلاب خیرسیزی"، "عصیان" بؤلمه‌لرینده یئنی جمعیتین بدیعی درکی مسئله‌لری اؤن مؤقع‌ده دایانیر. حس اولونور کی، جاوید ایمکان اولدوقجا یئنی جمعیته یاخشی طرف‌دن باخماق مئیلیندن چیخیش ائدیر. سلمانین دیلیندن دئییلن "هر گولشه‌نه واردیم، چیچکلر گولدو، سئودالی بولبوللر سلاما گلدی"، یاخود "سوسموش کامانچالار ایلهاما گلدی" کیمی نیکبین میصراعلار شاعرین همین میلینین عکس-صداسیدیر. بونونلا بئله، جاوید بو جمعیتین مؤوجود ضدیتلردن خلاص اولماسینین ضروریلیینی ده قابانق شکیل‌ده نظره چارپدیرمیشدیر. پوئمانین "اینقیلاب خیرسیزی" بؤلمه‌سینده "اینقیلاب کورکونه گیرمیش" شورا صدرینین تؤرتدیی اؤزباشینالیقلارین تصویری ایله شاعر یئنی قورولموش جمعیت‌ده‌کی عیبجرلیکلری دقت مرکزینه چکمیشدیر. جاوید شورا صدرینین آلووا بورونموش ائوینی گؤسترمکله گئنیش معنادا یئنی قورولوشون یاشاماسینین مومکونسوز حالا دوشدویونو ایفاده ائتمک ایستمیشدیر. پوئماداکی کند شورا صدرینه عایید ائدیلن "بالیق باشدان قوخارمیش" قناعتی ده، هئچ شوبهه‌سیز، بوتؤولوک‌ده او جمعیتین ان یوخاری طبقه‌لرینین چوروکلویونه، معنوی-سیاسی ایفلاسا معروض قالدیغینا آچیق ایشاره‌دیر. حتی پوئمانین ائپیلوقو کیمی دوشونولموش "عصیان" بؤلمه‌سینده ایفاده اولونان آشاغیداکی میصراعلار دا ساده‌جه یئنی قورولوشون تصدیقی معناسیندا دئییل، داها چوخ چاغداش گنجلیین قوراجاغی بؤیوک گلجیین، مستقیل اؤلکه‌نین دستکله‌نمه‌سی کیمی باشا دوشمک، معنالاندیرماق لازیم گلیر:
بو گون گنج‌لییه باک‌سان،
بیر سئل کیمی هر آن
ساغلام، یئنی مفکوره‌لر ایزلر.
بیزلر؟
بیزلر یئنیلشسک بئله، دایم،
بیر اسکیلیک آز-چوخ بیزه حاکم…
اونلار قوشاجاق، چیرپیشاجاقلار،
بیر چوخ اوچوروملار آشاجاقلار.
لازیم‌سا جهالتله گولشمک،
بیر چاره وار: آنجاق یئنیلشمک!
اونلارداکی همت و متانت
قیرماجلایاجاق شرقی نیهایت.
اونلارداکی قدرت و مهارت،
ائر-گئج وئرجک خالقا سعادت …
اونلار گوله‌جک گولدوره‌جکلر،
بیزدن داها خوش گون گؤره‌جکلر!
ژانر اعتباریله "آذر" لیریک-ائپیک پوئمادیر. اثرده دراماتیک عنصورلردن ده ایستیفاده اولونموشدور. پوئتیک ووسعتینه گؤره "آذر" پوئماسی داستان تأثیری ده باغیشلاییر.
حسین جاویدین پوئمالاری آذربایجان ادبیاتیندا رومانتیک-فلسفی پوئمانین اینکیشافیندا مهم رول اوینامیشدیر.
دراماتورگییاسی
حسین جاویدی ادبیات تاریخینده ان چوخ مشهورلاشدیران و اونا بؤیوک شهرت قازاندیران درام اثرلریدیر. او، آذربایجان رومانتیک منظوم دراماتورگییاسینین یارادیجیسی و بانیسیدیر.
"آنا" فاجعه‌سی
ادیبین ایلک درام اثری اولان "آنا" منظوم فاجعه‌سینین (۱۹۱۰) مؤوضوسو داغیستان حیاتیندان آلینمیشدیر. اثرین اساس قهر‌مانی اولان قوناقپرور و مغرور سلما آذربایجان ادبیاتی اوچون یئنی تیپ‌لی آنا اوبرازیدیر. اونون عصمت آدلی بیر چرکز قیزینا نیشان‌لی اولان اوغلو قانپولادلا بو قیزا کؤنول سالان اورخان آراسیندا رقابت واردیر. عصمت ایسه کاسیب عائله‌نی تمثیل ائد‌ن قانپولادا صادق قالیر و اورخانین جاه-جالالینی رد ائدیر. اورخان دوستو مرادین واسطه‌سیله قانپولادی اؤلدورتدورور. مراد تهلوکه‌دن خلاص اولماق اوچون کیملیینی بیلمه‌دن سلما خانیمین - آنانین ائوینده سیغینماق ایستییر. آنا اوغلونون قاتیلینی تانیسا دا، درین داخیلی سارسینتیلارینا، معنوی ایضطرابلارینا، غضبینه قالیب گلمیی باجاریر. "نامرد قوناغی" ائویندن اوزاقلاشدیماقلا جزالاندیران آنا بو آجی، قان‌لی طالعیین سببینی الله ین قیسمتی ایله علاقه لندیریر:
گئت، نامرد قوناق، گئت! آلچاق مرتجعی!
گئت، میسکین حریف، گئت! جلاد، ییرتیجی!
گئت، وجدان‌سیز کندینی قورتار، یاشا!
آنجاق وجدان‌سیزلاری بسلر دونیا!
گئت، گؤزوم گؤرمه‌سین! اوزاقلاش، دفع اول!
نه حاق‌سیزلیق ائتدینسه الله‌دان بول!
گئت، چکیل گئت! دین‌سیز، الله‌سیز خاین!
مردار ایزین بو تورپاق‌دان سیلین‌سین!
اؤولادینین قاتیلینی باغیشلاماغی باجاران سلما صورتی دونیا ادبیاتی اوچون ده تکرارسیز بدیعی اوبرازدیر. جاویدین "مارال" و "شیدا" پیئسلری نثرله یازیلمیشدیر. هر ایکی اثرده شعر پارچالاریندان، لیریک ائلئمئنتلردن ایستیفاده اولونموشدور.
"مارال" پیئسی
عائله-معیشت پلانیندا قلمه آلینمیش "مارال" پیئسی (۱۹۱۲) پولون، ثروتین جمعیت‌ده تؤره‌ده بیلجیی فاجعه‌لری عکس ائتدیریر. یاشجا چوخ کیچیک اولان مارالی آلتون گوجونه اؤزونه آرواد ائتمیش تورخانبی اوچون دونیانم بوتون سعادتی یالنیز پارا ایله باغلیدیر. معاصری نادیربیین معنویات، تربیه، ساغلام دوشونجه حاقینداکی فیکیرلرینی او، یاد باخیشلار کیمی قبول ائدیر. اثرده‌کی نادیربی — تورخانبی خطی جمعیت‌ده یئنیلیک و کؤهنه‌لیک آراسیندا گئدن پروسئسلرین چتین‌لیکلرینی بوتون طبیعیلیگی ایله تقدیم ائدیر. آتاسی تورخانبه‌یه عکس مؤقع‌ده دایانان، محبتی، صداقتی هر شئیدن اوجا توتان اوغلو جمیلین صاف رومانتیک دوشون-جلری ایله مقایسه‌ده ده ثروت اسیری اولان تورخانبی میسکین گؤرونور. ار ائوینده اؤزونو دوستاق سایان، ثروت ایچینده نیسگیل‌لی طالع یاشایان مارالین ارینین گنج قوهومو آرسلانبه‌یه اولان تمیز سئوگی‌سی ده اونا سعادت دئییل، فلاکت گتیریر. آرسلانبه‌یه اولان موناسیبتیندن خبر توتان تورخانبیین مارالی وحشیجه‌سینه اؤلدورمه‌سی همین جمعیت‌ده آزاد سئوگیه، صاف معنویاتا یئر اولمادیغی فیکرینی اساسلاندخرماغا خیدمت ائدیر، لاکین جاوید جمیلله هومای آراسینداکی قارشیلیق‌لی محبته رغبتینی ایفاده ائتمکله یئنیلیین کؤهنه‌لیک اوزرینده قلبه چالاجاغینا اومید و اینام دویغولاری آشیلایا بیلیر.
"شیدا" پیئسی
باکی مطبع ایشچیلرینین حیاتیندان بحث ائد‌ن "شیدا" (۱۹۱۶) پیئسینده چتین، آغیر حیات طرزینین و آزادلیق دوشونجه‌سینین تقدیمی اؤن مؤقعیه چکیلمیشدیر. دیگر درام اثرلریندن فرق‌لی اولاراق جاوید بو اثرده رئالیست، حیاتی مسئله‌لره گئنیش یئر آییرمیشدیر. پیئسین ایلک صحنه‌لرینده مطبع ایشچی‌سی شیدانین آزادلیق آرزوسو ایله چیخیش ائتمه‌سی، فهله‌لره اؤز حقوقلارینی باشا سالماسی دراماتورقون اجتماعی موباریزه‌سینین وضعیتی و وظیفه‌لری حاقینداکی قناعتلرینی ایفاده ائتمه‌سینه شرایط یارادیر. اینقیلاب روحلو مارشلاری فهله‌لر طرفیندن اوخوندوغو اوچون ایشده‌ن قووولان، حبس ائدیله‌ن شیدانین روح دوشگونلویونه قاپیلماسی، درویشواری حیات کئچیرمه‌سی مباریزه‌نین آخیرا چاتدیریلماسینا ایمکان وئرمه ین فاکتور کیمی دیرلندیریلیر. باشما مین بیر مصیبتلر گتیریله‌ن، قارداشی ور‌م خسته لییندن اؤلن، آغیر ایش شرایطینده قولونون بیرینی ایتیره‌ن، اصلینده میداندا تک قالان قارا موسانین انتیقام حسلری ده جمعیتی ایر‌لییه آپارا بیلمیر. بوتؤولوک‌ده "شیدا" پیئسی عصیانکار چیخیشلار ائتمه‌سینه باخمایاراق، رئال مباریزه یوللارمی تاپا بیلمه‌یه‌ن اینسانلارین فاجعه‌سینی عمومیلشدیریر.
"شیخ صنعان" فاجعه‌سی
حسین جاویدین "شیخ صنعان" فاجعه‌سی گئنیش معنادا آذربایجان دراماتورگییاسینین شاه اثرلریندن بیریدیر. بو اثر جاویدین رومانتیک دراملارینین زیروه‌سینده دایانیر. "شیخ صنعان" منظوم فاجعه‌سی (۱۹۱۴) دینی-افسانوی شخصیت اولان صنعان محبت ماجراسی اساسیندا اینسانین معنوی اوجالیغی حاقیندا یازیلمیش دراماتیک اووئرتورا تأثیری باغیشلاییر. جاوید بو اثرینده اصل عشقین دینی اعتیقاد اوزرینده‌کی طنط‌نه‌سینی، بوتون بوخوولاری داغیتماق قدرتینی نماییش ائتدیرمیشدیر. پیئس‌ده موسلمانلار، موریدلر، مؤمنلر موحیطینده هامیدان اوجادا دایانان صنعانین باخیشلاریندا گورجو قیزی خومارا اولان سئوگی‌سیندن سونرا یارانان دییشیک‌لیکلرین تیمثالیندا بوتؤولوک‌ده اینسانین دییشمه‌سی پروسئسی دولغون شکیل‌ده جانلاندیریلیر. بو واختادک مقدس معبدگاهلارا و زیارتگاهلارا سجده ائد‌ن شیخ صنعان بوندان سونرا اولوی، اوجا عشقین بؤیوکلویونه اینام بسله ییر. شیخین تیمثالیندا جاوید عشق، یوخسا اعتقاد، مؤمن‌لیک و یا گئرچک‌لیک سواللاری اساسیندا قوردوغو سوژئت، یاراتدیغی دراماتیک مناقیشه واسطه‌سیله اینسانین حقیقت آختاریجیلیغی، محبتی اعتقاد سوییه‌سینه یوکسلتمک سیلری ایله اوجالا بیلجیینین مومکونلویونو اثبات ائتمیشدیر. اثرده صنعانین دیلیندن دئییلمیش آشاغیداکی میصراعلار دا بونو بیر داها تصدیق ائدیر:
کیم کی، عشق آتشیله اولدو هدر،
اونو یاندیرماز اؤیله آتشلر.
بنی اؤلدورسه‌لر ده بن یاشاریم،
ترک ائدیب خلقی خالیقه قوشاریم.
ابدیت بنیم مزاریم‌دیر،
چونکی سلطانی-عشق یاریم‌دیر.
عشق اوچون جان نیسان ائد‌ن ارلر،
ابدی بیر حیات ایچینده گولر.
"اوچوروم" فاجعه‌سی
"اوچوروم" فاجعه‌سی (۱۹۱۹) ایله حسین جاوید یارادیجیلیغینین بیرینجی مرحله‌سی باشا چاتیر. مؤوضوسو تورکیه حیاتیندان آلینمیش بو اثرده ادیب صونعی آوروپالاشمانین، یاد تاثیرلرین میللی معنویاتلا اوزلاشمایان عیبجرلیکلرینی عکس ائتدیرمیشدیر.
"آفت" فاجعه‌سی
سووئت حاکمیتی ایللرینده یازیلمیش "آفت" (۱۹۲۲) فاجعه‌سینده کوبار جمعیتینین مئششان اخلاقینین معنوی پوچلوغو آچیلیب گؤستریلمیشدیر. آفتین دوکتور قاراتایین یالان وعدلرینه آلداناراق، کوبود، قابا معنویاتجا کاسیب اولان اری اؤزدمیری اؤلدورمه‌سی، داها سونرا ایسه اؤزونو محو ائتمه‌سی همین دایره‌نین فاجعه‌سی کیمی عمومیلشدیریلیر.
"پیغمبر" و "توپال تیمور" لزی دراملاری
حسین جاویدین تکجه یارادیجیلیغیندا یوخ، هم ده شخصی طالعیینده "پیغمبر" و "توپال تیمور" لری دراملارینین اؤزونمخصوص یئری واردیر. اولا، هر ایکی اثرده جاوید ایلک دفعه ایدی کی، تاریخی شخصیته و تاریخ‌دن آلینمیش حادثه‌لره مراجعت ائتمیشدی. ایکینجی‌سی ایسه بؤیوک ادیب تاریخی مؤوضویا معاصر مؤقع‌دن یاناشمیشدی کی، بو دا دؤورون ادبی تنقیدی طرفیندن بیر چوخ حاللاردا مؤوجود جمعیتله باغلی یوزولدوغوندان حسین جاوید اوچون معین چتین‌لیکلره سبب اولموشدو. جاوید اف‌ندی هم ده تئیمورلنگ کیمی بیر فاتئهی و محمد پیغمبری ایدئاللاشدیرماقدا گوناهلاندیریلمیشدی. اصلینده ایسه دراماتورقون مقصدی "توپال تیمور" اثرینده تیرانلیغی تنقید ائتمک‌دن، "پیغمبر"ده ایسه اینسانین مقدس‌لیک مرتبه‌سینه یوکسله بیلمه‌سیندن بحث ائدیردی. هر ایکی اثرده دراماتیک واسطه‌لرله یاناشی، تصویره، تهکیه‌یه ده معین یئر وئریلمیشدیر کی، بو دا همین بدیعی نمونه‌لرین صحنه‌یه چیخاریلماسینی چتینلشدیریر. "پیغمبر" درامی ایسه بوتؤولوک‌ده صحنه اوچون نظرده توتولمامیشدیر.
"کنیاز" درامی
"کنیاز" درامیندا (۱۹۲۹) جاوید معاصرلیه داها یاخین ایدی: بو باخیمدان "کنیاز" فاجعه‌سی جاویدین یارادیجیلیغیندا یئنی احوالی-روحیه‌نی عکس ائتدیر‌ن اثر کیمی جدی ماراق دوغورور. خوش گذران کئچیره‌ن کنیازین زورلا اؤزونه آرواد ائتدیی کندلی قیزی جاسمئنین اونلارین قاپیسیندا قوللوقچولوق ائد‌ن مارقونون اوغلو بولشویک آنتونو سئچمه‌سی و کشمکشلی حادثه‌لردن سونرا اونا قوووشماسی جاویدین یارادیجیلیغیندا محکم یئر توتان آزاد سئوگینین و پاک معنویاتین طنطنه‌سی موتیوینین یئنی شرایط‌ده جانلاندیریلماسینا خیدمت ائتمیشدیر. دراماتورق گورلایان اینقیلاب دالغالاریندان خوفلانیب آوروپایا قاچان کنیازین و اونون عائله‌سینین فاجعه‌سینی ده مهارتله اومومیلشدیرمیشدیر.
گؤرکم‌لی ایران شاعری ابولقاسیم فردووسینین آنادان اولماسینین مین ایللیک یوبیلئیی موناسیبتیله کئچیریلن مسابقه‌ده اشتیراک ائد‌ن حسین جاوید ۱۹۳۲-جی ایلده "سیاوش" فاجعه‌سینی یازیب تاماملامیشدیر. اثر فیردوسینین "شاهنامه" داستانینین موتیولری اساسیندا قلمه آلینمیشدیر، لاکین جاوید بؤیوک فیردوسینی تکرار ائتممیش، ایران-توران قارشیدورماسینین تصویریندن یارانمیش "شاهنامه"دن فرق‌لی اولاراق اینسانلارین، موناسیبتلرین یاخینلاشدیریلماسی یوللارینداکی مانعه‌لرین آرادان قالدیرلماسیندان سؤز آچمیشدی.
"خیام" درامی
"خیام" درامیندا جاوید بؤیوک شاعر و موتفککیر عمر خیامین سیماسیندا دؤورونون فؤوقونه یوکسله بیلن بیر رومانتیک قهر‌مانی جانلاندیرمیشدیر. خیام آییق شوبهه‌لری و حیات عشقی جاویده صنتکار و جمعیت پروبلئمینه مناسیبتینی ایفاده ائتمک اوچون مناسیب شرایط یاراتمیشدیر. بؤیوک تورک حکمداری آلپ آرسلانین و اونون اوغلو ملیکشاهین علمی-ادبی فعالیت اوچون یاراتدیغی مونبیت موحیطین خیام کیمی صنتکارلاری یئتیشدیره بیلجیینی وورغولایان مؤلف سانکی منطیقی معنادا یئنی قورولموش سووئت دؤورلرینده بوتون بونلاری تاپا بیلمدیینی وورغولامیشدی. قان‌لی-قادالی رئپرئسسییا رژیمینین باشلانماسی عرفه‌سینده ایر‌لی سورولن بو ایدئیا خیرله شرین از‌لی-ابدی مباریزه‌سینین یئنی شرایط‌ده‌کی عکس-صداسی کیمی سسله‌نیردی.
آذربایجان تئاترلاریندا حسین جاویدین درام اثرلری بؤیوک موفقیتله تاماشایا قویولموشدور. رئسپوبلیکامیزدا اؤزونمخوص پرینسیپلره مالیک جاوید تئاتری مؤوجوددور. جاویدین رومانتیک منظوم دراماتورگییاسی میللی مدنیتیمیزین اینکیشافینا بؤیوک تهفه وئرمیشدیر. رئژیسسورلارین، آکتیورلارین بوتؤو بیر نسلی جاوید تئاتری اساسیندا یئتیشیب فورمالاشمیشدیر.
سورگون ائدیلمه‌سی و اؤلومو
سووئتلر بیرلیینده توتالیتاریزمین دهشت‌لی دؤورونده حسین جاوید سوسیالیزمین "نایلیتلر"یند‌ن یازماغی اؤزونه روا بیلممیش. اونا گؤره ده بو متین شخصیت سیبیر بوزلاقلارینا، ماقادانا سورگون ائدیلمیش و ۵ دئکابر ۱۹۴۱-جی ایلده ایرکوتسک ویلایتینین تایشئت رایونونون شئوچئنکو کندینده وفات ائتمیشدیر.
وفاتیندان سونرا
سووئت ایدئولوگییاسی و رژیمینین حاکم اولدوغو بیر دؤورده ناخچیواندا قبول اولونموش قرار هله هئچ ده هر شئی دئمک دئییلدی. اونون ایجراسی اوچون کرملین ده برژنوین، لوبیانکادا DTK صدری آندروپووون راضیلیغینی آلماق مطلق شرطلردن بیری ایدی. حسین جاویدله باغلی موسکوا مذاکره‌لریندن و راضیلاشمالاریندان سونرا تاریخی قرارین ایجراسی ناخچیوان ویلایت پارتییا کمیته‌سینین کاتیبی حمید جعفرووا حواله اولونور. ۳۵ ایلدهن سونرا حمید جعفروو همین گونلری بئله خاطرلاییر:
"محض حیدر علیوین تشببوسو ایله اوزاق سیبیرین الچاتماز یئرلریندن ح. جاویدین جنازه‌سینین قالیقلارینین دوغما یوردو ناخچیوانا گتیریلمه‌سی اونون تاریخی خیدمتلریندندیر.
۱۹۸۲-جی ایل اوکتیابرین ۳-ده حیدر علیو ناخچیواندا سفرده اولارکن جاویدین نشینین ناخچیوانا گتیریلمه‌سینین اهمیت‌لی اولدوغونو وورغولادی. ۱۹۵۶-جی ایل مارتین ۶-دا آذربایجان شوروی عالی محکمه‌سینین حکمو ایله حسین جاوید برات آلدیقدان سونرا اونون جنازه‌سینین قالیقلارینین آذربایجانا گتیریلمه‌سینه بیر نئچه دفعه جهد گؤستریلسه ده، سووئت ایدئولوگییاسینین حکم سوردویو شوروی مکانیندا بئله بیر مثلاًین رئاللاشماسی چتین اولدوغوندان، سیبیرده‌کی دمیر صیفلرین آچیلماسی، "سووسئکرئتنو" سندلرین اؤیرنیلمه‌سی، جاویدین مزارینین سیبیرده آختاریلیب-تاپیلماسی و نهایت اونون آذربایجانا گتیریلمه‌سی اوچون موافیق اجازه‌لرین آلینماسی او دؤورده حلینی تاپمامیشدی.
۱۹۸۲-جی ایل اوکتیابرین ۲۶-دا حسین جاویدین نعشی مسکوادان باکییا، سونرا ایسه ناخچیوانا گتیریلیر. ناخچیواندا - ائوینین قارشیسیندا دفن اولونور.
عائله‌سی
حسین جاوید عائله‌سی ایله بیرلیک‌ده ۱۹۱۸-جی ایلده حسین جاوید میشکیناز ملا حسین قیزی ایله عائله حیاتی قورموشدور. میشکیناز جاوید اونون ایلک اوخوجوسو اولماقلا یاناشی اثرلرینین اوزونو کؤچورمک‌ده ده کمک ائدردی.
"ایبلیسین انتیقامی" پیئسینین اونون خطی ایله کؤچورلموش صورتی اولماسایدی، بؤیوک شاعر و دراماتورقون رئپرئسییا قوربانی اولموش باشقا اثرلری کیمی، بو اثر ده ایتجک‌دی. حسین جاویدین حبسیندن سونار تیکیش آرتئلینده ایشلمیش، منزیللری الیندن آلینمیش، مشققت‌لی گونلر یاشامیشدیر. حسین جاویدله باغلی خاطره‌لرینین بیر قیسمی چاپ اولونموش، بیر قیسمی ایسه شاعرین باکیداکی ائو-موزه ینده ساخلانیلیر. مزاری حسین جاویدین ناخچیوانداکی مقبره‌سینده، ارینین، اوغلو ارتوغرولون و قیزینین قبرلری ایله یان-یانادیر.
ارتوغرول حسین جاوید اوغلو راسی‌زاده ۲۲ اوکتیابر ۱۹۱۹-جو ایلده باکیدا آنادان اولموشدور. ۱۹۴۰-جی ایلده آذربایجان پئداقوژی اینستیتوتونو فرقله‌نمه دیپلوم ایله بیتیریب آذربایجان دؤولت کونسئرواتورییاسیندا تحصیل آلماغا باشلاییب. ۱۹۳۹–۱۹۴۲ ایللرده آذربایجان دؤولت کونسئرواتورییاسیندا بولبولون رهبرلیک ائتدیی خالق موسیقی‌سینی اؤیره‌نن علمی-تدقیقات کابینئتینده چالیشمیش بورادا موسیقی فولکلورو نومونه‌لرینین توپلاماسیندا ایشتیراک ائتمیش، ۱۹۴۱–۱۹۴۲-جی ایللرده کونسئرواتورییاسینین نزدینده‌کی موسیقی مکتبینده درس دئمیشدیر. آذربایجان خالق ماهنیلارینی نوتا سالمیش، آوروپا و روس بسته کارلارینی آیریجا نوتلار شکلینده چاپ اولونموش رومانس و ماهنیلارینی آذربایجان دیلینه ترجومه ائتمیشدیر. ۱۹۴۲-جی ایلده طلبه اولماسینا باخمایاراق، اوردو سیرالارینا چاغریلمیش، "خالق دوشمنی"نین اوغلو اولدوغو اوچون جبهه‌یه دئییل، گورجوستاندا یئرلشن فهله پادگانینا ایشله‌مه‌یه گؤندریلمیشدیر. ۱۴ نویابر ۱۹۴۳-جو ایلده ناخچیواندا وفات ائتمیشدیر. "شیخ صنعان"، "مسهتی" اوپئرالاری بیر سیرا کامئرا و اینترومئنتال اثرلری یاریمچیق قالمیشدیر. مزاری حسین جاویدین ناخچیوانداکی مقبره‌سینده‌دیر.
توران حسین جاوید قیزی جاوید ۲ اوکتیابر ۱۹۲۳-جو ایلده باکی شهرینده آنادان اولموش، ۱۹۴۰-جی ایلده باکی شهری ۱۸۹ سایلی مکتبی، ۱۹۵۰-جی ایلده ایسه آذربایجان دؤولت تئاتر اینستیتوتونو فرقله‌نمه دیپلومو ایله بیتیرمیشدیر. محاربه ایللرینده - ۱۹۴۲–۱۹۴۳-جو ایللرده آذربایجان رادیو وئریلیشلری کمیته‌سینده آرخیواریوس، ۱۹۴۳–۱۹۴۴-جو ایللرده همین کمیته‌ده مسئول رئداکتور، ۱۹۴۴–۱۹۴۵-جی ایللرده نظامی آدینا ادبیات موزه ینده کیچیک علمی ایشچی، ۱۹۴۵–۱۹۴۹-جو ایللرده آذربایجان دؤولت تئاتر اینستیتوتونون تئاترشوناسلیق فاکولته‌سینده باش لابورانت، ۱۹۵۰–۱۹۵۳-جو ایللرده معلم، ۱۹۵۳–۱۹۶۷-جی ایللرده، عینی زاماندا ج. جاببارلی آدینا آذربایجان دؤولت تئاتر موزه ینده علمی ایشچی، ۱۹۶۸–۱۹۹۱-جی ایللرده همین موزه ین دیرئکتورو وظیفه‌لرینده چالیشمیشدیر. حسین جاویدین ائو موزه ینین یاراندیغی گوندن ۱۹۸۱-جی ایلدهن عمرونون سونونا قدر همین موزه یه رهبرلیک ائتمیشدیر. موزه ین یارادیلماسیندا، ائکسپوناتلارین توپلانیب سرگییه حاضرلانماسیندا، اونلارین تدقیقی و تبلیغ ائدیلمه‌سینده چوخ بؤیوک خیدمتلری اولموشدور. اونون گرگین امیی نتیجه‌سینده بو گون موزه ین اساس فوندوندا ۵۰۰۰، علمی-کؤمک‌چی فوندلاریندا ایسه ۳۰۰-دن آرتیق ائکسپونات توپلانمیشدیر. توران جاوید "امکدار مدنیت ایشچی‌سی" فخری آدینا لاییق گؤرولموش، "امک رشادتینه گؤره" مدالی، آذربایجان میللی علملر آکاد‌مییاسینین "فخری فرمانی" ایله تلطیف ائدیلمیشدیر، آذربایجان جمهوریتی پرئزیدئنتینین فردی تقاعدچوسو اولموشدور. ۲۰۰۴-جو ایل سنتیابرین ۱۲-ده ۸۱ یاشیندا دونیاسینی دییشمیشدیر. مزاری حسین جاویدین ناخچیوانداکی مقبره‌سینده‌دیر.
کیتابلاری
حسین جاوید. اثرلری. 5 جیلدده. ۱-جی جیلد – شعرلری، "آذر" پوئماسی؛
حسین جاوید. اثرلری. 5 جیلدده. ۲-جی جیلد – درام اثرلری ("آنا"، "مارال"، "شیخ صنعان"، "شیدا"، "اوچوروم")؛
حسین جاوید. اثرلری. 5 جیلدده. ۳-جو جیلد – درام اثرلری ("ایبلیس"، "آفت"، "پیغمبر"، "توپال تیمور")؛
حسین جاوید. اثرلری. 5 جیلدده. ۴-جو جیلد – درام اثرلری ("کنیاز"، "سیاوش")؛
حسین جاوید. اثرلری. 5جیلدده. ۵-جی جیلد – درام اثرلری ("خیام"، "ایبلیسین اینتیقامی")، مقاله‌لری و مکتوبلاری.
صحنه لشدیریلمیش اثرلری
آکادئمیک میللی درام تئاتری - "امیر تیمور" ( ایکی حیصه‌لی تاریخی درام، ۲۰۱۴) مهریبان علی اکبرزادنین قورولوشوندا.
آکادئمیک میللی درام تئاتری - "آفت" (ایکی حیصه‌لی فاجعه، ۲۰۰۴)، مهریبان علی اکبرزادنین قورولوشوندا
آذربایجان دؤولت گنج تاماشاچیلار تئاتری - شیخ صنعان (۲۰۰۹)، جنت سلیمووانین قورولوشوندا .
آکادئمیک میللی درام تئاتری - "شیدا" (ایکی حیصه‌لی فاجعه، ۲۰۰۹)، مراحیم فرض علیبیووون قورولوشوندا.
شعرلرینه بسته‌لنن موسیقیلر.
مممدع‌لی علی اف - کور عربین ماهنی‌سی، موسیقی‌سی فیکرت امیروووندور.
ائلخان احدزاده - "نیه گئتدین" رومانسی، موسیقی‌سی ائلدار مانصوروووندور.
تونزاله آغایئوا - گولباهار (قیزلار مکتبینده(
"بیزیم داغلار" اوراتورییا - سولیست، خور و بؤیوک سیمفونیک اورکستر اوچون، موسیقی‌سی مممد قولی اف
حاقیندا چکیلن فیلملر
حسین جاویدین ۱۳۰ ایللیک یوبیلئیی موناسیبتیله بوراخیلمیش آذربایجان تمبر(۲۰۱۲)
جاویدی خاطرلارکن (فیلم، ۱۹۸۲(
توپال تیمور (فیلم، ۱۹۸۳(
حسین جاوید (فیلم، ۱۹۸۸(
قاییدیش (فیلم، ۱۹۹۲(
سما شاعری (فیلم، ۲۰۰۳(
جاوید عمرو (فیلم، ۲۰۰۷(
حسین جاویده حصر اولونموش جاوید عمرو فیلمی
حسین جاویده حصر اولونموش سندلی فیلم خزر تلویزیونو
حسین جاویده حصر اولونموش سندلی فیلم ۲-جی حیصه خزر تلویزیونو
یازار حسین جاوید'ین حایاتی - تورک دونیاسینین عنعنه لری TRT آواز
داهیلرین دیوانی - حسین جاوید ANS تلویزیونو
حسین جاویدین فاجعه‌لی حیاتی
حسین جاویدین آنا فاجعه‌سی ناخچیوان دؤولت درام تئاتری. ۱۹۹۱-جی ایل.
حسین جاویدین شیدا پیئسی آکادئمیک میللی درام تئاتری. ۲۰۰۹-جو ایل
حاقیندا یازیلان کیتابلار
مممد جعفر - "حسین جاوید" اژدر اسماعیل اف - "دونیا رومانتیزم عنعنه‌سی و حسین جاوید". باکی: یازیچی، ۱۹۸۲-جی ایل، ۲۲۰ ص.
اژدر اسماعیل اف - "حسین جاوید یارادیجیلیغی و دونیا ادبیاتیندا دئمونیزم عنعنه‌سی". باکی: علم، ۱۹۹۱، ۲۲۴ ص.
گولبنیز باباخانلی - "آذربایجان ادبی فکری و حسین جاوید" (۲۰۱۰)؛ "حیدر علی اف و حسین جاوید" (۲۰۱۳)
حسین هشیم‌لی – حسین جاویدین لیریکاسی و آوروپا پوئتیک عنعنه‌لری. باکی: علم و تحصیل، ۲۰۱۲
کمال جامال اف– حسین جاوید و مکتب. ناخچیوان: عجمی، ۲۰۱۳، ۱۴۴ ص.
حسین جاوید کیست ؟
شاعر، نویسنده، نمایشنامهنویس تورک و یکی از نمایندگان گرایش ادبی رومانتیسم در ادبیات تورک است که در ۲۴ اکتبر سال ۱۸۸۲ در در روستای «شاه‌تختی» نخجوان چشم به دنیا گشود. وی همچنین بانی طرزهای ادبی مانند شعر رومانتیک و تراژدی منظوم نیز تلقی می‌گردد.
وی تحصیلات دوره ابتدایی را در مدرسه مذهبی پشت سر گذاشته و سپس در مدرسه متوسطه موسوم به «مکتب تربیه» به تحصیل علم پرداخت. در سال ۱۸۹۴، راهسپار شهر تبریز شد و تا سال ۱۹۰۳ در مدرسه «طالبیه» مشغول به درس خواندن شد. بعد در دانشکده ادبیات دانشگاه استانبول تحصیل گرفته و در سال ۱۹۰۹ از آن دانشگاه فارغ‌التحصیل شد. سپس وی در شهرهای نخجوان، گنجه و تفلیس و از سال ۱۹۱۵ در باکو به آموزگاری پرداخت. حسین جاوید از چهره‌های ادبی توسعه دهنده سنت‌های ادبیات کلاسیک به‌شمار می‌آید.
جاوید آثارش را با بهره‌برداری از ژانرها و فرم‌های سرشاری آفریده‌است. وی اشعار غنایی زیادی سروده، داستان‌های غنایی- حماسی و نیز داستان‌های حماسی نوشته‌است. جاوید پایه‌گذار سبک‌های تراژدی و درام در ادبیات ما است. اولین کتاب شعرش به نام “گئچمیش گؤنلر (روزهای سپری شده)” به سال ۱۹۱۳ به طبع رسیده‌است. حسین جاوید بیشتر به عنوان نمایشنامهنویس آوازه یافته‌است. تراژدی فلسفی و تاریخی و درام‌های خانوادگی که از سوی جاوید به تحریر درآمده اند، به لحاظ روش و نگارش نه تنها مرحله جدیدی در نمایشنامه‌نویسی در قفقاز و آذربایجان به وجود آورده‌اند، بلکه اثرات فروانی بر پیشرفت و رشد تئاتر در این کشور نیز گذاشته‌اند.
تراژدی منظوم «ابلیس»، از آثار ارزشمندش محسوب می‌شود، که در سال ۱۹۱۸ نوشته شده‌است. وی در این اثر کلیه نیروهای مرتجع و محافلی را که «وحشیان بافرهنگ قرن ۲۱م» می‌نامید، به کاراکتر شیطان خلاصه و به جنگ‌های اشغالگرایانه نفرین‌هایی نموده‌است.
بین سال‌های ۱۹۲۰–۳۰ دو درام تاریخی به تألیف آورد، که شامل «پیامبر» (۱۹۲۲) و «توپال تیمور (امیر تیمور)» (۱۹۲۵) بود. پس از این‌ها درام‌های تاریخی به نام‌های «سیاوش» و «خیام» به ترتیب در سال‌های ۱۹۳۳ و ۱۹۳۵ نوشت، که نقطه عطف جدی در بینش وی نسبت به تاریخ و چهره‌های تاریخی بود.
حسین جاوید هرگز به تمجید از «ژوزف استالین»، مقامات وقت آذربایجان شوروی و «دستاوردهای کذایی کمونیسم در آثارش نپرداخت. به همین دلیل، رهبران شوروی وی را با اتهامات ساختگی و جعلی همچون «اقدام علیه نظام شوروی»، «سازماندهی گروهی متشکل برای براندازی شوروی» و غیره… به ماگادان تبعید کردند. حسین جاوید در ۶ دسامبر سال ۱۹۴۱، در تبعید‍گاه خود در روستای «شوچن‍و»ی استان «تایشتیسکی» در روسیه چشم به این دنیا فروبست.
حسین جاوید آثارش را به زبانی نزدیک به زبان تورکی متداول در تورکیه خلق نموده است
قبر حسین جاوید در ۲۶ اکتبر سال ۱۹۸۲ از مسکو به باکو و بعد به نخجوان منتقل و در مقابل خانه خودش تدفین گردید.
آثارش:
آثارشعری:
· Geçmiş Günler( (روزهای سپری شده
· Muhtelif Şiirler (اشعار متفرقه)
Bahar Şebnemleri (شبنم‌های بهاری)
تئاتر:
· Ana (مادر(
· Maral (مرال(
· Şeyh Sinan (شیخ صنعان(
· Şeyda (شیدا(
· Uçurum (پرتگاه(
· İblis (ابلیس(
· Afet (آفت(
· Peygamber (پیغمبر(
· Topal Timur (امیر تیمور)
· Siyavuş (سیاوش(
· Hayyam (خیام(
· İblis'in İntikamı (انتقام ابلیس(