Nizami Gəncəvinin dövrü və türkcə şeirləri
دکتر زهرا آللاهوئردیئوا
برگردان : حسین شرقی دره جک (سوی تورک)
Doç. Dr. Zəhra Allahverdiyeva
Azerbaycan Millî Bilimler Akademisi
Nizâmî Gencevî Adına Edebiyat Enstitüsü
معلوم‌دور کی، نظامیشوناسلیغین اینکیشافین‌دا هر بیر دؤورون اؤز ایسپئسیفیک خصوصیتلری مؤوجود اولموش‌دور. ۱۸-جی-۱۹-جو عصرلرده آذربایجانین چار روسییاسی طرفین‌دن ایشغال اولونماسی، آذربایجانین ایکییه بؤلونمه‌سی، داها سونرا ۲۰-جی عصرده قاپالی پوستسووئت مکانین‌دا آذربایجانین تاریخی، ادبیاتی و مدنیتی حاقین‌دا خاریجی اؤلکه‌لرده تبلیغات ایشینی محدودلاشدیرمیش، بو سبب‌دن، آوروپادا یانلیش اولاراق، بوتون شرق خالقلارینین فارسدیللی ادبی ارثینین، او جمله‌دن آذربایجانین آیریلماز سؤز خزینه‌سی اولان نظامی گنجوی ارثینین یالنیز ایرانا منسوب اولماسی حاقین‌دا فیکیرلرین تبلیغ اولونماسینا یول آچمیش‌دیر.
معلوم‌دور کی، نظامی گنجوینین حیاتینین اؤیرنیلمه‌سینه دایر ان قدیم و معتبر منبع «نطامینین کیچیک معاصری» حساب اولونان محمد عوفینین ۱۲۲۸-جی ایلده یازدیغی «لوباب ال-الباب» تذکیره‌سی‌دیر. مؤلفین نظامی گنجوییه حصر ائتدیی اوچئرک-مقاله «الحکیم الکامیل نظامی ال گنجه یی» (کامیل فیلوسوف گنجه‌لی نظامی) آدلانیر. بو تزکیره‌ده بؤیوک آذربایجان شاعری نظامی گنجوی حاقین‌دا معلومات اونون اؤلومون‌دن سونرا یازیلسا دا، «ماتئریاللار شاعرین ساغلیغین‌دا توپلاندیغی» اوچون ان اعتبارلی منبع حساب اولونور.
محمد عوفی و اوندان سونرا تزکیره یازان مؤلفلر نظامی گنجوینین ۱۲-جی عصرده چوخ یوکسک اقتصادی-مده‌نی اینکیشاف دؤورونو یاشایان آذربایجانین قدیم گنجه شهرین‌ده دوغولدوغونو شاعرین اؤز اثرلری و معتبر منبع‌لری اساسین‌دا تصدیق ائتمیشلر.
گؤرکملی شرقشوناس آقافانگئل یئفیموویچ کریمسکی اؤز آراشدیرمالاریندا بیر نئچه معتبر منبع‌نی تدقیقاتا جلب ائتمیش‌دیر. بونلاردان بیری نوسخه‌سی بیزه گلیب چاتمایان ۱۲-جی-۱۳-جو عصرلره عایید ارزینجان سالنامه‌لری‌دیر. بو قیمت‌لی منبع‌دن اصلن کیچیک آسیالی سالنامه‌چی ابن بیبی ۱۲۵۰-جی ایلده سلجوق سلطانلارینین تاریخینه حصر ائتدیی «تواریخ السلجوق» اثرین‌ده ایستیفاده ائتمیش، همین منبع‌یه اساساً، نظامی گنجوی و اونون ارزینجان حکمداری بهرام شاهین آدینا یازیلمیش «سیرلر خزینه‌سی» اثری حاقین‌دا معلومات وئرمیشدیر. قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، ابن بیبینین بو معلوماتین‌دان ۲۰-جی عصرین اوللرین‌ده آذربایجان تذکیره‌چی‌سی م.ع تربیت ده ایستیفاده ائتمیش، شاعرین حیاتی و «سیرلر خزینه‌سی»اثرینه دایر بیر نئچه فاکتی منبع گؤسترمکله قیده آلاراق، نظامینین گنجه‌ده دوغولدوغونو تصدیق ائتمیش‌دیر.
نظامی گنجوینین حیات و یارادیجیلیغینا دایر باشقا بیر قدیم ماخذ - راوندینین سلجوقلارین تاریخینه دایر یازدیغی «راحت الصدور» (ه.۵۹۵/م.۱۱۹۹) اثری‌دیر کی، بورادا گنجه‌لی نظامی حاقین‌دا معلومات و «خسروو و شیرین» اثرین‌دن ۲۴۹ بیت داخیل ائدیلمیش‌دیر کی، آ.ی. کریمسکی بو و یا باشقا ماخذلر حاقین‌دا اؤز تدقیقاتلارین‌دا بحث ائتمیش‌دیر.
Y.E.Bertels۱۱-جی-۱۲-جی عصرلرده خوراسان، بوخارا، تبریز، گنجه و شیروان‌دا یارانان فارسدیللی تورک پوئزییاسینین عمومی و فرق‌لی خصوصیتلرینی آراشدیرمیش و آذربایجان ادبی مکتبینین مؤوجودلوغونو تصدیق ائد‌رک یازمیش‌دیر: «قطران‌دان باشلایاراق خاراکتئریزه ائتدییمیز قروپون بوتون مؤلفلری عمومی بیر اوسلوبلا مشهور اولموشلار. بو اوسلوب او قدر عظمت‌لی‌دیر کی، ۱۲-جی عصرده آذربایجان ادبی مکتبی حاقین‌دا دانیشماغا، منه ائله گلیر کی، تام حاقیمیز واردیر. موشاهیده ائتدییمیز فرقله‌نمه‌لر هر بیر مؤلفین فردی خصوصیتلری ایله ایضاح اولونور و بو عمومیلیین وارلیغینی داها دا تصدیقلمیش اولور».
بو مکتبین فرق‌لی خصوصیتلردن بیری بودور کی، آذربایجان شاعرلری اؤز اثرلرین‌ده چوخلو سای‌دا تورک سؤزلری ایشلتمیشلر. اونلار تورک سؤزلرینی فارسجا متنلرده مهم دیل آتریبوتو اولاراق، سرراست شکیل‌ده عروضون قلیبین‌ده، سون درجه یوکسک بدیعی صنعتکارلیقلا ایشلتمیشلر. ۱۲-جی عصرده آذربایجان ادبی مکتبینین نماینده‌لری - خاقانی شیروانی، مهستی گنجوی، نظامی گنجوی اؤز پوئزییاسین‌دا قطران تبریزی و ابول اولا گنجوی کیمی آذربایجان صنعتکارلارینین شعیر اوسلوبونو داوام ائتدیرمیشلر و اؤز یارادیجیلیقلارین‌دا چوخلو سای‌دا تورک (آذربایجان) سؤزلری ایشلتمیشلر. هله کئچن عصرده حمید آراسلی، محمد امین رسول‌زاده، مبارز علی‌زاده و باشقا عالیملریمیز بو مسئله‌لر اطرافین‌دا جدی آراشدیرمالار آپارمیشلار. آکادئمیک حمید آراسلی اؤز تدقیقاتلارین‌دا نظامی گنجوینین «خمسه» متنین‌ده ایشلتدیی: اتمک(چؤرک)، سو، تانری، یالاواج، آغ سونقور، تکین، داغ، داش، خان، آتابی، سن، توتماج، دووغا، کؤکه، توتوک، سان‌جاق، بایراق و سایر اولماقلا، یوزدن آرتیق تورک سؤزلرینی آشکار ائتمیش‌دور.
نظامی گنجوی حاقین‌دا اولان بوتون قایناقلاردا «حضرت شیخ نظامی گنجوی»، «نظامینین دوغولدوغو یئر گنجه‌دیر»، «گنجه‌دن اولان حکیم معنوی شیخ نظامی» و سایر شکیل‌ده تقدیم اولونان معلوماتلار مؤوجوددور. بوتون بونلارا باخمایاراق، ۱۹-جو عصردن باشلایاراق آوروپا ادبیاتشوناسلیغینا شاعرین حیاتینا دایر کور-کورانه، بیر-بیرینین تکراری اولان جدی تحریفلر گونوموزه قدر داوام ائدیر.
نظامی بیوقرافییاسی اطرافین‌دا اولان بو تحریفلر موختلیف سببلر اوزون‌دن باش وئرمیشدیر؛ نظامی گنجوینین یاشادیغی دؤوردن چوخ سونرا، ۵-۶ عصر کئچمیش یازیلان بعضی تذکیره‌لر دولاشیقلیقلار یاراتمیش، شوبهه یوخ‌دور کی، بو دولاشیقلیقلار ۱۹-جو عصرده آوروپا شرقشوناسلیغین‌دا دا تحریفلرین میدانا چیخماسینا سبب اولموش‌دور. بو تحریفلر قاپالی سووئت رژیمی شرایطین‌ده بو مکان‌دا سرعتله اینکیشاف ائد‌ن ۲۰-جی عصر نظامیشوناسلیغینین الده ائتدیی نایلیتلرین دونیا میقیاسینا چیخاریلا بیلمه‌مه‌سی اوزون‌دن ده داوام ائتدیریلیردی.
بو تحریفلرین یارانماسی، ایلک نؤوبه‌ده موختلیف شرق خالقلارینین ایشتیراکی ایله یارادیلمیش فارسدیللی ادبیاتین آوروپا علمینه عمومی بیر آد – فارس ادبیاتی آدی آلتین‌دا تقدیم اولونماسی اوزون‌دن باش وئرمیشدیر. ۹-جو- ۱۲-جی عصرلرده یاخین و اورتا شرق رئگیونون‌دا ادبی دیل اولاراق فارس دیلینین یاییلما سببلرینین آیدینلاشدیریلماسین‌دا میرزه کاظیم بی، ی.ن. مارر، A.Y.Yaqubovski، آ.ی. کریمسکی، ی.ائ. بئرتئلس، م.ف. کؤپرولو، آ.س. لوند، ح. آراسلی، م. ا. رسول‌زاده، م.رفعیلی، م.علی‌زاده، پ.ن. خانلاری، S.Ayni، N.Mallayev، ض. بنیادوو، ر. علیئو، آ. روستمووا، نوشابه آراسلی، خلیل یوسیف‌لی و باشقا عالیملرین امیینی قیمتلندیرمه‌مک اولماز.
بو عالیملرین تاریخی خیدمتلری اوندان عبارت اولدو کی، اؤز علمی مؤقع و تدقیقاتلاری ایله «ایران مدنیتی» آدی آلتین‌دا باشا دوشولن، اصلین‌ده بوتون شرق رئگیونلارینین، او جمله‌دن آذربایجانین بؤیوک صنعتکارلاری طرفین‌دن یارادیلان مدنیتین ماهیتینی ایضاح ائد‌رک، فارسدیللی ادبیات حاقین‌دا دونیا شرقشوناسلیغینا سیزمیش اولان یانلیش تئندئنسییالاری آرادان قالدیردیلار.
آکادئمیک همید آراسلی نیزامینین حیاتی، دؤورو و ادبی موحیطینه عایید سیلسیله تدقیقاتلارین‌دا شاعرین حیاتی، معاصرلری، ۱۲-جی عصردن باشلایاراق یارانمیش نظامی عنعنه‌لرینین بو رئگیون‌دا تأثیری و سایر مسئله‌لری اؤیرنمیش‌دیر. او، اؤزونون «نظامینین معاصرلری» کیتابین‌دا آذربایجان پوئتیکا مکتبینه خاص اساس پرینسیپلری نظردن کئچیرمیش، صنعتکارلارین فردی یارادیجی‌لیق خصوصیتلرینی آراش‌دیرماقلا بئله بیر نتیجه‌یه گلمیش‌دیر کی، «چوخ قدیم تاریخی اولان آذربایجان خالقینین زنگین ارثه مالیک بؤیوک ادبیاتی ۱۲-جی عصرده اساساً ایکی خط اوزره اینکیشاف ائدیردی. بیر طرف‌دن قدیم نومونه‌لری بیزه قدر گلیب چاتمیش اولان «دده قورقود» داستانلارین‌دا و محمود کاشقارینین «دیوان لغات ترک» اثرین‌ده‌کی بعضی پارچالاردا تصادف ائتدییمیز خالق یارادیجی‌لیغی یوکسلیر، او بیری طرف‌دن دؤورون رسمی ادبی دیلی اولان فارس دیلین‌ده یارانان یازیلی ادبیات اینکیشاف ائدیردی».
پروبلئم اطرافین‌دا محمد امین رسول زاده نین ۱۹۴۱-جی ایلده یازیلمیش، لاکین محاربه شرایطین‌ده چاپی گئجیکدیریلمیش اولان، نهایت، ۱۹۴۹-جو ایلده آنکارادا نشر اولونموش «آذربایجان شاعری نظامی» اثرینین رولونو قئید ائتمک لازیم‌دیر. تصادفی دئییل‌دیر کی، م. ا. رسول‌زاده «شرق اسلام مدنیتینین اوچ اورتاغی» آدلی حیصه‌سینی پروبلئمین حلینه حصر ائد‌رک، تاریخی-ادبی گئرچک‌لیکلره، او جمله‌دن ادبی دیل مسئله‌سینه خصوصی دقت یئتیریر. او، اسلام مدنییتینین ماهیتی حاقین‌دا ۱۴-جو عصرین مشهور عرب تاریخ‌چیسی ابن خلدونون: «... اسلام مدنیتی یالنیز عربلرین یاراتدیغی بیر عابده دئییل، اسلام دینینی قبول ائتمیش خالقلارین بیرلیک‌ده تیکدیکلری بینادیر» سؤزلری ایله باشلایاراق، شرق - ایسلام مدنیتینین یوکسلمه‌سین‌ده تورک صنعتکارلارینین، او جمله‌دن آذربایجان پوئتیک مکتبینین رولونو معینلش‌دیریردی. او، تذکره و قایناقلار اساسین‌دا آپاردیغی آراشدیرمالارا و «تورک دیلی آرتیق ۱۳-جو عصرده ایسلام دونیاسینین اوچ مد‌نی دیلین‌دن بیری ساییلیردی» سؤیله‌ین شرقشوناس-عالیم و.و. بارتولدون فیکرینه ایستیناد ائد‌رک یازیردی: «اثرلرینی عرب و فارس دیلین‌ده یازمیش تورک شخصیتلرینین بیر سیاهی‌سی یازیلارسا، بؤیوک بیر جیلد یارانار».
بئله‌لیکله، نظامی گنجوینین شخصیتی، ادبی موحیطی و بیوقرافییاسی اطرافین‌دا آراشدیرمالار اوزره داها دوغرو علمی نتیجه‌لر الده ائتمک اوچون موطلق شکیل‌ده ۱۲-جی عصره قدر مؤوجود ادبی دیل و یازی فاکتورونا نظر سالماق لازیم گلیر. اولا، معلوم‌دور کی، عربلرین ایشغالینا قدر تورکلرین اؤزلرینین کیتابه‌لری، یازی‌سی، الیفباسی مؤوجود ایدی. خزر، آلبان، ایتیل، اویغور، خوتن و سایر الیفبالار مشهور ایدی. خؤتن تورکلرینین الیفباسی مرکزی آسیادا هله ده قدیم تورک رونیک یازیلارینین اینجه آتریبوتلارینی اؤزون‌ده ساخلاییردی و تورکلرین آراسین‌دا ان گؤزل خطلی الیفبا حساب اولونوردو.
عربلرین ایشغالین‌دان سونرا خیلافت مرکزلشدیریلمیش دؤولت یاراتماق و اونو محکملندیرمک مقصدی ایله واحد دیل و الیفبایا - عرب دیلی و قرافیکاسینا کئچدی و یئرلی خالقلارین الیفبالاری و ادبی دیلی سیرادان چیخاریلدی. عربلر ایشغال ائتدیی اراضیلری عجم اؤلکه‌لری آدلاندیریردیلار و «عجم» سؤزونون معناسی «لال» دئمک‌دیر. «عربلر باشقا خالقلارین دیللرینی کوبود و یارارسیز دیل حساب ائدیردیلر. اونا گؤره ده عرب اولمایان خالقلارا «عجم»- یعنی «لال» دئییردیلر.»
آذربایجان دا داخیل اولماقلا، یاخین شرق رئگیونونو و اورتا آسیانی احاطه ائد‌رک بو اراضیلرده یارانمیش یوکسک مد‌نی اینکیشافی تدقیقات‌چیلار حاقلی اولاراق، «قدیم مدنیت اوجاقلارین‌دا یارانمیش یئنی شرق ایسلام مدنیتی» و «مسلمان رنسانسی» آدلاندیرمیشلار.
بئله‌لیکله، ۹-جو عصردن باشلایاراق، فارسدیللی ادبیاتین ایران، هیندیستان، اورتا آسییا، آذربایجان، تورکیه و باشقا اراضیلرده یاییلماسی پروسئسی باش وئردی.
معلوم‌دور کی، سامانیلر دؤولتی چئوریلدیک‌دن سونرا، ۸۴۰-۱۰۳۲-جی ایللرده مرکزی آسیادا حاکمیت‌ده اولان تورک-ایسلام دؤولتی قاراخانیلر اؤز میللی دیل عنعنه‌لرینی قورویوب ساخلاماغا اوستونلوک وئردیلر. یوسیف خاص حاجیبین «کوتادقو-بیلیک»، محمود کاشقارینین «دیوان اللغات الترک»، احمد یوکناکینین «عتبه الحقایق»اثرلری بونا پارلاق ثبوت‌دور. و.و. بارتولد یازیردی: «تورکلر هم کیچیک آسیادا، هم ده تورکوستان‌دا اؤز ادبی دیللرینی یاراتماغی باجاردیلار، دوغرودور، مودئل یاد نومونه‌لردن آلینسا دا، اونلار اؤزگه‌نین وزنینی و دوشونجه ایستروکتورونو تقلید ائتمه‌دیلر».
قاراخانیلردن سونرا، سلجوقیلر حاکمیته گلرکن، دؤولت ایدارچیلیین‌ده واحد ایسلام مدنیتی سیاستینه اوستونلوک وئردیلر، لاکین میللی دیل سیاستی آپارمادیلار. اونلار چیچکلنمیش ایسلام مدنیتینین دیرلرینی قورویور، علم و صنعتین اینکیشافینا خصوصی دقت وئریر، صوفی فیلوسوف و شاعرلری حمایه ائدیردیلر. بونونلا بئله، قاراخانیلر دؤورونون عنعنه‌لری - تورک دیلین‌ده یازیلمیش نفیس نومونه‌لرده داوام ائتدیریلیردی.
سلجوق دؤورونون بؤیوک اؤولییاسی یوسیف همدانینین مریدی احمد یسوینین تورکجه یازیلمیش «دیوان حکمت» اثری بئله نومونه‌لردن‌دیر. همچینین او دؤورون بؤیوک صنعتکارلاری دا مثلاًین ماهیتینی درک ائدیردیلر و تورک ادبی دیلینین سیخیشدیریلماسیندان ناراضلیقلارینی بیلدیریردیلر.
۱۲-جی عصرده نظامی گنجوینین شیروانشاه آخسیتان‌دان «لیلی و مجنون» اثرینین فارس دیلین‌ده یازیلماسی سیفاریشینی آلارکن دوشدویو وضعیت، کئچیردیی پریشانلیق حیسسلری دانیلماز فاکت‌دیر. تصادفی دئییل‌دیر کی، گؤرکملی شرقشوناس-عالیم عبدالرحمان طاهیرجانوو مسئله اطرافین‌دا تدقیقات آپارارکن قئید ائدیردی کی، نظامی گنجوی اؤنجه اؤزونون تورکجه دیوانینی شیروانشاه آخیستانا گؤندرمیش و اونو «اؤز دیوانینین حکمداری» آدلاندیرمیش‌دیر.
بون‌دان سونرا شیروانشاه نظامییه «لیلی و مجنون» اثرینی فارسجا یازماسی سیفاریشی ایله مکتوب گؤندرمیش و شاعر تورکجه شعیرلرینین قیمتلندیریلمه‌مه‌سی سببین‌دن مایوس اولموش‌دور.
هر بیر اینسان، هانسی دیل‌ده تحصیل آلیرسا-آلسین، هیجانلانان‌دا، یاخود دا حددن آرتیق عصبلشن‌ده اؤز آنا دیلین‌ده دانیشیر. خاقانی عصبلشیب دئمیش‌دیر:
"کیم منه فارسجا سؤیوش سؤ‌سه،
اوجا چرخ تورکجه‌ده اونا دئیر: سن‌سن!" "سن‌سن"- ایفاده‌سینی اؤز آنا دیلین‌ده، یعنی تورکجه سؤیلمیش‌دیر. بو فاکت بوتون کلاسسیک ارث آراشدیریجیلارینا یاخشی معلوم‌دور. عربدیللی صنعتکارلاریمیزدان توتموش، فارسدیللی شاعرلریمیزه قدر هامیسی دوغما آنا دیللری اولان تورکجه‌ده ده شعیرلر یازمیشلار. قطران تبریزی جاوان واختی فارس دیلینی یاخشی بیلمیردی و گنج‌لیک چاغلارین‌دا اثرلرینی تورکجه یازیردی. "خسروو و شیرین" و "لیلی و مجنون" اثرلرینین نظامی گنجوینین اؤزو طرفین‌دن آذربایجان تورکجه‌سین‌ده ایشلنمیش واریانتلاری دا اولموش‌دور. بو سبب‌دن بو اثرلر ائله همین دؤورده چوخ تئزلیکله، گورجو دیلینه چئوریلمیش‌دیر. نظامی گنجوینین بو اثرلرین تورکجه یازیلی واریانلاری ایتیریلسه ده، خالق ایچین‌ده یاییلمیش داستان واریانتلاری، متنلرده مثنوی شکیلین‌ده شعیرلر اولماقلا، ۲۰-جی عصره قدر مؤوجود اولموش‌دور. آذربایجان شاعرلرینین تورکجه شعیر یازدیقلارینا شوبهه ائد‌نلر نظامی گنجوینین آنا دیلین‌ده یازدیغی آشاغی‌داکی قزلینه دقت ائتسینلر:
جان و دیل‌دیر سن مه- بدرین مقامی دایما،
اول سبب‌دن دئرلر، ای دیلبر، سانا بدری-دوجا.
وعده‌سین‌ده هیجرینین قایت‌ده اولار جان، جسد
کی، اوندان کیم‌سه‌یه عالم‌ده ائتمزسن وفا.
دیل، خمی-زولفونله وصل ایستر،نیچون اولماز قبول
چون شبی-قدر ایچره، دئرلر مستجب اولار دعا.
شفقت ائتدوگین‌دن ایچر ساغری- صهبا بنی،
ایچی یاندوغین‌دان آغلار شمی-جمع آرا بانا.
آغزینی اؤپسم دئدیگیمچون سورارسان لعلینی،
یوخ یئره من خسته‌نین جانینا ائیلرسن جفا.
گردی- راه ین گر ایره فیردووسه، حوریلر دئیه:
مرحبا، ای توتیایی-چشمه-دؤولت، مرحبا!
لبلرین اوستون‌ده دوشموش‌دور گؤزون قایت‌ده خوب،
خوب اولار اوستون‌ده حلوانین کی، بادامی اولا
اشکنین باران قوموشلاردیر، نظامی، آدینی،
خوش دئمیشلر، "تنزل القاب منسوب الاسما".
نظامی گنجوی سون بیت‌ده "قرآن کریم"ین بقره سوره‌سینین تفسیرینه ایشاره ائتمیش‌دیر. یعنی: "آدلار سمایا منسوب‌دور". شاعر بورادا آچیق-آیدین اؤزونون "ایلیاس" آدینا ایشاره ائتمیش و بو آدین چوخ قدیم منبع‌لرده «باران»، یعنی «یاغیش» معناسینی سؤیلمیش‌دیر. قدیم کیتابه‌لرده ایلیاس پیغمبر یاغیشی یاغدیران پیغمبردیر. سو، یاغیش اونون آدی ایله باغلی‌دیر. تؤورات، اینجیل و قرآن‌دا وئریلن معلوماتلارا گؤره او، همیشه گؤیلرده دیری دیر و ایلیاس پیغمبر قوراقلیق اولان‌دا یاغیش یاغدیریر.
اونو بعضا خیزیر ایلیاس دا آدلاندیریرلار و ابدی دیریلیک سویونو بیلدیریر. آذربایجان تورکلری اونون آدینا خیدیر-ایلیاس سؤیلمیشلر. بو حاق‌دا چوخلو ایوریت، عرب و فارس منبع‌لری واردیر. بو منبع‌لرین بعضیلری ایلیاسین خزر دنیزینین پادشاهی اولدوغو، دریالارین اوزرین‌ده دایم دیری اولدوغو، ایلیاسین عیسی پیغمبره سویون اوزرین‌ده یئریمک اوچون جیغیر آچدیغینی، پیغمبرلر ایچری‌سین‌ده ان اوزون عمرو الله ین اونا وئردیی و سایر معلوماتلار یئر آلیر.
بئله‌لیکله، نظامی تورکجه میناجات نؤوون‌ده یازدیغی ۱-جی قزلین‌ده اؤز آدینین ایلیاس اولدوغونو بیلدیرمیش و بونونلا دا تورک دیوانینا اؤز مؤهورونو وورموشدور.