اکبر قوشالی
Əkbər QOŞALI
برگردان : دکتر حسین شرقی دره جک
آیدین کیمی آیدین دوستوم ائلچین ماناف هر علامتدار گون‌ده، بایرام‌دا، اولای‌دا… لوطف ائدیب، منه ایسماریج گؤندریر. اونون ایسماریجلاری هئچ واخت حاضر بیر «آچیقجا»نین و س.-نین پایلاشیلماسی ایله دئییل، ایللا بیر دوشونجه، فیکیر پایلاشیمی ایله سوسلنیر. کئچن گونلرده‌کی ایسماریجی دا استثنا دئییل‌دی؛ بو دفعه ده گؤزلمی-گؤزل بیر دئییمی بؤلوش‌دو: «بؤیوک آغاجین کؤلگه‌سی مئیوه‌سین‌دن چوخ اولار». - دئیه‌سن، ایتالیان آتا سؤزودور. سؤز منی توتدو و اونو بیر قدر اینجه‌له‌مک، یوروملاماق، آچماق ایستدیم.
البته، بو دئییم، مئتافوریک آنلام داشیییر و اساساً بؤیوک، کؤک‌لو سیستئملرین محصولدارلیق و تأثیر آلانلاری آراسییداکی فرقه ایشاره ائدیر. کولتورولوژی باخیمدان بو پرینسیپی بؤیوک مدنیتلر اوچون ده کئچرلی سایاراق، بیر نئچه یؤن‌ده یوروملاماغا چالیشاق.
بؤیوک مدنیتلر – یعنی تاریخی درینلییه، اینتئللئکتوال ثروته و تأثیر گوجونه مالیک اولان مدنیتلر – یالنیز اؤز یارادیجیلیق و محصولدارلیغی ایله دئییل، هم ده اونلارین یاراتدیغی کونتئکستله، تأثیر دایره‌سی ایله بلیرلنیر. اونلارین «کؤلگه»سی بیرباشا یاراتدیقلاری مئیوه(لیک)لردن داها چوخ (بؤیوک؛ گئنیش) اولا بیلر، چونکی بئله مدنیتلر چوخ واخت اؤز دؤنه‌مین‌ده‌کی و سونراکی ائپوخال سورجلری معین ائدیر؛ بونونلا دا یئنی مدنی حرکاتلارین و دوشونجه سیستئملرینین یارانماسینا زمین یارادیر.
ائله بیر مدنیت (اؤرنیی، قدیم یونان-روما مدنیتی) گؤستریله بیلر، او، یالنیز فلسفی، صنعت اثرلری ایله دئییل، هم ده حقوق سیستمی، دؤولت‌چی‌لیک مدلی، هابئله تحصیل گلنیی ایله چاغداش و گله‌جک مدنیتلره درین تأثیر گؤسترمیش اولسون. دئییله بیلر: اونون مئیوه‌لری - کونکرئت فلسفی ایدئیالار و صنعت اؤرنکلری ایدیسه، کؤلگه‌سی - حقوق سیستئملرین‌ده، سیاست مدللرین‌ده و ائتیک کودئکسلرده یاشاماغا داوام ائتدی...
سؤزوموزو بؤیوک مدنیتلرین چوخسایلی «کؤلگه»لری یاریمباشلیغی اساسین‌دا داوام ائتدی‌رک.
بلی، بؤیوک مدنیتلر بعضا ائله بیر «کؤلگه» یارادیر، اونلارین تأثیری حتی اؤز دؤنه‌مین‌ده‌کی کونکرئت اوغورلارین‌دان داها اوزونؤمورلو اولور. بو تأثیری اوچ اساس یؤن‌ده گؤرمک مومکون‌دور:
ایدئولوژی و دوشونجوی کؤلگه –
مدنیتلر چوخ واخت اؤزلرین‌دن سونراکی ائپوخالاردا دوشونجه طرزینی فورمالاشدیریر. اؤرنیی، ایسلام مدنیتی یالنیز دینی متنلر و فلسفه دئییل، هم ده علم، اینجسنت و ایدارئتمه گلنکلری ایله یاخین دوغودان توتموش آوروپایا قدر گئنیش تأثیر گؤستردی؛
مدنی و ائستئتیک کؤلگه –
بؤیوک مدنیتلر اؤز بدیعی و ائستئتیک نورمالارینی باشقا مدنیتلره اؤتوره بیلر. اینتیباه (رنسانس) مدنیتی آوروپا اینجه صنعتینه و دونیا مدنیتینه ائله بیر کؤلگه سالدی کی، سونراکی یوز ایللیکلرده صنعت‌چیلر و دوشونجه آداملاری اؤزلرینی همین چرچیوه‌ده ایفاده ائتمه‌یه چالیش‌دی؛
سیاسی و اجتماعی کؤلگه –
سیاسی سیستئملر ده بؤیوک مدنیتلرین کؤلگه‌سی آلتین‌دا فورمالاشا بیلیر. اؤرنیی، سووئت مدنیتی تکجه سورئالیزم صنعت و یا ایدئولوگییاسی ایله دئییل، هم ده اونون یاراتدیغی کوللئکتیو(ایست) پسیخولوگییا و یؤنتیم فورمالاری ایله پوست-سووئت مکانین‌دا اوزون مدت تأثیرینی ساخلادی.
گلین بو مقام‌دا دقتی بیر داها مدنیتین یولایریجلارینا - دیلئممالارینا یؤنلدک: گؤرک، کؤلگنین مئیونی اؤتمه‌سی اولایی ندیر، نه دئییل؟..
بلی، بعضا مدنیتین یاراتدیغی کؤلگه اونون مئیوه‌لرینی اؤرت-باس‌دیر ائده و یا اونلارین بؤیومه‌سینی سینیرلایا بیلر. بو، اؤزل‌لیکله کؤهنه مدنیتلرین یئنی دؤنه‌ملره اویغونلاشماسی ایله باغلی چتین‌لیکلرین‌ده اؤزونو گؤستریر.
اؤرنیی:
بؤیوک بیر سیویلیزاسییا اؤز کئچمیشینین تأثیرین‌دن چیخا بیلمدیی اوچون یئنی‌لیه آچیق اولمایا بیلر. چین مدنیتی اوزون مدت کونفوتسیچیلیین کؤلگه‌سین‌ده قالیب و چاغداش دؤنه‌مه کئچید زامانی اؤز کلاسسیک کؤکلری ایله چاغداشلاشما آراسین‌دا تارازلیق یاراتماغا چالیشیب.
بعضی مدنیتلر اؤز مئیوه‌لرینی اینکیشاف ائتدیرمک اوزینه یالنیز کؤلگه‌لری ایله اویالانماغا (یاشاماغا) باشلاییر. - دئیلیم، بعضی دوغو توپلوملارین‌دا کئچمیش مدنی اوغورلارین قورورو (حتی، خوماری…) او قدر دومینانت اولوب کی، یئنی‌لیک‌چی‌لیک و یارادیجی یاناشما ضعیف قالیب…
نهایت،
بؤیوک مدنیتین کؤلگه‌سینین اولوم‌لو و اولوم‌سوز تاثیرلرینی ده وورغولایاق. -
اولوم‌لو یؤن:
بؤیوک مدنیتین کؤلگه‌سی یئنی مدنیتلره و ایدئیالارا مونبیت اورتام یارادا بیلر. تورک مدنیتی ایسلام مدنیتی ایله دیففوزییا ائد‌رک یئنی مدنی دالغالار (عثمانلی و صفوی مدنیتلری…) یارادیب؛
اولوم‌سوز یؤن:
بؤیوک مدنیتین کؤلگه‌سی بعضی حاللاردا یئنی تشببوسلرین و فرق‌لی ایستیقامتلرین اینکیشافینا انگل اولا بیلر. اؤرنیی، بعضی آوروپا اؤلکه‌لری اوزون مدت یونان-روما مدنیتینین تأثیری آلتین‌دا قالدیغی اوچون یئنی مودئللر آختارماق‌دا چتین‌لیک چکیب...
سونوج اولاراق داها نلری وورغولایا بیلریک؟ -
بلی، مدنیتین یالنیز کونکرئت اوغورلاردان دئییل، هم ده یاراتدیغی تأثیر دایره‌سین‌دن عبارت اولدوغونو نظره آلساق، اونون کؤلگه‌سی بل‌لی تاریخی، ایدئولوژی و ائستئتیک چرچیوه‌لر فورمالاشدیریر؛ لاکین بو کؤلگه همیشه اینکیشاف اوچون مونبیت اورتام یاراتمیر – بعضا مدنیتلر اؤز کئچمیشلرینین تأثیری آلتین‌دا قالاراق یئنی مئیوه‌لر یئتیش‌دیرمک‌ده چتین‌لیک چکه بیلیر. او باخیمدان، مدنیتین اساس گؤروی اؤز کؤلگه‌سینین آلتین‌دا بوغولماماق، توزلانماق و آردینجا دا چیچکله‌یرک یئنی مئیوه‌لر وئرمه‌یه داوام ائتمک‌دیر…