فریده هیجران (ولیئوا)
این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
Fəridə Hicran (Vəliyeva) dosent filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
برگردان : دکتر حسین شرقی دره جک
آچار سؤزلر: پوئزییا، رنگ، تصووف، میفولوگییا، شامانیزم، تفککور، طبیعت، شاعر
خلاصه
۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر تورک ادبیاتی تکجه بدیعی دوشونجه‌نین دئییل، هم ده فلسفی فیکرین اساس تظاهر و ایفاده واسطه‌سی اولموش‌دور. بو چاغلاردا یاشاییب-یاراتمیش سؤز سنتکارلاری چوخ واخت بیرباشا، آچیق دئیه بیلمدیکلرینی پوئتیک رمزلرین جازیبدار پرده‌سی آلتیندا، اینجه، ظریف دویغولار و بدیعی اوبرازلارلا ایفاده ائتمیش، حاق‌سیزلیق و عدالت‌سیزلییه قارشی اعتراض سسلرینی اوجالتمیش، آزادلیق آرزولارینی سیمووللار واسطه‌سیله ایفاده ائتمیشلر. ادبیات‌دا، خصوصیله پوئزییادا ان چوخ ایشله‌نه‌ن بئله رمزلردن بیری ده طبیعت، اونداکی رنگلر و رنگلره وئریله‌ن آنلاملاردیر.
قئید ائدک کی، عمومیتله، طبیعت حادثه‌لرینه مراجعت، اونون ان رنگارنگ بویالارلا تصویری، مؤلفین چاتدیرماق ایستدیی احوال-روحیه و اساس متلبین داها تأثیرلی ایللوستراسییاسی، حتی اوبرازلارین کاراکتئرینده‌کی چالارلارین آیدین وئریلمه‌سینده رنگلردن ایستیفاده پوئزییادا چوخ گئنیش یاییلمیش‌دیر. بو مقاله‌ده ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر تورک شعرینده رنگلرین منالاندیریلماسی، اونلارین میفیک آنلامیندان ایستیفاده اؤزل‌لیکلری و مؤوضویا یاناشما ایستیقامتلرینی دؤورون ان سجیوی سنتکارلارینین یارادیجلییقلاری اساسیندا آراشدیرماغا چالیشمیشیق.
تدقیقات زامانی آراش‌دیریلان مؤوزونون تام احاطه اولونماسی اوچون دؤورون اساس ادبی پرینسیپ و ایستیقامتلرینی اؤز یارادیجلییقلاریندا عکس ائتدیرمیش یازارلارین اثرلریندن نومونه‌لر وئریلمیش، مووافیق تدقیقاتلارا مراجعت اولونموش و گلدییمیز قناعتلری اساسلاندیرماق اوچون ایستینادلار وئریلمیش‌دیر.
اؤزوندن اوولکی ارث‌دن بهره‌لنه‌ن، قدیم و زنگین ادبی عنعنه‌لر اوزرینده یئتیشه‌ن، یئتکینلشه‌ن ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر تورک ادبیاتی منسوب اولدوغو، داها دقیق ایفاده ائتسک، واریثی اولدوغو بو خزینه‌دن قیدالاندیغی کیمی، اونا اؤز تؤهفه‌سینی ده وئرمیش‌دیر. طبیعی کی، حتی ان رئال گئرچک‌لیکلرین بدیعی ایفاده‌سینه اؤرنک اولا بیله‌جک پوئزییا نومونه‌لرینده ده دؤورون، زامانین ادبی-بدیعی و ائستئتیک طلبلرینه اویغون اولاراق تصووفون تأثیری حیسس اولونور. سؤز سنتکارلارینین بدیعی اؤرنکلرینده دونیانین یارانماسینا، یارادانلا بشرین قارشلییقلی موناسیبتینه، حتی دؤورون سیاسی-اجتماعی حادثه‌لرینه موناسیبت‌ده ده تصووف دونیاگؤروشو اساس یئر توتور و بونو داها چوخ رمز و سیمووللارین گئنیش ایستیفاده‌سینده، «اؤرتولو دیل»این اوستونلوک تشکیل ائتمه‌سینده آچیق-آیدین گؤروروک. تصووف ادبیاتیندا ان گئنیش یاییلمیش رمزلر سیراسیندا رنگلرین ایفاده ائتدیی موبهه‌م، سیرلی آنلاملار دا موهوم یئر توتور.
روزیگاریمی عشق ائتدی قارا، یا اولدو دود،
هیجر چون قم دوزخیندن سالدی ویرانمه اود.
(۱۵، ص.۳۴)
۱۵-جی عصر تورک حکمدار-شاعری حسین بایقارادان گتیردییمیز بو بئیت‌ده شاعر آشیقین دیلی ایله دئییر کی، هیجران قم جهنمیندن خارابا قالمیش «(جان( ائویمه» اود سالدی، گذرانیم قارا اولدو و توستویه دؤندو. بورادا بیر بیت داخیلینده سانکی بیر «سوژئت» ایشلنیلمیش‌دیر. هیجران آشیقین ویرانه قالمیش جان ائوینه اود سالیر، یانغین باش وئریر و توستو چیخیر. بورادا، طبیعی کی، «توستو»نون رنگینه ده ایشاره ائدیلمیش‌دیر.
موطلق قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، رنگلرین بیرباشا معنالاریندان باشقا میفیک، دینی، رمزی معنا داشیماسی هله قدیم تورک تفککور اؤرنکلرینده ده موشاهیده اولونور. بئله کی، اولو تورکون اوزاق کئچمیشینه بویلانارکه‌ن سلفلریمیزین ایدراک خزینه‌سینده‌کی حیکمت دولو دیرلری آراسیندا طبیعتین ائجازکارلیغینی موختلیف چالارلارلا عکس ائتدیره‌ن رنگلره ده لاقئید قالمادیقلارینی ایزلییریک. حیاتین بوتون ساحه‌لرینه حسساس‌لیقلا یاناشان و ان اینجه متلبلری آراشدیرماغا جهد ائد‌ن اولو سویداشلاریمیزین تفککورونده میفولوژی آنلاییشلار و اونلارین معنا توتومو سونراکی نسیللرین ده بدیعی-پوئتیک یارادیجلییغینا بو و یا دیگر درجه‌ده تأثیرینی گؤسترمیشدیر.
خالقین شیفاهی تفککورو بوتون ساحه‌لرده آپاریجی مئیار اولدوغو کیمی، رنگلرین میفیک آنلاملارینین آچیلماسیندا دا اؤز حیکمتینی اسیرگممیش‌دیر. خالقین سینامالاری بو باخیم‌دان داها کسرلی اینانجلاری آشکارا چیخاریر. اجدادلاریمیزین ان قدیم دوشونجه طرزینی، حیاتا باخیش و حادثه‌لره موناسیبتینی عکس ائتدیره‌ن سینامالار رنگلرین ده بعضی جهتلرینی آچیر. بورادا، طبیعی کی، رنگلرین آهنگی و اینسانلارا بخش ائتدیی موثبت و یا منفی ائنئرژی ده اساس رول اویناییر. رنگلرله باغلی موحاکیمه یورودرکن ایلک اؤنجه کایناتین یارانماسی حاقینداکی تسووورلر، او جمله‌دن زردوشت فلسفه‌سینده گؤستریلدیی کیمی، وارلیغین عکس‌لیکلر اوزرینده دوزه‌نله‌نمه‌سی مسئله‌سی یادا دوشور.
قدیم تورک تفککورونده رنگلرین اؤز بیرباشا معنالاریندان باشقا، فلسفی چالار داشیماسینا ایلک تورک ائپوسلاریندا دا راست گلیریک. عمومیتله، تورک قاورامیندا رنگلرین منالاندیریلماسینی آراش‌دیرماق اوچون ایلک اؤنجه میفولوژی قایناقلارا، افسانه و روایتلره، داستان و ائپوسلارا، ایلکین یازلیی منبع‌لره باش وورماق لازیم‌دیر. بو معنادا اورخون-یئنی‌سئی عابده‌لری، کیتابی-دده قورقود داستانلاری، ماناس داستانی و س. قیمت‌لی منبلردندیر. تورک میفولوژی متنلرینده حتی تانری آدلارینا علاوه اولونان رنگ آدلاری دا تا قدیم‌دن تورکلرین رنگلرین ماهیتینه وئردیکلری دیری بیر داها تصدیق ائدیر. مثلاً، معلوم‌دور کی، قدیم آلتای تورکلرینین میفولوژی متنلرینده تانری قارا خان کیمی تقدیم اولونور. قدیم تورکلر گؤی تانرینین ایسه «آغ خان، قیزیل خان، ساری (قارا)خان، یاشیل خان آدلاریندا» (۱) دؤرد اوغلو اولدوغونا اینانمیشلار. بعضی تورک طایفالاریندا ایسه تانری، یارادیجی «بیاض یارادیجی»، «آغ آنا» دئیه قئید ائدیلیر. تورکلرین یاشادیقلاری جوغرافی آرئال‌دا آنوماستیک واحیدلرین – دنیز، داغ آدلارینین ترکیبینده ده رنگلرین ایشله‌نمه‌سی ماراق دوغورور و البته کی، آیریجا موستقیل تدقیقاتین مؤوضوسودور. مثلاً: قارا دنیز، قیرمیزی دنیز، آغ دنیز، گؤی دنیز و س. تدقیقاتلاردا گؤستریلیر کی، «تورکلرین کوسموقونیک سیستئمینده دؤرد ایستیقامت اؤزونو گؤستریر.
بو اساس دؤرد ایستیقامتین اؤزلرینه مخصوص رنگلری واردیر: شیمالین رنگی قارا، جنوبون قیزیلی، شرقین گؤی ماوی‌سی، بعضا یاشیل، قربین ایسه آغدیر. ساری رنگ ایسه دونیانین مرکزینین گؤستریجی‌سیدیر» (۲).
ایبتیدای یارادیلیش و باشلانغیج تصووورلری ایکی عکس معنا ایفاده ائد‌ن آغ و قارا رنگلرینین میفولوژی آنلامینی دا آچیقلاییر. آغ - کاینات‌دا ایشیقلی بیر عالمین، یعنی یئر اوزرینده‌کی خؤشبخت بیر حیاتین رمزیدیر. قدیم تورک داستانی «کیتاب دده قورقود»دا آغ عینی زاماندا «هوندور»، «اوجا»، «قلبی» معنالارینی دا بیلدیریر. داستاندا آغ رنگین سئمانتیک سیموولیکاسینا دایر دیرلی تدقیقاتین مؤلفی اولان پروفسور بهلول عبدالله نین دا عمومیتله، تورک تفککورونده، شامانیزم‌ده آغین ایفاده اوبیئکتلری حاقیندا ماراقلی فیکیرلرینه راست گلیریک: «آلتای شامانیزمینده آغ رنگ، عمومیتله ایلاهه‌لره مخصوص بیلیندییندن شامانلار دا آغ رنگ‌لی پالتار گئییرلر. یئنه ده ائله آلتالییلارین یارادیلیش افسانه‌لرینده بیر آغ آنادان دا سؤز گئدیر. تانری اولگئن دونیانی یاراتماق حاقیندا دوشونرکه‌ن سو ایچیندن بیردن-بیره آغ آنا گؤرونور و ایشی نئجه گؤرمیی اولگئنه باشا سالیر. «آغ» سؤزو همچینین «جننت» آنلامیندا ایشلنیر. جننت‌ده ظن اولونان تانریلار دا «آغتو» آدلانیر. یعنی «آغلیلار». بو دا رنگی آغاپپاق اولماق دئمک‌دیر. ایناما گؤره، آغتولار گؤیون اوچونجو قاتیندا اوتورورلار» (۳، ۲۱۲(. زردوست فلسفه‌سینده یئرین آلتینداکی قارانلیق عالمین اینیکاسی اولان قارا ایسه «کیتابی-دده قورقود» عابده‌سینده و عمومیتله، قدیم تورک یازلیی عابده‌لرینده رنگله یاناشی، «تورپاق»، «یئر»، «بؤیوک» معنالارینی دا ایفاده ائتمیش‌دیر. «آغ-قارا» رنگ چالارلارینین اؤزونده بیر عکس‌لیک، تضاد و ضدیت اولدوغوندان بو مفهوملار مووافیق اولاراق «گؤی - یئر»، «خیر - شر»، «تمیز، خیرخواه روح - بدخواه روح»، «خوشبخت‌لیک - بدبخت‌لیک»، «موفقیت - اوغورسوزلوق»، «سئوینج - کدر» آنلاملاریندا دا قاورانیلمیش‌دیر.
چوخ گومان کی، قارا رنگ هم ده تورپاغی و هر بیر اینسان اؤولادی اوچون قاچیلماز اولان اؤلومو تمثیل ائتدیینه گؤره عینی زاماندا دا گوجو سیموولیزه ائدیر. و قریبه‌دیر کی، اوزاق شرق خالقلاریندا ایسه قارا رنگ خوشبخت‌لیک و سادتین رنگی حساب اولونور، حتی بعضی دیارلاردا رنگلرین شاهی ساییلیر.
رنگلرین اینسانین ایلکین تصووورونده بو جور یئر آلماسی، رنگ چالارلارینین حیاتی درکئتمه تصووورلری ایله باغلی منالاندیریلماسی و منیمسنیلمه‌سی اینسانلارین طبیعتی آنلاماق ایستییندن ایر‌لی گلمیش‌دیر. بئله کی، رنگلر موختلیف چالارلاردا اولدوغو کیمی موختلیف معنالاری دا ایفاده ائتمیش‌دیر. تورک میفولوژی تفککورونده درین ایزلری اولان گؤی رنگ بیر چوخ چالارلارینا گؤره موختلیف دؤورلرده اؤزونده آیری-آیری معنالاری بیرلشدیرمیش‌دیر. تورکون تاریخینده قارا و گؤی رنگلرین ماته‌م رنگی کیمی قبول ائدیلمه‌سی میره‌لی سئییدووون آراشدیرمالاریندا جوخ ماراقلی دلیللرله تصدیقینی تاپیر (۴). بو گون ده یاس مراسیملرینده گؤی و قارا گئیینمک عنعنه‌سی یاشاماق‌دادیر. لاکین بو باخیش معین مخز و منبع‌لرده اؤز ایلکین یوزومونو دییشیر. بونون اساس سببینی رنگلرین چالاریندا و همین رنگین هانسی اشیایا عایید اولماسیندا آختارماق داها رئال گؤرونردی. بیر جوخ افسانه‌لره اوز توتان تدقیقاتجی میرع‌لی سید اوو گؤستریر کی، سمرقندده امیر تئیمورون مقبره‌سینین زیارتی زامانی اوردا گؤی رنگ‌لی بؤیوک بیر مرمر داش دقتی جلب ائدیر و زیارت‌چی داشلا ماراقلانان زامان اونا بیل‌دیریرلر کی، بو گؤی داش امیر تئیمورون خاقان‌لیق داشیدیر. امیر تئیمور حتی سفره چیخان واختلاریندا بو داشی باغلی یئرده ساخلایارمیش، چونکی اوندا بئله بیر اینام قطعیلشیبمیش کی، بو گؤی داشین اوستونه کیم چیخسا خاقان اولار. بو اینانج طبیعی کی، گؤی رنگین گؤیله، داها دوغروسو، گؤی تانری‌سی ایله ایلگلیی اولدوغوندان ایر‌لی گلیر. آخی اسکی تورک خالقلارینین اینامینا گؤره گؤی - خاقان‌لیق، خوشبخت‌لیک گتیررمیش و گؤی رنگ ده همیشه گؤیله، گؤی تانری‌سی ایله باغلی ایشلنمیش‌دیر (۴، ص.۲۶۵). ائله محض گؤیون، حدودسوز سمانین، نهایت‌سیز دنیزین و سویون رنگی اولدوغو اوچون گؤی رنگ هم ده سرحدسیزلیین سیموولو حساب ائدیلیر.
تورک میفیک تفککورونده‌کی رنگلردن دانیشارکه‌ن یاشیل رنگی ده خصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر. ساکیت‌لیک، راحت‌لیق، دینج‌لیک، سوله، اینام، اعتبار، آرزو، موراد، ایستک کیمی معنالاندیریلان یازیل رنگین ده سؤز صنعتینده چئشیدلی مقاملاردا ایشله‌نمه‌سینه راست گلینیر. اسکی افسانه‌لردن بیرینده بئله بیر فیکیر وورغولانیر کی، بوخوتئکینین یوخودا گؤردویو آغ گئییم‌لی قوجا اونا یاشیل بیر یئشیم داشی وئریر و دئییر کی، داش سیزده اولدوقجا سیز حاکم اولاجاق‌سیز. بورادا داش کولتو ایله یاناشی، رنگ سیموولیکاسینا دقت ده آیدین سئزیلیر. آغ گئییم‌لی قوجا و یاشیل رنگ‌لی یئشیم داشی و س. بوتون بو موقاییسه‌لر بیر داها تصدیقلییر کی، تاریخ بویو رنگلرین چالارلاری اسکی تورک قبیله‌لری طرفیندن دقته آلینیب، یوزوملار آراسینداکی فرقلر نظردن قاچماییب.
۱۵-جی عصر تورک دیوان ادبیاتینین نماینده‌سی احمد داینین ده آشاغیداکی بئیتلریندن آیدین اولور کی، یاشیل رنگ گنج‌لیک، طراوت، خوش گون-گوزران معنالارینی دا ایفاده ائتمیش‌دیر.
دون یاشیل هارا گئیوردی گولسیتان گول-گون کابا
ایشبوگون آندان ایواز -حرای موغایلان ائیلدی. (۱۴، ص.۴۷)
و یا:
هر آغاج کیم یاشیل آتلاس هیلاتئ شوکر ائتمدی
اوش هازان ییلی توتوب سویدو وو اوریان ائیلئدی. (۱۴، ص.۴۷)
ایکینجی بئیت‌ده شاعر گؤستریر کی، یاشیل آتلاس گئیینه‌ن و فیراوان حالینا شوکر ائتمه‌یه‌ن آغجلاری پاییز یئلی لوت-اوریان ائل‌دی، یعنی بوللوق-برکت رمزی اولان یاشیل پالتارینی الیندن آلدی.
ایستر شیفاهی، ایسترسه ده یازلیی سؤز صنعتینده ان چوخ ایستیفاده اولونان رنگلردن بیری ده قیرمیزی رنگ‌دیر.
آلمانین یوزون کیزاتردی نوکتئدئن بادی-حازان
ایللئ نارون غصه باغرینی کان ائیلئدی.
(۱۴، ص.۴۷)
قیرمیزی رنگ هم قدیم عابده‌لریمیزده، هم ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر تورک ادبیاتیندا سئوگی، سئوینج، شادلیق، خوش گون، اوغور، موباریزه، توی-دویون، بایرام رمزی کیمی ایشلنمیش‌دیر. بوندان باشقا، قیرمیزی گونشی، اودو، آلووو، قانی آسسوسیاسییا ائتدیریر، خوشبخت‌لیگی تمثیل ائدیر. کلاسسیک ادبیات‌دا سئوگیلینین گؤزللیینین تصویرینده، خصوصیله ده دوداقلار و یاناقلارین پوئتیک سؤزله رسمی چکیلرکن، بعضا ایسه حسرتی، آیرلییق دردینی اوخوجویا داها تأثیرلی بویالارلا چاتدیرماق ایستدیک‌ده قیرمیزی رنگ‌دن گئنیش ایستیفاده اولونموش‌دور. مثلاً:
عالمه نئوروز سلطان اولدو ایستیقلال ایلئ،
کئندیی گولسئن دوناتتی کیرمیزییلا آل ایلئ. (۱۲، ص. ۱۲۹)
قدیم تورکلرین تفککور و اینانجلاریندا ان چوخ موباحثه و ضدیت‌لی فیکیرلر دوغوران رنگ ایسه ساری رنگ‌دیر. ساری – هم دونیانین مرکزی، هم حاکمیت، گوج و قیزیلین رمزی کیمی آنلاشیلمیش، هم ده منفی معنا چالارلارینی داشیمیش‌دیر. بئله کی، بو رنگ خسته‌لیگی، دوشمه‌ن‌چلییگی، خیانتی، فلاکت، نیفرت و پیس‌لیگی ده ایفاده ائتمیش‌دیر.
آیوانین بئنزین سارارتدی اول تورونجون قابغابی
بئنزئر او آنی گؤروب یادی زینیه‌دان ائیلئدی. (۱۴، ص.۴۷(
عمومیتله، ایستر خالق ادبیاتیندا، ایسترسه ده بدیعی ادبیات‌دا رنگلرین خصوصی مؤوقعیی همیشه وورغولانمیش، یعنی خالقین رنگلر عالمینه موناسیبتینه دایم آیدینلیق گتیریلمیش‌دیر.
بشر اؤولادینین سوسیال-فلسفی، بدیعی-میفولوژی تفککورونون فورمالاشدیغی واخت‌دان رنگ چالارلارینا خصوصی میفیک موناسیبتی اولوب. چونکی رنگلر اینسانین دونیانی تانیما و درکئتمه پروسئسینده ان چوخ ایستیفاده ائدیله‌ن عنصورلردندیر.
رنگلرین میفیک آنلامی ایله باغلی بو تسووورلر، حیسس و دویغولارین تصویرینده رنگلردن گئنیش ایستیفاده‌یه بدیعی ادبیات‌دا، خصوصیله قدیم تاریخه و زنگین عنعنه‌لره مالیک اولان تورک تصووف شعیرینده تئز-تئز راست گلیریک. حتی تدقیقات‌چیلار رنگلری کلاسسیک شعیرین آیریلماز بیر پارچاسی حساب ائدیرلر (۵، ص.۳۹۴). دیوان ادبیاتی شاعرلری رنگلرین ایفاده ائتدیی رنگارنگ معنا یوکلریندن ایستیفاده ائد‌رک شعیرلرینه زنگین‌لیک قاتمیشلار. الوانی شیرازی، مسیحی، علیشیر نوای، شیخی، حسین بایقارا، یونوس امره کیمی اورتا عصرین بیر جوخ دیرلی تصووف شاعرلرینین اثرلرینده رنگلرین معنا چالارلاری و اونلارین میفیک آنلاملاری جوخ ماراقلی و رنگارنگ میصراعلاردا عکسینی تاپمیش‌دیر.
شیخی تخل‌لوسو ایله شعیرلر یازان مشهور گؤز حکیمی یوسیف سینان دا دیوانیندا رنگلرین ماهیتینه خالق حیکمتلری پریزماسیندان باخیر. اونون رنگلرله باغلی دوشونجه‌سینده گئنئتیک کودلار دده قورقود داستانیندا یئر آلان فیکیرلرله سسلشیر. دده قورقود داستانیندا، «قام بؤره‌نین اوغلی بام‌سی بئیرک بویونو بیان ائدک، خانیم هئی» بویونا نظر سالاق: «بئیرک بوندان کئچدی. اولو قیز قارداشلاری یانینا گل‌دی. باقدی گؤردی قیز قارداشلاری قارالی-گؤگ‌لو اوتورارلار. چاغیریب بئیرک سویلار، گؤرلیم، خانیم، نه سویلر.
آیدیر:
آلان صاباح یئریندن توران قیزلار!
آغ اوتاغی قویوبان قارا اوتاغا گیره‌ن قیزلار!
آغ جیقاریب قارا گئیه‌ن قیزلار!»
(۶، ص.۸۰)
گؤروندویو کیمی، قارا و گؤی رنگلر ماتمین، یاسین رمزی کیمی آنلاشیلیر. آرتیق بئیریین اؤلوموندن امین اولموش باجیلاری «آغ چیخاریب قارا گئییرلر»، «آغ اوتاغی قویوب قارا اوتاق‌دا اوتورورلار»، یعنی یاس ساخلاییرلار. ماراقلی و تقدیرلاییق‌دیر کی، داستاندا بیرباشا «یاس ساخلادیلار» دئییلمیر، پوئتیک تفککورون، بدیعی دوشونجه‌نین دیلی ایله دانیشیلیر. دده قورقود بویلاریندا بئله مقاملارا تئز-تئز راست گلیریک. «قازان بگ اوغلی اوروز بگین توتساق اولدیغی بویی بیان ائدر، خانیم، هئی!» بویوندا اسیر دوشن و اعداما محکوم ائدیله‌ن اوروز آتاسی ایله گؤروشونده اونا اورک-دیرک وئره‌رک دئییر:
آنام منیم اوجون گؤگ گئییب قارا سارینسون
قالین اوغوز ائلینده یاسیم توتسون!
(۶، ص.۷۵)
تصووف شعرینده قارا رنگه ایلاهی بیر آنلام دا علاوه اولونموش‌دور. بو ایسه هر شئیدن اول قارا رنگین طبیعت‌ده‌کی یئرده قالان بوتون رنگلری اودا بیلمک قابیلیتینه اساس‌لانیر. چونکی بوتون رنگلری اودا بیلمک اؤزلویونده بیر رنگ‌سیزلیک‌دیر و بو خصوصیت ده تصووف ادبیاتیندا «ذات ایلاهینین» و سالیکین نفسینین کامیل‌لیگی ایله قارشیلاشدیریلیر. قریبه‌دیر کی، بعضی صوفی طریقتلرینده، مثلاً کوبروییه‌لیک‌ده قارا رنگ نور، ایشیق منبعیی کیمی آنلاشیلیر (۶، ص.۱۷۹۵).
کامو بیر نوردور اشباح او ارواح
بو هامرا گئرجی رئنگین دو‌دی ایقداح. (۱۱، ص.۱۵۱)
تورک شاعری الوانی شیرازی قارانی بوتون رنگلرین شاهی حساب ائدیر. شاعر بورادا یارادانلا باغلی آلیره ده ایشاره ائدیر:
کیزیل رئنگئ یئشیل رئنگئ اینانماز
کارادان اؤزگئ رئنگی رئنگ سانماز.
کاتیندا جوملئ رئنگ آنون کارادور
یارادیجی آنا اویلا یارادیر.
(۱۱، ص.۲۰۴(
یئری گلمیشکه‌ن دئیک کی، تصووف ادبیاتیندا دقتی جلب ائد‌ن مسئله‌لردن بیری ده نفس مرتبه‌لرینین هر بیرینین اؤزونمخصوص رنگ‌ده تصویر ائدیلمه‌سیدیر. معلوم‌دور کی، تصووف‌ده مورید معنوی کامیللشمه یولوندان بیر نئچه مرتبه‌دن کئچمه‌لیدیر. بو یول‌دا ایلک مرتبه اولان «نفس اماره» اینسانین حیوانی بیر شهوتین تأثیری آلتیندا یاشادیغی، لاکین بو حال‌دان قورتولماق اوچون قلبینده گوجلو بیر آرزونون باش قالدیردیغی بیر پیلله‌دیر. بو مرتبه‌نین رنگی ماویدیر (۱۶). ایکینجی مرتبه «نفس لووامه» آدلانیر و داها یوکسک ایدراک سوییه‌سینه قالخان مورشید بو مرتبه‌ده آرتیق آییب سایدیغی دوشونجه و حرکتلرینه گؤره پئشمان‌لیق حیسسی کئچیریر. بو مرتبه‌نین رنگی ایسه قیرمیزیدیر. بئله‌لیکله، اوچونجو مرتبه‌نین رنگی ساری، دؤردونجونون رنگی آغ، بئشینجینین یاشیل، آلتینجینین قارا، سونونجو – یئددینجی مرتبه‌نین رنگی ایسه رنگ‌سیزلیک‌دیر.
تدقیقات‌چی ماحموت کاپلان «اسرار ده ده دیوانیندا رئنک`لئر» مقاله‌سینده اسرار دده‌نین شعرلرینده ده قارا رنگ‌دن گئنیش ایستیفاده اولوندوغو قئید ائدیلیر. تدقیقات‌چی خصوصی اولاراق قئید ائدیر کی، هر بیر شاعر کیمی اسرار ده ده ده زولف، کاکیل، خط کیمی سئوگیلینین گؤزل‌لیک ائلئمئنتلرینی گؤستررکن بو مفهوملارین تصووفی آنلاملارینین ایفاده‌سی زامانی اونلارین قارا رنگله علاقه‌سینه ده چوخ اینجه شکیل‌ده توخونموش‌دور.
بعضی صوفی ادبیات‌دا ایسه گؤستریلیر کی، قارا رنگ نئجه مجهولدورسا، تانرینین ذاتی دا او جور مجهوللوغا بورونموش‌دور.
۱۵-جی عصر تورک شاعری شیخی پوئزییاسیندا دا قارا رنگین عینی معنادا ایشلندیینی گؤروروک. سینانددین یوسیف گرمییانی شیخی کوتاهییه‌ده دونیایا گلمیش، سونرا ایسه ایرانا گئده‌رک، تحصیلینی اورادا تاماملامیش‌دیر. شیخی گئرمییان بیلریندن اولان یاقوب بیله مصطفی چلبییه قصیده‌لر ده حصر ائتمیش‌دیر. اؤلوم تاریخی ۱۴۲۸-جی ایل کیمی قتیلشمیش و مزارینین کوتاهییه یاخینلیغینداکی دوملوپیناردا یئرلشدیی ده گؤستریلمیش‌دیر. بیر جوخ منبع‌لرده شاعرین سید شریف ایله یاخین‌لیغی، نظامی گنجوی و حافیظ شیرازینین تأثیریندن بهرلندیی ده وورغولانیر. شیخینین «کنزالمنافی، فی آحوالی امزیج و طبایع» ، «دورر ال عقاید و کلی صایکی وغایت» کیمی اثرلری علم عالمینه معلوم‌دور. طبیعی کی، اثرلرینین بؤیوک بیر حیصه‌سی طیببی مضمون داشیییر، «دیوان»ی، «خارنامه» و «خسروو و شیرین» ترجومه‌سی ایسه اونو اوستاد بیر شاعر کیمی تانیتمیش‌دیر. حتی «خارنامه» اثری عثمانلی ادبیاتیندا ایلک هجو اثری کیمی قیمتلندیریلیر. شیخی دیوانی ایسه ایستانبول اونیوئرسیتئتینین پروفسورو عالی نیهات ترلان طرفیندن آراش‌دیریلاراق نیظاما سالینیب نشر ائدیلمیش‌دیر.
شیخینین قارا رنگین معنالاندیرلماسینی عکس ائتدیره‌ن بیتلریندن بیرینده دئییر:
گیدی گئجه بو ماتم ایجین جببه سیاه
دئرت ایله گؤگه بویادی کانینی صبحگاه.
(۸، ص.۲۱)
بورادا شاعر قارا (سیاه) سؤزونو ایضافت ترکیبی داخیلینده، بدیعی تعیین کیمی ایشلتمیش، گئجه‌نین قارا رنگ‌ده اولماسینی بدیعی شکیل‌ده اساسلاندیرمیش و ماراقلی پوئتیک فیقور اولان حسن تعلیل (سببین گؤزل‌لیگی) یاراتمیش‌دیر. معلوم‌دور کی، «جوببه» عرب سؤزو اولوب اوستدن گئییله‌ن اوزون اتک‌لی، ائنلی، دویمه‌سیز گئییمین آدیدیر. شیخی یازیر کی، گئجه بو ماتم اوچون «قارا جوببه» گئیینمیش‌دیر. گؤروندویو کیمی، شاعر گؤی رنگی ده قارا کیمی درد، ماتم رمزی کیمی وئرمیش‌دیر. آشیق صبح چاغی درددن قانینی گؤی رنگه بویاییر. شیخی پوئزییاسیندا رنگلرین دورلو چالارلارینا دا ایشاره‌لر ائدیلمیش‌دیر.
صابر او کاراریمی کومادی زولفون او گؤزون
باغلانوبئن بو کارا گیوبئن اول آلایی (۸، ص.۴)
کلاسسیک شعرده زولفون قارانلیق و قارا رنگی بیلدیرمه‌سی معلوم‌دور. شیخینین شعرینده ایسه ماراقلی پارالئل‌لیک یارادیلمیش‌دیر: زولف -گؤز، قارا – آلا...
باشقا بیر شعرینده ایسه یازیر کی، سئوگلیی‌سینین زولفونون کؤلگه‌سیندن آیری دوشموش آشیقین گؤزونه آی و گون قارا رنگ‌ده گؤرونور.
زولفونون سایه سیندن آیریلالی
گؤزومه آی او گون سیاه گئلور. (۸، ص.۱۰)
آغ واراک‌دان گئر کیلدیی‌سا پور یازی یوزون
دورلو رئنگئ دئفتر آچار گولشئن آیدور، آنودور.
( ۸، ص. ۴(
رنگلری بعضا اشیالارین ماهیتینه، داخلیی کئیفیتلرینه اویغونلاش‌دیران سؤز اوستالاری فیکیرلرینی داها اوبرازلی شکیل‌ده چاتدیرماق، اوخوجونون دقتینی جلب ائتمک اوچون اونلارین چالارلاریندان بدیعی تعیین کیمی ایستیفاده ائدیر، بعضا ایسه هر هانسی بیر اشیانین رنگینی قئید ائتمه‌دن اونا خاص چالاری بنزتمه واسطه‌سی کیمی ایشلتمیشلر.
ایا گول-روی سیمین تن گؤزون درد ایله سئنون
یوزوم رئنگینی نئرگیس وش آجئپ می زرد او ساز ایتسئم. (۸، ص.۸۱)
شاعر بنیزینین سارالدیغینی نرگیز گولونون ساری لچکلری ایله موقایسه ائدیر.
عمومیتله، کلاسسیک ادبیات‌دا، او جمله‌دن ده شیخی یارادیجیلیغیندا نرگیز گولو چوخ واخت ساری رنگ ایفاده‌سینین یئرینده ایشلنمیش‌دیر. تدقیقات‌چیلار دا یازیرلار کی، رنگلر بعضا اؤز آدلارییلا، مثلاً، آغ، قارا، قیرمیزی، یاشیل، ساری کیمی آچیق شکیل‌ده، بعضا ایسه آتش، گئجه، نور، قارانلیق کیمی رنگلره دلالت ائد‌ن مفهوملارلا دولایسی بیر شکیل‌ده ایفاده ائدیلمیش‌دیر.
نیگارا حاددونون لوطفو کومادی کومادی گولده رنگ او بو
آپاردی گوزلئرون سیحری گؤزوندئن نرگیزین اویخو.
(۸، ص.۷)
تصووف ادبیاتیندا رنگلر عادتا بعضی حاللاری، مقاملاری و سیر و سلوکون مرحله‌لرینی بیلدیریر. لاکین بیر مسله نی ده خصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، آیری-آیری طریقت و تکیه‌لرده رنگلرین ایفاده ائتدیی رمز و سیمووللار دییشه بیلیر. خصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، طریقتلر آراسیندا رنگلرین آنلامینا ان چوخ اؤنم وئره‌ن کوبروییه طریقتیدیر. رنگلره وئریلن بو اؤنم اونلارین مؤوجود وارلیقلارین بیر-بیریندن فرقله‌نمه‌سینده ان اساس علامتلردن بیری اولدوغوندان ایر‌لی گلمیش‌دیر. دیگر بیر طرفی ایسه، رنگلرین یالنیز ظاهری علامت اولماییب اینسانلارین روحی-پسیخولوژی عالمی، داخلیی دونیاسی ایله باغلی جهتلرینین ده اورتایا چیخماسی ایله باغلیدیر. ماراقلیدیر کی، معاصر علم‌ده رنگلرله موعالیجه‌یه اولان میل گئتدیکجه آرتماق‌دادیر و ۲۰-جی عصرین اورتالاریندان اعتباراً یارانماق‌دا اولان «رنگ علمی» گئتدیک‌ده اؤز فعالیت و تأثیر ساحه‌سینی گئنیشله‌ندیرمک‌ده‌دیر.
تدقیقاتلار قرآن کریم‌ده «الله ین بویاسی» ایفاده‌سینین ایشلندیینی گؤستریر (۹). الله ین یاراتدیغی وارلیقلار دا رنگینی محض اوندان آلمیش‌دیر. ایسلامین مقدس کیتابینا گؤره، یئر اوزونده‌کی اینسانلارین دریلرینین موختلیف رنگلرده اولماسی تانرینین قودرتینه دلالت ائدیر. ایسلامی ایناملارا گؤره، رنگلر دونیانین داها جلب ائدیجی اولماسینا، گؤزللیینین آرتماسینا خیدمت ائدیر. بیر آنلیغا تصووور ائدک کی، اطرافیمیزدا هر شئی عینی رنگ‌ده‌دیر. طبیعی کی، بونو تصووورده جانلاندیرماق بئله آرزوولونمازدیر. اودور کی، طبیعتین ان موختلیف رنگلردن عبارت اولماسی تانرینین اینسان اوغلونا ان بؤیوک لوطفلریندن بیریدیر. یونوس امره ده یازیر کی:
یانمیشام عشقینه تا کول اولونجا،
بویاندیم رنگینه، سولمازام آیروک.
(۱۰، ص.۱۵۰)
خالقین حافیظه‌سینده آغرلیی، آجلیی گونلری خاطیرلادان اؤلوم صحنه‌لری ایله ایلگلیی اولان گؤی و قارا رنگلر تاریخ بویو قمی، غصه نی، کدری ایفاده ائتمکله اینسانلارین بیر جوخ حوزن‌لو مراسیملرده ایستیفاده ائتدیکلری اشیالاردا دا عکسینی تاپمیش‌دیر. یاس مراسیملرینده قارا گئییب آغلایان، آنالار باجی-قارداش داغی ایله یانیب-یاخیلان دوغمالار کدر ایجینده قوورولدوقلارینی بو رنگ‌ده گئیدیکلری پالتارلارلا ایفاده ائتدیکلرینی تصووف شاعرلرینین ده پوئزییا یارادیجیلیغیندا ایزلییریک. اورتا عصر تصووف شاعرلری آراسیندا موستثنا یارادیجلییق یولو ایله مؤقع قازانان
شیخ الوانی شیرازینین ده رنگلرله ایلگلیی بیر جوخ دوشونجه‌لری واردیر. الوانی شیرازی ۱۴-جو عصرین سونو، ۱۵-جی عصرین اووه‌لرینده یاشامیش تورک دیلینده یازیب-یاراتمیش شاعرلردن بیریدیر. اونون حاقیندا الده ائدیله‌ن اساس معلوماتلار اثرلرینین مضمونوندان گؤتورولوب. شاعرین شیرازی تخللوصونو گؤتورمیینین سببینی ایسه آتاسینین شیرازدان آنادولویا کؤچمه‌سی ایله علاقه‌له‌ندیریرلر. اونون آراشدیریجیلاریندان اولان دوج. دوکتور مظفر
آککوش (۱۱) گؤستریر کی، شیرازی بؤیوک موتصووف شاعر حاجی بایرام ولینین قوهومو و یا یاخین دوستلاریندان اولموش‌دور. شیرازینین بیر تککه شاعری اولدوغوندان بحث ائد‌ن واسفی ماهیر کوجاتورک ایسه الوانی شیرازینین محمود شبوسترینین «گلشن راز» اثرینی ترجومه ائتدیینی و اثره یئترلی قدر علاوه‌لر ائدیب یئنی بیر تالیف اثری کیمی اورتایا قویدوغونو دا دؤنه-دؤنه تکرار ائتمیش‌دیر. بعضی منبع‌لرده شاعرین موتصووف اولمادیغی وورغولانسا دا، مینه مئنگی و کوجاتورک آراشدیرمالاریندا اونو تصووف شاعری کیمی وورغولاییرلار (۱۳، ص.۱۳۰) باخمایاراق کی، «گلشن راز» اثرینین مؤلفی محمود شبوستریدیر، آنجاق تدقیقاتجیلارین دا قئید ائتدیکلری کیمی، اثرین ترجومه‌سینه اساساً الوانی شیرازینین تصووف شاعری اولدوغونو دئیه بیلریک.
اصلینده داها چوخ تورک دیلینه ترجومه‌لر ائد‌ن شاعرین یارادیجیلیغیندا دقت چکن مقام اونون حادثه‌لره اؤز موناسیبتلرینی بیلدیرمه‌سی و ساده آنلاشیلان بیر دیل‌ده تالیف-ترجومه یارادیجلییغی ایله مشغول اولماسیدیر. خالق ادبیاتینین بوتون اینجه‌لیکلرینی دریندن منیمسه ین شاعرین رنگلرین میفیک یوزومونا دا دقت یئتیرمه‌سی اونون دونیاگؤروشونون و حیاتا باخیشینین درینلییندن خبر وئریر.
داهی روشئن کیلالوم بو جیراغی
کی تئمیز ائیلئیه کارادان آغی.
(۱۱، ص.۲۰۳)
حسین بایقارا ایسه یازیر:
روزیگاریمین قارا اولماقلیغی کئفیتین،
ای کی بیلمز گؤزو قاشی قارالاردان بیلین.
(۱۵، ص.۱۰۱)
یوخاریدا دا قئید ائتدییمیز کیمی، ساری رنگ خالق آراسیندا چوخ اوزاق کئجمیش‌دن خسته‌لیک، یورغونلوق رمزی کیمی معنالاندیریلسا دا، بیر چوخ تدقیقات‌چیلارین آراشدیرمالاری بو رنگین گونشه و قیزیل ائلئمئنتینه اویغون چالارلار وئرمه‌سی یؤنوندن فرقلی میفولوژی ایناملاری اورتایا قویموشلار.
هر ساری اوز زخم ارر جیسمینده واه ناصح دیلی،
هیجر اوخوندان هر صراحت ایجره بیر پیکان ارر.
(۱۵، ص.۵۳)
اورتا آسییا مینیاتورلرینده دؤیوشجولرین دبیلقه‌لرینه آغ، گؤی، قیرمیزی، ساری رنگ‌لی بایراقجیقلارین حکک ائدیلمه‌سینین سببینی آراشدیران میرع‌لی سئییدوو دا وورغولاییر (۴) کی، بو کیچیک بایراقجیقلار اولا بیل‌سین کی، عسگری فرقله‌ندیرمه روتبه‌سی اولماقلا برابر، اونون میفیک بیر اینام کیمی گونشه ساری و قیرمیزی رنگله، گوی تانری‌سینا گؤی رنگله، اولگئنه ایسه آغ رنگله سیغیندیغینی ایفاده ائدیر.
عزم ائدیب اول غنچه یی خندان آد‌م گولزارینا،
اوز ساری آن سیریشکین لاله‌سینی سورمانیز.
(۱۵، ص.۷۰)
عشق صحراسی آرا هر ساری قانلی لاله‌دیر
اوردا باغریم داغیندان آخمیش مگر قانیم منیم. (۱۵، ص.۹۵)
لاکین عموملییک‌ده موتصووف شاعرلرین ده اثرلرینده ساری رنگین یالنیز اوغورسوز یوزوملار ایفاده ائتدیینی ایزلییریک.
اؤتمگیل حسن اهلی کؤیو ساری، زینهار، ای رفیق،
گر منیم رنگیمه باخیب عبرت آل.
(۱۵، ص.۱۰۷)
زعفرانی-اشک ساری چؤهره‌م اوزره واه نه قم،
کیم ساری گؤرکزدی گول، اول تازه شاخ ارغووان ( ۱۵،ص.۱۵۴(
کایناتی، حیات‌داکی طبیعی و غیری طبیعی حادثه‌لری اکسلیکلر و اونلارین آراسینداکی موباریزه و موناسیبتلری علاقه‌له‌ندیرمک کونسئپسییاسی اورتا عصرین بوتون موتصووف شاعرلری کیمی حسین بایقارا اوچون ده تانیش ایدی. رنگلره موناسیبت‌ده داها جوخ آغی یاخشلییق، قارانی ایسه شر اونقونونون علامتی کیمی قبول ائد‌ن موتصووفلر کیمی، حسین بایقارا دا اصلینده بوتون رنگلرین ماهیتینی آچماغا سی گؤسترمیشدیر.
حیرتیم وار، تا قارا قیلمیش لیباسین اول پری
کیم قارانغو تونده گؤرموش آفتابی خاوری.
شرط ارر چون هر کیشی اؤز یارینا همرنگ‌لیک،
توتدو جیسمیمی قارا دود اوزره کؤنلوم آزاری.
( ۱۵، ص.۱۹۹(
آیا مانع اولدو بو شبخین دومان، یوز شوکور کیم،
یئتیب آهیم یئلی، قیل‌دی اول دومانی بیل ساری. (۱۵، ص.۱۹۹)
حسین بایقارانین حیات تاریخچه‌سی اونو داها چوخ سیاسی شخصیت کیمی وورغولایان تدقیقاتجیلارینین آراشدیرمالاریندا قطعی تصدیقینی تاپا بیلمیش‌دیر. ابولقاضی لقبی ایله تانینان تیمور لنگ نسلیندن اولان حسین بایقارا قیاس ادین منصور اوغلو ۱۴۳۸-جی ایلده هرات شهرینده دونیایا گلمیش، یئددی یاشیندا آتاسینی ایتیرمیش، اون دؤرد یاشینا قدر آناسینین یانیندا قالاراق هرات‌دا دؤولت آباد ساراییندا یاخشی تحصیل و تربییه آلمیش‌دیر. سونرا آناسی فیروزه بییمین نصیحتلری ایله ابولقاسیم بابورون ساراییندا خیدمته باشلامیش‌دیر. ابولقاسیم بابورلا سلطان ابو سید آراسیندا موناسیبتلرین گرگین‌لیگی کسکینلشه‌نده حسین بایقارا سارایداکی ایشینی یاریمچیق قویوب ۱۴۵۴-جو ایلده ابو سیدین یانینا گلیر و بورادا باش وئره‌ن ایختیشاشلار زامانی حبس اولونور. بونو ائشیدن کیمی آناسی سمرقه‌نده گلرک اوغلونو زینداندان خلاص ائدیر. بو واخت حسین بایقارا مروه گئدیب اورادا معز الدین سنجرین حمایه‌سینه گیریر. معز الدین سنجر اونون باجاریق و قابلیتینی چوخ قیمتلندیریر، حتی قیزی بیکه سلطانی اونا وئریر. ۱۴۵۷-جی ایلده ابولقاسیم بابور وفات ائدیر.
بو زامان حسین بایقارا تیمور شاه‌زاده‌سی کیمی خوراسان تاختینا چیخیر. حسین بایقارانین مکمل تدقیقاتجیلاریندان اولان پروفسور رامیز عسگرین وورغولادیغینا (۱۷) گؤره، منبع‌لرده اونون اون دؤرد اوغلو، اون بیر قیزی اولدوغو گؤستریلیر.
۱۵۰۶-جو ایلده حسین بایقارا تورکوستانا حاکم اولان اؤزبکلرین هوجومونا قارشی گوجلو اوردو ایله مقاومت گؤسترمک ایستیرکن دونیاسینی دییشیر. ۶۸ یاشیندا ایکن ساغلیغیندا اینشا ائتدیردیی قوببه عالییه توربه‌سینده دفن اولونور. بایقارانین علیشیر نوای ایله دوستلوغو، اونو سارایا گتیرمه‌سی منبع‌لرده ان چوخ وورغولانان فیکیرلردندیر.
پروفسور رامیز عسگرین (۱۷( فیکیرلرینه اساسلاناراق دئیه بیلریک کی، حسین بایقارا اورتاق تورک ادبیاتینین تانینمیش سیمالاریندان بیری اولماقلا یاناشی علمی، صنعتی، عالیمی، صنعتکاری حمایه ائد‌ن بیر شاهزاده اولموش‌دور.
حسین بایقارا بیر شاعر کیمی ده چوخ سئویلمیش‌دیر.
اونون اثرلرینین سایی آز اولسا دا، علم آداملارینین، سیر صنعت اوستادلارینین دقتینینی همیشه جلب ائتمیش، قیمتلندیریلمیش و دیلینین ساده‌لیگی، روانلیغی دایم وورغولانمیش‌دیر.
گؤروندویو کیمی، تصووف ادبیاتیندا رنگلرین موختلیف معنالاردا ایشله‌نمه‌سی، رمز کیمی ایستیفاده ائدیلمه‌سی اولدوقجا گئنیش مؤوضودور. بیز پروبلئمین ان اؤنملی طرفلرینه آیدینلیق گتیرمه‌یه چالیشدیق.
Ədəbiyyat siyahısı:
.1.Salim Küçük. Türk kültüründe renk kavramı.
https://abdullahabdurrahman.wordpress.com/2015/02/27/eski-turk-kulturunde-renk-kavrami-alintidir/
2. Axundova. Türk eposlarında rənglərin simvolikası.
https://axundova.wordpress.com/2017/02/15/turk-eposlarinda-rənglərin-simvolikasi/
3.Bəhlul Abdulla. “Dədə Qorqud” kitabında ağ rəngin semantik simvolikası // Dədə Qorqud dünyası. (Məqalələr toplusu(. Bakı, Öndər nəşriyyat, 2004. Səh. 212-226.
4.Mirəli Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, “Yazıçı”, 1978.
5. Sedat Kardaş. Nedîm’in “Olmuş sana” redifli gazelinde renklerin kullanımı. // Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. Sayı / 62, Haziran / 2019, 391-407.
6. Kitabi-Dədə Qorqud. Tərtib, transkripsiya, sadələşdirilmiş variant və müqəddimə Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadənindir. Bakı, “Yazıçı”, 1988.
7. Mahmut Kaplan. Esrar Dede Divanı`nda renkler. // Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013, p.1793-1816, ANKARA-TURKEY. Seh. 1793-1816.
8. Şeyhi Divanı. Tarama sözlüğü və nuhsa farkları. İstanbul, Maarif matbaası, 1942.
9. Kadir Özköse. Tasavvufta renklerin dili. //
https://somuncubaba.net/dergi/160-sayi/tasavvufta-renklerin-dili/
10. Yunus Emre. Divanı. Hazırlayan Mustafa Tatçı. İstanbul, H yayınları, 2016.
11. Elvani Şirazi`nin Gülşeni-raz tercümesi (İnceleme-metin-indeks-tıpkıbasım(. Hazırlayan Yrd.Doç.Dr. Muzaffer Akkuş. Niğde, 2004.
12. Necati Beg Divanı. Hazırlayan Prof.Dr. Ali Hihat Tarlan. Ankara, 1992.
13. Mine Mengi. Eski türk ədəbiyyatı tarihi. Ankara, 1999.
14. Əhməd Dai. Divan I-II (Metin-Gramer-Dizin-Tıpkıbasım(. Hazırlayan Mehmet Özmen. Ankara, 2017.
15. Sultan Hüseyn Bayqara. Divan. Bakı, MBM, 2011, 248 səh.
16. Nefis mertebelerinin renkleri.
https://www.nasihatler.com/nefis-mertebelerinin-renkleri/
17. Ramiz Əsgər. Qılınc və qələm sultanı Hüseyn Bayqara. // Sultan Hüseyn Bayqara. Divan. Bakı, MBM, 2011. Səh. 3-14.