اورتاچاغ آذربایجان نظری-ائستئتیک فیکرینی مشغول ائد‌ن باشلیجا پروبلئملردن بیری سؤز و اونون صنعت‌ده، عموماً حیات‌دا میسسییاسی اولموشدور.
واقیف یوسیف‌لی
فیلولوژی علملری دوکتورو
چئویردی : علی محمدنیا
اورتاچاغ آذربایجان نظری-ائستئتیک فیکرینی مشغول ائد‌ن باشلیجا پروبلئملردن بیری سؤز و اونون صنعت‌ده، عموماً حیات‌دا میسسییاسی اولموشدور - سؤزه مؤوجود اولان هر شئیین اولی و آخیری، عاقیللیین - فاضیللیین-عالیلیین معنا و ماهیتی کیمی یاناشماق نظامی‌دن اورتا عصرلرین سون شاعرلرینه قدر هامی اوچون مقدس بیر وظیفه ساییلیب. نیزامینین "قلم کی، بو حیات‌دا ترپنیرکه‌ن ایلک دفعه، سؤزدن یازدی، دقتله باخ‌سان بیرینجی حرفه" کلامی بوتون سونراکی اورتاچاغ شاعرلرینین پوئتیک مرامینا چئوریلمیشدی. شاعرلر زمانه‌نین اؤولادلاری‌دیر، - دئییرلر، او سبب‌دن ده، هر بیر شاعرین سؤزه موناسیبتی-سؤز حاقیندا فیکیرلری فرق‌لی چالارلارییلا دقتی جلب ائدیر و یاشادیقلاری زمانه ایله اویغون‌لوغو دا دقت‌دن یایینمیر. نیزامینین و فوضولینین سؤز حاقیندا فیکیرلری اؤتن یازیلاریمیزدا قیساجا دا اولسا، معین تصورات یاراتدیق. اوندا نسیمی ایله یولوموزا داوام ائدک.
دینلگیل بو سؤزو کی، جاندیر سؤز
آلیی-آسیمان مکاندیر سؤز.
شئش جهت‌دن مونززه آنلاوو باخ،
شؤیله کیم خالیقی جاهاندیر سؤز.
عقلی کل، عرش و کورسی، لؤوح و قلم،
چار عنصورله آسیماندیر سؤز.
ظاهرو باتین، اول و آخیر،
آشکارا و هم نیهاندیر سؤز.
کاف و نوندان وجودا گلدی جاهان،
اگر آنلاریسن، عیاندیر سؤز.
نسیمی حروفی ایدی، عربجه "حرفلر" معناسینی ایفاده ائد‌ن بو سؤز شرق‌ده فلسفی بیر دوشونجه‌نین اساسینی تشکیل ائدیردی. حروفی‌لیک حاقیندا حتی دینی-ایدئولوژی بیر سیستئم کیمی ده دانیشیرلار. مقصدیمیز حروفیزم باره‌ده معلوم فیکیرلری تکرار ائتیک دئییل، اما نسیمینین اعدامینا سبب اولان فارسجا بیر شعیری خاطیرلایاق: "حقبین نظری باید، تا روی مرا بیند چشمه که، بود خودبین، کی سوی خدا بیند". معناسی بودور: "منیم اوزومو حقیقتی گؤره‌ن گؤز گؤره بیلر. خودبین نظر اللهین اوزونو گؤره اؤلمز. صرف پانتئیزمه اساس‌لانان بو فیکیر اللهین اینساندا، اینسانین صیفتینده تجسسوم ائتمه‌سی کیمی بیر منطیقی اؤزونده عکس ائتدیریر. ایتالیان عالیمی آلئسسیو بومباچی "تورک ادبیاتی تاریخی" اثرینده یازیردی کی، حروفی‌لیک دوکترینلری اللهین بیرینجی نؤوبه‌ده اینساندا، باشقا سؤزله، تلفوظ اولونان و یا یازیلان سؤزده تظاهر ائتمه‌سی ایدئیاسینا اساس‌لانیر. اوستادی نیمینین "جاویداننامه" اثرینده ایسه اوخویوروق: "بوردان بئله معلوم اولور کی، "آد‌مه آدلارین هامیسینی اؤیرتدی" آیه سینین حکمو ایله لؤوحی محفوظ، اصلینده، ائله آد‌مین ووجودودور. یارادیلیشین ماهیتی اوزوندن اونون ووجودوندا لوح-محفوظ مخسوسلوق واردیر. "آد‌مین پالچیغینی ایکی علیمله قیرخ صاباح یوغوردوم" حدیثینده بویورولدوغو کیمی، اونو اؤز الیله مایالاندیردی کی، بوندان اساس مقصد همین ایگیرمی سککیز ایلاهی کلمه‌دیر. حق تعالی اؤزونون جمعی یازی‌سینی آد‌مین صیفتی اوزرینه یازدی".
حروفی‌لییه گؤره سس، سؤز، نیطق کایناتین یارادیلماسیندا، وارلیغین ظهوروندا باشلیجا واسطه اولموشدور و نسیمینین "سؤز" غز‌لی ده همین فیکرین پوئتیک شکیل‌ده ایظهاری‌دیر. یئر اوزونده مؤوجود اولان نه وارسا (آل آسیمان، خالیقی جاهان، عقلی-کل، عرش و کورسی، لؤوح و قلم، ظاهرو باطین، آشکار و نیهان و س.) سؤزدن حاصیله گلیب. کامیل اینسان آغلی ایله کایناتی، طبیعتی درک ائدیر و بو عقلین اساسیندا دا سس، سؤز و حرفلر دورور (نسیمی دن و او حروفیزم‌دن سؤز آچان بوتون تدقیقات‌چیلار بونو قئید ائتمیشلر). نسیمینین پوئزییاسی اصلینده، کامیل اینسان ایدئیاسینی، اونون الله تیمثالیندا تصدیق و تقدیر اولونماسینی نوماییش ائتدیریر و سؤز بورادا بوتون اینجه‌لیکلری و اعجازکارلیغی ایله تجسوم اولونور.
اوزونو صورتی-رحمان اوخورلار،
ختمی سونبولو ریحان اوخورلار.
الیف تک جؤوهری-یکتا بویوندور،
دوداغین چشمه‌سین حیوان اوخورلار.
ازل‌دن چون اوزوندور میصری-جامه،
اوزونون جمله‌سین قرآن اوخورلار.
نسیمی دن سونرا ختای سؤزون حیات‌دا، جمعیت‌ده، خالق ایچینده رولونو یوکسک قیمتلندیریر. آنجاق فرق اوراسیندادیر کی، ختای سؤزو میستیک اؤرتوک‌دن چیخاریر، اونا رئاللیغین، گئرچکلیین اولایلاریندان یاناشیر. داها دوغروسو، سؤزون ایلاهی گوجونو تصوووفی آنلاییشلار چرچیوه‌سینده دئییل، اینسانی موناسیبتلر سفئراسیندا آراییر.
سؤز واردیر کسدیرر باشی،
سؤز واردیر، کسر ساواشی،
سؤز واردیر آغولو آشی،
بال ایلن ائدر یاغ بیر سؤز.
سؤزونو یاخشی بیشیرگیل،
یاخشی اوس ایله دوشورگیل،
یارامازینی شاشیرگیل،
جانینا اولور داغ بیر سؤز.
شاه ختای آیاتیندان،
سؤزون سؤیله اؤز ذاتیندان،
اولمایا کیم، پیر قاتیندان
سنی ائده ایراغ بیر سؤز.
ختاینین ادبیاتیمیزدا ان بؤیوک خیدمتینی دوغما آنا دیلیمیزی سارایدا رسمی دیل سوییه‌سینه یئتیرمه‌سی و اؤزونون ده او زامان هامینین آنلایاجاغی، باشا دوشجیی شکیل‌ده ساده، آنلاشیقلی طرزده شعیرلر یازماسی، اوزان-آشیق صنعتینه رغبتله یاناشماسی کیمی قیمتله‌ندیریرلر و بورادا هئچ بیر موبالیغه یوخدو. حتی دئیردیک کی، اونون دیلی نسیمینین و فوضولینین دیلیندن ده ساده‌دیر و آذربایجان ادبی دیلینین فورمالاشماسیندا، ائلیتا دیل سوییه‌سینه یوکسلمه‌سینده ختاینین رولو دانیلمازدیر.
اورتاچاغ شعیری زنگین تشبئهلرله، مئتافورالارلا، عموماً مجازلار سیل‌سیله‌سی ایله دقتی جلب ائدیر، اما عرب-فارس سؤزلری ایله قاتیشیق بیر دوروم ده نظردن قاچمیر. ختای ده بو دورومدان یاخا قورتارا بیلمه‌ییب، آنجاق او، بیر چوخ قزللرینده ثبوت ائده بیل‌دی کی، تمیز آذربایجان سؤزلری ایله ده پارلاق تشبیه، مئتافورا منظره‌سی یاراتماق مومکوندور.
"آخان اول سروین یانیندا سو دئگیل، یاشیم‌دیر اول،
آیاغین آلتینداکی باشماق دئگیل، باشیم‌دیر اول".
"دیاری-عشقه سلطانم، دیلا، من ده زمانیم‌ده، وزیریم‌دیر
غم و غصه، اوتورموش ایکی یانیم‌ده".
"دوداغین قند ایمیش، بال آندا نئیلر؟
نه نازیک خط ایمیش، خال آندا نئیلر؟".
"اگر یاتسام مین ایل توپراغ ایچینده،
دوروست‌دور عهد و-پیمانیم، نه دئرسن؟".
ختایی یارادیجی‌لیغی ایله باغلی بو فاکتی اونا گؤره نظره چارپ‌دیریریق کی، سؤز و اونون میسییاسی ایله باغلی اورتاچاغ شاعرلرینین فیکیرلری-سؤزون اوجالیغینی، مقددسلیینی بیان ائد‌ن میصراعلاری اونلارین صنعت مرامی ایدی، شعیرلرینده ده بو مراما صادق قالیردیلار.
حسابلاما آپارمادان دا دئیه بیلریک کی، فضولینین "سؤز" قزه‌لی سونراکی عصرلرده یاشایان شاعرلرین یارادیجی‌لیق یولونا گور بیر ایشیق سالیب - همین غز‌له نذیره‌لر یازیلیب و طبیعی کی، او نذیره‌لر اؤز بدیعی سوییه‌سینه گؤره اوریژینالا چاتماسا دا، هر حال‌دا، نیظامینین تعبیرینجه دئسک، "هر کلمه‌نین قارشی‌سیندا قلم کیمی باش ایمک" صلاحیتینی آنلامیشلار. بئله صنعتکارلاردان بیری ده گؤرکملی آذربایجان شاعری صایب تبریزی اولموشدور.
اونون هم دوغما دیلیمیزده، هم ده فارسجا یازدیغی شعیرلر، فضولی ادبی مکتبینین لاییق‌لی داوامچیسی کیمی تانینماسی، شعیرده تزه اوسلوبلارا مئیل ائتمه‌سی ( "هیند اوسلوبو"، "اصفهان سپگی")، هیند پوئزییاسینا تأثیری باره‌ده ح.آراسلی، ب.آذراوغلو و بیر چوخ ایران و هیند عالیملری معین فیکیر سؤیلمیشلر. بونلار ادبیات‌دا یئنی جریانلار کیمی تدقیق اولونور. هیند اوسلوبوندا یازان شاعرلر هم مضمون گؤزللیینه، هم ده فورما گؤزللیینه دقت یئتیریر، شعیره او واختاجان ایشله‌نمه‌ین ایفاده‌لر، تشبهلر گتیریردیلر. ایران عالیمی جویا دستغیبی یازیردی: "بو سؤز و ایصطیلاحلار صایبین شعیرینده تامامیله باشقا شکیل آلیر. چوخ زامان اؤز گؤزل‌لیگی، خوش آهنگی و قولاغی اوخشاماسی، قلبه یاتماسی و حیسسلره تأثیری ایله شعیره یئنی بدیعی‌لیک گتیریرگ صایب شعیرینده ایفاده گؤزللیینین اهمیتی چوخ بؤیوک‌دور. ائله بونا گؤره ده اونو خصوصی سبک صاحبی آدلاندیریریق" (سیتات بالاش آذر اوغلونون "صایب تبریزینین صنعت دونیاسی" مونوقرافییاسیندان گؤتورولوب). اما صایب تبریزی هانسی سپگییه مراجعت ائدیر-ائتسین، او، پوئزییامیزدا فضولی عنعنه‌لرینین داوامچیسی ایدی.
"آشیق قانینی وسمه‌لی قاشین نیهان ایچر. جؤوهرلی تیغ قین آرا پئیوسته قان ایچر".
"آرتیق ائیلر باده صافی منیم حیرانلیغیم،
درددن تعمیر قیل، ساقی، پوزولموش کؤنلومو".
صایب تبریزینین "سؤز" غز‌لی ایسه فضولینین عینی آدلی قزلیندن تأثیرلنرک یازیلان شعیرلر ایچینده ان سانباللیسی‌دیر.
مئهریبان‌لیق ائیله‌ییب من سؤزلره وئردیم سیغال،
قوش کیمی آچدی قاناد، گؤیلرده جؤولان ائتدی سؤز.
گرچی ایسگندر اوچون لؤوحه قویولدو قبرینه،
قبریمی رؤوشن ائدیب، خالقا نومایان ائتدی سؤز.
چون قلمتک اؤز باشیندان کئچدی صایب سؤز اوچون،
بو سبب‌دندیر اونو مشهوری-دؤوران ائتدی سؤز.
۱۷-جی عصرین داها بیر گورکملی شاعری-قؤوسی تبریزی ده فضولی عنعنه‌لرینی یاشادان قدرت‌لی بیر صنعتکار ایدی. فیریدون بی کؤچرلینین "آذربایجان ادبیاتی" کیتابیندا (1 جیلد، ۱۹۷۸) اوخویوروق: "آذربایجان شعراسیندان "قؤوسی" تخلص ظریف و خوشتب بیر شاعرین یازما دیوانی-اشعار و قزلیاتی الیمیزه دوشموشدو. بو دیواندان حکیم قؤوسی کیم و هانسی یئرین آدامی اولدوغو آنلاشیلمادی، ولی شیوه ی-لیسانیندان و اوسلوبی کلامیندان بیزیم زاقافقازییا تورپاغینین رایحه‌سی گلیرگ قؤوسینین اوسلوبی-کلامی روم شاعرلرینین اوسلوبی-کلامینا بیر آزاجیق بنزییر ایسه ده، اونا روم شاعری دخی دئمک اولماز. یئنه تخمیناً دئمک اولور کی، قؤوسی آذربایجانین ایران دؤولتینه موتللیق محله‌لرینده، خصوصاً، تبریزده و یا اونا قریب شهرلرین بیری‌سینده وجودا گلمیشدیر".
ادبیات تاریخیمیزده قؤوسی تبریزی ایله باغلی بیر سیرا ماراقلی تدقیقات اثرلری یازیلیب (مرحوم پروفسور میرع‌لی سید اوون مونوقرافییاسینی خاطیرلاماق کیفایت‌دیر). قؤوسی ده صایب تبریزی کیمی هم فارس دیلینده، هم ده دوغما آذربایجان تورکجه‌سینده شعیرلر یازمیش، صایب کیمی او دا خالق ادبیاتیندان، فولکلوردان یئترینجه فایدالانمیشدیر. اونون مشهور
"هارای کیم، نه دیلیم وار، نه بیر دیل آنلایانیم، اگرچی نئی کیبی جیسمیم فغان ایله دولودور" بیتی دوغما آنا دیلیمیزه بیگانه یاناشانلارا سرت بیر اتهام ایدی.
قؤوسینین صنعت و صنعتکار حاقیندا ماراقلی فیکیرلری ایله قارشیلاشیریق. اونون فیکرینجه، شعیرده فورما ایله مضمون بیر-بیرینی تاماملامالی‌دیر، سؤزون آرخاسیندا معنا دایانماسا او شعیر کامیل ساییلماز. آیر اودور کی، آز سؤزله درین معنالار ایفاده ائتسین. شیکایتله‌نیردی کی، ایستعدادسیز قلم صاحبلری دوزو-دونیانی بورویوب، حقیقی شاعرلر ایسه چوخ آزدیر و اونلارا قیمت وئره‌ن تاپیلمیر. قؤوسینین فضولینین "سؤز" قزلینه نذیره‌سی ده ۱۷-جی عصر شاعرینین نظری-ائستئتیک گؤروشلرینین باریز نومونه‌سی ایدی:
گؤرم منم بیر همنفس تا ائیلییم اظهاار سؤز،
یوخسا کیم نئی تک منیم سینه‌م‌ده هم چوخ وار سؤز.
دوغرو سؤز هر کیمسه‌یه تأثیر ائدر، ناصحه، ولی
عاشیقی مست ائیلرو، عاقیللری هوشیار سؤز.
صرفه‌سیزدیر گؤوهری ایسرافیله صرف ائیله‌مک،
تا ضرورت دوشیینجه سؤیله‌من، زینهار سؤز.
گؤوهری-اعرابی ائتمزلر خذف‌دن ایمتیاز،
یوخسا دریالارسا، قؤوسی، قطره‌لرده وار سؤز.
اورتاچاغ شاعرلرینین سؤزه، صنعتین قدرتینه، شاعیرلیین شرف‌لی بیر میسییا اولدوغونا دایر فیکیرلری ظننیمیزجه، بو گون ده اؤز معاصیرلیینی حفظ ائتمک‌ده‌دیر