( تورکی اسلامی)۲۶
شرح قصیده ای از حکیم فضولی
بمناسبت زاد روز آن شاعر بزرگِ تورکِ مسلمان آذربایجانی
دکتر عبدالغفار بدیع
Ph.d Abdoulgaffar badie
۱
با اینکه بر سر مزار فضولی او را شاعری به لهجه کُردی نیز معرفی کرده‌اند ولی او هیچ شعر کُردی نسروده و کلا این لهجه را نمی‌دانسته است و معلوم می شود نوشتن این کلمه از بیخ و بن اشتباه بوده و توسط شعوبیه(اکراد افراطی) صورت گرفته است. فضولی بارها به منسوبيّت ملّی خود اشاره كرده و خود را «تورک» ناميده است و زبان تورکی را مناسب ترين قالب بيان عواطف و احساسات خود دانسته است.استعداد بی نظیر فضولی نقش بسیاری در دگرگونی شعر تورکی در دوره بعد از اسلام داشت و بسياری از شاعران نام آور توركی سرا تحت تأثير آثار او به خلاقيّت شعری پرداخته‌اند که برای مثال می توان به میرزا علی اکبر صابر، سید عظیم شیروانی و... اشاره کرد.
۲
از مثنوی بنگ و باده که به شاه اسماعیل ختایی تقدیم گردیده گزیده ای از قصیده هشتم( دلگشا) را شرح می دهیم:
۱. اَلحَمدُ لِلّهِ الّذى خَلَقَ السَّموات العلى
کاندان تا پار خاک زمین فیض بهار دلگشا
شکر بر خدایی که آسمانهای بلند را آفریده که از آن خاک زمین برکت بهار دلگشا را بدست آورد.
۲.برهان حق دیر ای کونول هر نسترن نسبتلی گل
صانع اولان ممکن دگیل مصنوعدان اولماق جدا
هر گلی که همانند نسترن موجودیّت پیدا کرده دلیل و برهان وجود خداوند است و چون خدا موجد و سازندهی گل است لذا از صنعت و مصنوع خود نمی تواند جدا باشد.
۳. تا ختم احوال درون عرض ائتدی عقل ذوفنون
معبود و اولدو رهنمون تاپدی طریق اهتدا
وقتی که تمامی وضع درون خلقت را عقل دارای فنون به پیشگاه معبود عرضه نمود خدا او را به انجام کارهای خلقت راهنمایی فرمود چون برابر حدیث معتبر اوّلین مخلوق خدا عقل بود...
۵.ثابت حقی گلنار ،اندر خلقی که یوخدان وار اندر
بیر کاندان اظهار اندر مین طرفه لعل خوش نما
او که موجودات را از عدم به قلمرو وجود آورده و موجودش می کند و گل را انار و از یک معدن هزار گونه لعل و گوهر زیبا ایجاد می نماید
حقش ثابت است و قابل انکار نیست.
۶. جمع پریشان کیم ایتر رهبر لری سنبل یتر
کیم تیره توپراقدان بیتر ائیلر کونوللر مبتلا
وقتی که جمعیّت برگها و سبزه ها در اثر سرما و خزان از بین می رود که باد خزان جمع آنها را پراکنده و پریشان کرده بود معلوم گردیدند دوباره جلوتر از هم رهبر آنان که سنبل است می روید و از خاک تیره سر به بیرون می کشد و زیبایی آن دلهای مردم را عاشق خود ساخته و مبتلای عشقشان می کند در این بیت به تجدید دائمی طبیعت یعنی مرگ و زندگی اشاره می کند.
۷. حق مظهری دیرهر چیچک گرتوتسان ای نقاش شک
بیر نارون شکلینی چک وئر گیل اونا نشو و نما
هر گل و برگ و نقش مظهر حق باشند یعنی ایجاد کننده ای دارند پی بردن از (معلول به علت) و اگر ای نقاش در این سخن شک داری نارون که درختی است شکل آنرا نقاشی کن و به آن حالت نشو و نما بده که نمی توانی پس یک موثری هست که گل را بوجود آورده و به آن نشو و نما می دهد.
۸. خط وئردی ریحان کیم یقین بیر تاری وار ای اهل دین
عوذ و برب العالمين استَعذِر و ممّا نها
ریحان خطی ارائه کرد که یک آفریننده هست ای اهل دین به رب العالمین پناه ببرید و از چیزی که او نهی نموده مرتکب آن نشوید و اگر مرتکب منهیات شد از آن عذرخواهی کنید.
۹.توتموش حقه نرگس اوزون آچمیش حقیقت بین گوزون
قیلمیش نظر گؤرموش اوزون سر حقیله آشنا
گل نرگس رو به سوی حق نموده و دیده اش را باز کرده دیده ای که حقیقت بین است و نگاه معنوی اش خود را دیده که با سرّ حق آشنا گردیده است نرگس به چشم انسان شباهت دارد که همیشه باز و در حال نگاه است.
۱۰. بستاندا گؤر نیلوفری توتموش طریق برتری
ازهارین اولموش رهبری گور اوندا اسرار خدا
در بستان نیلوفر را نگاه کن که راه برتری جویی به خود گرفته و راهبر گلها گردیده پس در آن اسرار خدا تماشا کن گل نیلوفر که از نوع گلهای رونده و پیچنده است آن را که قصد پیمودن بلندیها را دارد صفت برتری مناسب اوست و در عین حال راهنمای گل ها هم هست.
۱۱.راه طلب دیر بی عدد معبودا ای اهل خرد
گر ایسته سن قرب صمد صد برگ اولور رهبر سنا
ای اهل خرد برای رسیدن به معبود راه طلب او بی حساب و بی عدد است یعنی کسی که خدا را می خواهد راههای گوناگون و زیاد برای رسیدن به او وجود دارد و در مصرع دوم می گوید که اگر نزدیک شدن به صمد ( خدای غنی) با گل صد برگ ممکن هست.
۱۲. زنهار محو اول حکمته باخغیل کمال قدرته
نیلوفر خوش صورته گورگیم وئریر آب و هوا
بتاکید خود را محو حکمت کن و به قدرت کامل حق نگاه کن که در نیلوفر زیبا و خوش چهره چه حکمتی و قدرتی بکار رفته و کدام شخص جز
خدا به آن آب و هوا و زیبایی بخشیده است.