FÜZULİ ŞEİRİNDƏKİ BƏZİ MƏZMUNLARIN ASKETİZM BAXIMINDAN FƏLSƏFİ TƏHLİLİ
(Philosophical Analysis of Some Images in Fuzuli's Poems in the Context of Asceticism)
Professor Dr.Mehmet Münir Dədəoğlu
پروفسور دکتر محمت منیر دده اوغلو
برگردان: دکتر حسین شرقی دره جک
بو فلسفی تحلیل مقاله‌سینده شاعر فضولینین شعیرلریندن ایستیفاده ائتمکله اونون عقل دونیاسی و دوشونجه‌لری آراسینداکی علاقنین ماهیتینی آچیقلاماغا چالیشجاغیق. بونو ائتمک‌ده اساس مقصدیمیز ائستئتیک اوبیئکت اولان فضولی شعیری ایله اونو یارادان ائستئتیک سوبیئکت (فضولی) آراسیندا (داخیلی و ظاهری ائلئمئنتلری نظره آلاراق) ائستئتیک باغین نئجه قورولدوغونو ایضاح ائتمک‌دیر. بونا نایل اولماق مومکون اولارسا، ائستئتیک سوبیئکت حاقیندا بیلیکلرین (بدیعی بیلیک کیمی (معین درجه‌ده سوبیئکتیولیک‌دن خلاص اولموش)) راسیونال بیلییه ائکویوالئنت اینفورماسییا دیری اولدوغو گؤستریله‌جک‌دیر.
فضولی تقریباً ۱۴۸۰-۱۵۵۶-جی ایللر آراسیندا یاشامیش، شعیرلری ایله تورک و ایسلام دونیاسیندا ادیب و شاعر کیمی تانینان بیر شخصیتدیر. او، آنا
دیلی تورکجه ایله یاناشی، شعیر یازاجاق سوییه‌ده بیلدیی عرب و فارس دیللری ایله ده کلاسسیک ایسلام و تورک ادبیاتینین چیغیر آچان صنعتکارلارداندیر. فضولینین فیکرینجه، پوئزییا صنعتی اینسانلارا عمومی وارلیق اوزرینده یوکسلمه‌یه ایمکان وئرن ایمتیازلی بیر مؤقع یارادیر. فضولی قزللرینده پوئزییاداکی اوستونلویونو آچیق-آیدین نوماییش ائتدیرسه ده، «لیلی و مجنون» آدلی مثنوی‌سی ایله یوکسک شاعرلیک شؤهرتینه یوکسلمیشدیر.
آچار سؤزلر: فضولی، زاهید، فلسفه، عقل، ائستئتیک سوبیئکت، ائستئتیک اوبیئکت، ائستئتیک بیلیک، کاینات، دونیا، اینسان، جمعیت، حیات، راسیونال بیلیک.
SUMMARY:
In this philosophical analysis attempt, the nature of the relationship (the act of thinking) between the poems of the wise poet Fuzulî and his mental world will be tried to be explained by the method of philosophical analysis. Our main purpose in doing this is to explain how the aesthetic bond (taking into account internal and external elements) is established between Fuzulî's poetry, an aesthetic object, and the aesthetic subject (Fuzulî) who created it. If it is possible to achieve this, it will be shown that the knowledge of the aesthetic subject (as aesthetic knowledge) will to some extent be free of subjectivity and have an informational value equivalent to rational knowledge.
Fuzulî lived between approximately 1480-1556 and is a well-known figure as a man of letters and poet in the Turkish and Islamic world with his poems. He is one of the groundbreaking artists of Classical Islamic and Turkish Literature, with his knowledge of Arabic and Persian, which he knows well enough to write poetry, as well as his native language, Turkish. According to Fuzûlî, the art of poetry creates a privileged position that offers people the opportunity to rise above the total existence. Although Fuzûlî clearly demonstrates his superiority in the art of poetry in his ghazals, he deserves his fame as a poet with his masnavi named Leyla vü Mecnûn.
Keywords:
Fuzuli, asceticism, philosophy, mind, aesthetic subject, aesthetic object, aesthetic knowledge, universe, world, human, society, life, destiny, rational knowledge.
گیریش
فضولی تکجه ادبی تأثیرینین گئنیش‌لیگی و داوام‌لیلیغی ایله دئییل، هم ده یارادیجیلیغینین ائستئتیک دیری ایله تورک ادبیاتینین ان نفوذلو سیمالاری آراسیندا سئچیلن مؤقعیه مالیک‌دیر.[۱] معلوم اولدوغو کیمی، زامان-مکان فورمالاری داخیلینده بیر وارلیق اولاراق اونتولوژی رئاللیق داشییان هر بیر صنعت اثری ایکی اساس ائلئمئنته مالیک‌دیر. بونلاردان بیرینجی‌سی ائستئتیک سوبیئکت طرفی، دیگری ایسه ائستئتیک اوبیئکت طرفیدیر. بو ایکی فرقلی رئاللیق آراسیندا معین راضیلاشمالار و علاقه‌لر مؤوجوددور و نتیجه‌ده هر ایکی وارلیق سفئراسی آراسیندا اوچونجو وارلیق سفئراسی یارانیر. مادی و معنوی سیویلیزاسییانین توپلانماسی دئدییمیز، بشر اؤولادینی ایر‌لی آپاران و اونو دایم مجموع شکیلده اینکیشاف ائتدیرن ثروت بو وارلیق ساحه‌سینده باش وئریر. اینسانی احاطه ائد‌ن طبیعتده بو ساحه‌یه راست گلینمیر و اونو یارادان اینسانلاردیر. اینسان حاضر تاپدیغی خاممالی یوغوراراق ذهنیندن فورمالار وئرن هئیکلتراش-معمار کیمی مدنیت و تئخنولوگییا یارادیر. لاکین سؤزوگئدن عمللرین تحلیلی (ایدراک، آنلاما، تفککور و ایضاحات) بیزه بوتؤولوک‌ده صنعته عایید اولان خصوصی بیلیک نؤوو اولان ائستئتیک بیلیک (عرفان) وئره بیلمز. چونکی بورادا بعضی سوبیئکتیو عنصورلرین (بدیعی اثری اینفورماسییا اولان اثردن فرقلندیرن خصوصیتلردیر) حتی رسسامین دا تام اولاراق بیلمدیی رولو وار. بو باخیمدان صنعت ساحه‌سینین قیمتلندیریلمه‌سی ایله باغلی آراشدیرمالار علمدن داها چوخ فلسفنین اساس اینتظامی اولان ائستئتیک اینتظامینا خاص‌دیر. بو باخیمدان، عمومیتله سؤز صنعتینین بیر قولو کیمی خاراکتئریزه ائده بیلجییمیز ادبی صنعتلر ده صنعت فلسفه‌سینین پروبلئمی حساب اولونوردو. بونون اساس سببلریندن بیری ده بو ساحنین اؤزونو «اوبیئکتیو» تحلیله تقدیم ائتمه‌ین داورانیش سفئراسی حساب ائدیلمه‌سی ایدی. حالبوکی هر بیر صنعت اثری اینسان شعوروندا معین رئاکسییالارا سبب اولان تصورات نومونه‌سیدیر. بو اساس سببه گؤره هر بیر صنعتین و اثرین/اثرین/محصولون/متنین یارادیجی‌سی داورانیش علملرینین مؤوضوسو اولمالیدیر.[۲]
صنعتکار ائستئتیک سوبیئکت اولاراق صنعت دئدییمیز بو حرکتله نه ایستییر؟ ائستئتیک مؤوضونون بدیعی آکتی اینسان اوچون نه دئمک‌دیر؟ بیلیریک کی، بوتون بو پروبلئملره توخونان و صنعتین پرینسیپلرینی تحلیل ائتمه‌یه چالیشان فلسفی نظریه‌لره صنعت فلسفه‌سی و یا صنعت اونتولوگییاسی دئییلیر کی، بو دا عینی معنا داشیییر. بو اینتظامین مقصدی صنعتکارا پرینسیپلر دیکته ائتمک و یا مصلحت وئرمک دئییل، صنعت آدلی وارلیق سفئراسینی درک ائتمک و بو ساحنین اینسان وارلیغینین مجموسوندا یئرینی گؤسترمه‌یه چالیشماق‌دیر.[۳]
بدیعی اثره (مثلاً، فضولینین هر هانسی بیر شعیر متنینه) نظر سالماقلا هم بو اوبیئکتین بیزه گؤستردیی تأثیرلری اوبیئکتیو تنقید ائتمک، هم ده ذهنی عالمده باش وئرنلری علمی تحلیل ائتمک اولار. اونو بو صنعت اوبیئکتینه (صنعتکارین ایمیج دونیاسی، یاشادیغی دونیا دا تصویر ائدیله بیلر) باخاراق یاراتمیشدیر) ممکون و حتی ضروریدیر.
صنعت اثرینین یارادیلماسی پروسئسینده ائستئتیک سوبیئکت حلل ائدیجی اولدوغو حالدا، بدیعی محصول اونتولوژی موستویده میدانا چیخدیقدان سونرا ائستئتیک اوبیئکت اونا یؤنلمیش پسیخی شعورا اؤز تأثیرینی گؤسترمه‌یه باشلاییر. بو باخیمدان فضولینین پوئزییاسینین ائستئتیک اوبیئکت کیمی ائستئتیک دیری اونون ایستیفاده ائتدیی دیلدن دئییل، پوئزییاسینین مئتافیزیک اساسلی بشری فلسفه‌سیندن قایناقلانیر. لاکین اونون منسوب اولدوغو ادبی عالمده دایم اوخوجوسونو تاپماسینا شرایط یارادان سببلر و پوئزییاسینین تأثیرینین گئنیش‌لیگی و داوام‌لیلیغی آراسیندا دوغماسی ایله بؤیوک بیر تورک کوتله‌سینه چاتا بیلدیینی گؤره بیلریک. عرب و فارس دیللرینده‌کی دیوانلاری ایله دیل، تورک و دیگر موسلمان ایجماعلاری. لاکین اونون شعیرلرینده‌کی اؤزونمخصوص داخیلی پوئزییا، اینسانی کدرلندیر‌ن شدت‌لی حزین‌لیک، مئتافیزیک اوبرازلار و اینسان طبیعتینین اؤزل «خصوصی کایناتی» ایله علاقه یارادان اساس اوبرازلار اولماسایدی، فضولی پوئزییاسیندا آنجاق فولکلور وار ایدی. و بوگونکو تاریخی دیری. دئمک اولار کی، هر بیر فداکار اینساندا راست گلینن، سببی، قایناغی، کیم اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون درد و بلالارا کؤنوللو اولاراق جان آتان فوضولی رند شیدا بیر حیات طرزی اولاراق هئدونیزمدن اوزاقدیر و کئچمیشی کئچمیشدیر. اؤزونو دونیوی احتیراصلاردان دؤندرمیش بیر اینسان اولاراق دا تاپیریق. روحلاریندا بیر نؤو «ایلاهی قیغیلجیم» اولان بو جور اینسانلار (باشقالارینین نظرینده آخماق ساییلا بیله‌جک سئچیملرله) اؤزلرینی بدبخت ائتمک اوچون بیر نؤو بهانه تاپیرلار و اؤز حیاتلاریندا دا اؤز حیاتلاریندا پیدا اولورلار. بوتون اینسانلار اوچون اذیت چکن بؤیوک فداکارلیقلار کیمی تاریخ صحنه‌سی. خریستیان دونیاسینین نظرینده عیسی مسیحین بوتون بشریت آدیندان داشیدیغی «خاچ»ین معنوی وضعیتی و دیری اوندان عبارتدیر کی، بو، اونون بوتون بشریت آدینا چکدیی بو بؤیوک عذابین سیموولودور. ایسلام دونیاسی عمومیتله عیسی مسیحین «چارمیخ‌دا اؤلدورولدویونو و ۳ گون سونرا دیریلدیینی» قبول ائتمه‌سه ده، اونلار عیسی مسیحین هئچ واخت اؤلدورولمدیینه و الله سوییه‌سینه قالدیریلدیق‌دان سونرا دا ایندی ده ساغ اولدوغونا اینانیرلار. قیامتدن اول یئنیدن دونیایا گله‌جک و دججاللا ووروشاجاق. فقط بیز دوشونوروک کی، عیسینی سون نتیجه‌ده اینسانلارین گؤزونده بو قدر اوجالدان اونون دیگر دین خادیملری کیمی دؤورون ان بؤیوک ایمپئرییاسی اولان روما ایله امکداش‌لیق ائتمه‌سی، ظلملره قارشی سوسماسی و یاشایا بیلدیی واختدا راحت بیر حیات سورمه‌سیدیر. راحت حیات اونون آدینا بؤیوک عذابلارا کؤنوللو بویون ایمه‌سیدیر. دیگر طرف‌دن، اؤز قومونون اوندان گؤزلمه‌سی، «الله ین اونلاری باشقا میللتلر اوزرینده اوستون «آغا» ائتمک ایده‌آلینی حیاتا کئچیرمک بیر یانا، اللهین بئله بیر ودی اولمادیغینی و بوتون اینسانلارین گؤزونده برابر اولدوغونو اونلارا بیلدیرمه‌لیدیر. الله ین» سؤزلری بو کوبار میللت‌چیلری آز قالا اؤزوندن چیخاراجاق و نتیجه‌ده «عیسی بیزی رومایا قارشی عصیانا و اینقیلابا سؤوق ائتمک ایستییر» دئیه‌رک، عیسی مسیه‌دن دایم روما والی‌سینه شیکایت ائدیردیلر. اصلینده، بوتون بشریتین اونلارا قوللوق ائتمک و اونلارا عبادت ائتمک اوچون یارادیلدیغینی دوشونن سیونیستلر اولجه یهودی اولان عیسی مسیه‌دن قورولوشون موطلق مجبورئدیجی حاکمیتینه شیکایت ائدیردیلر (بلکه ده بیر پیغمبری اؤلدوردویونه گؤره رومایا لعنتلنجیی عمویدی ایله. ، پیغمبر اولماسایدی، بیر مخالیف‌دن خلاص اولاجاغیمیزا اومید ائدیردیلر. اما سوندا عیسی مسیحه بلالارین بوتون ایلدیریملارینی اؤزونه جلب ائد‌ن ایلدیریم چوبوغو کیمی اینسانلار نامینه اؤزونو قوربان وئرن بؤیوک بیر اذیت چکن کیمی قارشیمیزا چیخیر. اصلینده ایسلام اقیده‌سینده ایلاهی «یارادیلیش» عملینین ماهیتی «کبد» دئییلن چتین‌لیک و مشققتدیر. قرآن کریمین بلد سوره‌سینین دؤردونجو آیه سینه گؤره اینسان معین معنادا کعبه ده، یعنی چتین‌لیکلره، بلالارا گؤره شکیللنمیش بیر وارلیق‌دیر. بو ایفاده اینسان حیاتینداکی چتین‌لیکلره و اونون یارادیلماسینین زحمت‌لی پروسئسینه ایشاره ائدیر. اینسان بلا، درد، ایضطراب، بلا، ایضطراب قازانیندا بیشمیش یئمک کیمیدیر. بو باخیمدان، حقیقتن اینسان اولماق چتین، چتین، مشققت‌لیدیر، یعنی هئچ ده آسان دئییل، «معبود»دور. فضولینین عصرلر بویو ایلهاملاندیردیغی شعیر نفسی بو فاجعنی بیزه چاتدیریر.
معلوم اولدوغو کیمی، سوبیئکتین فاجیوی اوبرازا چئوریلمه‌سی اوچون «سوبیئکت اخلاقی ضدیتلر و یا طبیعی قانونلار قارشیسیندا آجیز قالمالیدیر. بو وضعیتده اینسان اؤز طالعیی ایله اوزلشیر و فاجعه‌لی سون‌لوغو قاچیلماز ائد‌ن حادثه‌لری تتیکله‌ین سئچیملر ائدیر. بو کونتئکستده فضولی
«منی جاندان اوساندیردی، جفادان یار اوسانمازمی؛
فلکلر یاندی آهیمدن مورادین شمی یانمازمی»
دئدیک‌دن سونرا دئدی: «قامو بیمارینا جانان دوایی-درد ائدر احسان، نئچون قیلماز منه درمان، منی بیمار سانمازمی» دئیه‌رک اؤزوندن سوروشور کی، نیه آشیق اولدوغو آدام اؤزوندن باشقا بوتون خسته‌لرین خسته‌لیکلرینی ساغالدیر، اما ساغالمیر و بو ماراقسیزلیغین سببی کیفایت قدر خسته اولدوغونو دوشونممه‌سیدیر؟ بلکه ده اونا کیفایت قدر خسته اولدوغونو گؤستره بیلسیدی و یا سئوگیلی‌سی اونون خسته اولدوغونو باشا دوشسیدی، موطلق اونا رحم ائدردی، اونا گؤره ده شاعر آنلاشیلمازلیق‌دان شیکایتلرینی بیلدیریر. شاعر اؤزونو موالیجه‌یه مؤهتاج بیر خسته کیمی گؤره‌رک سئوگیلی‌سینین اونو نیه ساغالتماماسیندان، شفقت گؤسترممه‌سیندن مایوس اولدوغونو بیلدیریر. هر کسه درمان اولان بو عاشیقین، هامییا خوشبخت‌لیک بخش ائد‌ن بو محبوبون نیه اؤزونو بوندان کناردا قویدوغونو آنلایا بیلمیر، اوندان کوسور. بونو عصیان حساب ائتمک اولماز. بو، ساده‌جه اولاراق، اونون طالعیینه بیر ایراد، شیکایتدیر. و فضولی ایسته‌سه بئله، سئوگیلی‌سینین بونا محل قویماماسینا عصیان ائده بیلمزدی. چونکی، فیکریمیزجه، بو آشیق هر بیر اینسانین چوخ یاخشی تانیدیغی معشوق شکلینده تقدیم ائدیلن اینساندان چوخ، فؤوق البشری وارلیغا ایشاره ائدیر. شعیرین داوامیندا ایسه فضولی دئییر کی،
«قمیم پونهان توتاردیم من دئدیلر یاره قیل رؤوشن؛ دئسم اول بیوفا بیلمم اینانارمی اینانمازمی» دئییر. شاعر سئوگیلی‌سینین اونا قارشی بیگانلییندن او قدر اذیت چکیردی کی، حتی اؤزونو سئوگیلی‌سینه لاییق گؤرممک اوتانجاقلیغیندان دوغان غم غصنی اؤزونده ساخلاییردی، اوندان بیر سیرر. اما اونون حیسسلرینی حیسس ائد‌نلر اونا سئوگیلی‌سینه آچیلیب «اونا سئودانی آچ، بو مؤوضودا اونا ایچینی تؤک، بو سئودانی آرتیق ایچیندئ گیزلتمه، آشیکار قیل» دئمیی مصلحت گؤرور. اما فضولی معشوقونون، دوستون، معشوقنین و یا ایستدیی تانرینین اونا وفالی اولماماسیندان و اونا گؤره اولان دوستلوغو گؤسترممه‌سیندن (وفاسیزلیق ائده بیلر) ناراحاتدیر. بونون اساس سببی اؤزونو گوناهلاندیرماسی و ایناندیراجاق درجه‌ده اونا باغلیلیق، صداقت، سئوگی و بنده‌لیک گؤستره بیلمیجیینه اینانماسیدیر. بو سبب‌دن سئوگیلی‌سینین اونا قارشی ترددود ائده بیلجییندن قورخور. چونکی گؤروندویو کیمی، بو سئوگی بیرطرف‌لیدیر و قارشیلیقلی سئوگیدن یارانمیر. عاشیقین شاعره بویون ایممه‌سی ایله باغلی فضولی اونونلا همفیکیر اولسا دا،
«دئییلدیم من سنه مایل سن ائتدین عقلی‌می زایل» دئییر اوندا اللهین گؤزللیینین ده پایی اولدوغونو بیلدیرین: اگر بو قدر گؤزل اولماسایدین، من سنی محو ائد‌جک قدر عاشیق اولمازدیم. بو اینجه‌لیگی آنلامایانلار اوچون شاعریمیز دئییر کی، منی تانییان قافیل سنی گؤرمه‌یه اوتانمازمی؟ او، دئیه‌رک بونا ایشاره ائدیر. اصلینده، شاعر اعتراف ائدیر کی، اگر سئوگیلی‌سینین سون‌سوز یاخشیلیغی و گؤزللیگی اولماسایدی، اوندا بئله بیر مئیل اولمازدی. الله شاعریمیزی محتشم و عظمت‌لی گؤزللیگی ایله اؤزونه جلب ائتمیش، عاغلینی محو ائد‌جک قدر اؤزوندن خبرسیز ائتمیشدیر. بئله کی، او فؤوق البشری عاشیقین گؤزللیینی و گؤزللیینی درک ائد‌ن بعضی مودریک اینسانلار بو سون‌سوز گؤزللیگی گؤرنده فضولینین یانینا گئده‌رک سوروشورلار:
«او گؤزل تانرینین قارشیسیندا بوتون سئوگین بودورمو؟». او دا ترددود ائدیر و اینسانلارین بئله دئمه‌سیندن قورخور. سوندا جیسمانیدن کنار بو فاجعه‌لی آب-هاوا فضولینی پسیخولوژی جهتدن احاطه ائدیب و شاعر اوچون آرتیق گئجدیر:
«فضولی ریندو شیدادیر همیشه خالقا روسوادیر؛ سورون کیم بو نه سئودادیر بو سئودادان اوسانماز می؟»
بو سوالین جاوابی «یوخ، اوسانماز». چونکی بونون باشقا بیر شاعرین دیلی ایله دئسک، جاوابی بئله‌دیر: «بلا یاغیش کیمی گؤیدن یاغارسا، باشینی آنا دوتماق‌دور آدی عشق». اونا گؤره ده فضولی درویش کیمی دونیادان، اونون احتیراص و قایغیلاریندان اوزاقلاشیب. خالق اونا خور باخسا دا، او، هئچ واخت بوندان شیکایت‌لنمیر. چونکی بو، سئوگینین اوبیئکتی دئییل، ماهیتیدیر، اوندان ایمتینا ائدیله‌جک بیر اوبیئکت دئییل. اما فضولینین پوئزییاداکی اوغورلاریندان بیری ده میصراعلارینین ایلک قاتیندا اینسان ماهیتینی دایم قورویوب ساخلاماسیدیر. بورادا اونون اوغورو یالنیز بئش دویغو سوییه‌سینده دوشونه بیلن سادلؤوح اینسانا حقیقتا تأثیر ائد‌ن صمیمیت کیمی گؤرونور.
فضولینین حیات حکایه‌سیندن بؤلمه‌لر و اثرلرینین اساس خصوصیتلری:
تورک دیوان ادبیاتینی زیروه‌یه چاتدیران شاعرلردن بیری اولان فضولی ده تورک ادبیاتینین شؤوقلو، دویغولو، شخصی حیسسلرینی صمیمیتله ایفاده ائد‌ن لیریک شاعرلریندندیر. بو بؤیوک شاعرین حیاتی گئنیش کونتوردا معلومدور. فضولی اصیل آذربایجان تورکودور. اونون اوغوزلارین بایات طایفه سیندان اولدوغو «مجمع الخواص»دا قئید ائدیلیر. تاریخی منبع‌لرده ثبوت اولونور کی، قدیم و بؤیوک اوغوز طایفه سی اولان بایاتلار بؤیوک سلجوقلولار زامانیندان عراق‌دا هر شئیه و بوتون شیطانی لایحه‌لره باخمایاراق مسکونلاشیبلار.[۴]
بو سببلردن کریمسکی، هوارت، مینورسکی کیمی تورک اولمایان بعضی یازارلارین فضولینین اصلن کورد اولماسی ادعاسی تاریخی فاکتلارلا و مؤوجود معلوماتلارلا اوست-اوسته دوشمور.[۵] کؤپرولونون قناعتینه گؤره، آدیچکیلن مؤلفلرین فضولینین ائتنیک منشیی ایله باغلی یانلیش تصورلرینین اساسی بایات تورکلرینی کورد طایفه سی ایله سحو سالمالاریندادیر.[۶] فضولینین اؤزو ده اؤز حیاتی ایله باغلی بعضی معلوماتلاری آچیقلاماق‌دان چکینممیشدیر. بونونلا باغلی «مطلعل اعتقاد» اثرینین مقددیمه‌سینده آدینین محمد، آتاسینین آدینین ایسه سلیمان اولدوغونو بیلدیریر.[۷] بو کونتئکستده فضولی تورکجه دیوانینین اؤن سؤزونده اؤزو حاقیندا دئییر کی، «من عرب عراقیندا دوغولموشام و عمروم بویو باشقا اؤلکه‌لره سفر ائتممیشم». بو ایفاده‌یه اساساً اونون او گوندن اعتباراً باغدادین ایلحاقی ساییلان نجف/کربه‌لادان اولدوغونو دوشونمک داها دوزگون اولاردی.[۸] بو تئزیس‌ده امیی اولان مهم ادبیات تاریخ‌چی‌سی پروف. فوات کؤپرولو ده رازیلاشیر و علاوه ائدیر کی، فضولینین ائرکن تورک اولوب. فضولینین یاشادیغی دؤوره کیمی ایسلام جمعیتلرینده اینسانین ائتنیک منسوبیتینین اونون سوسیال وضعیتینی معین ائد‌ن خصوصی تعیین ائدیجی عاملی اولمادیغیندان اینسانلار اؤز ائتنیک منسوبیتینی گیزلتمه‌یه احتیاج حیسس ائتمیردیلر. او دؤورده بیر چوخ کورد اصیللی شاعرلر تورک مدنیتینده تحصیل آلمیش و بو مدنیتین تأثیری ایله آذربایجان تورکجه‌سینده شعیرلر یازمیشلار.[۹] حتی بو عنعننین ۲۰-جی عصره قدر داوام ائتدیینین شاهیدی اولوروق: مثلاً، عراق پرئزیدئنتلریندن بیری اولان جلال تلابانینین یوخاری نسلیندن اولان درویش لوجاسی و دیوان شاعری شئیخ رضا طالبانی (۱۸۳۱-۱۹۱۰) چوخلو گؤزل تقویملر یازیب. ۲۲۰۰ بئیتدن عبارت دیوانیندا ساتیرا و ایلاهیلر یئر آلیر.[۱۰]
فضولینین تورک اولدوغو دقیق اولسا دا، هر تورک طایفهسی، حتی آنا دیلی تورک اولان هر بیر موسلمان اوممتی اونو اؤزلریندن فرقلی گؤرموردو. فضولی بوتون تورک میللتینین تمثیل‌چی‌سیدیر، یقین اونا گؤره کی، هر بیر تورک اؤز شعیرینده‌کی گؤزل یومورو، حیکمتی بیلیر.
هر بیر خالق طبیعی اولاراق اؤز تاریخی داخیلینده تکامول یولو کئچن شخصیتینی قوروماق، اؤز وارلیغینی، ادبیاتینی، خالق ماهنیلارینی، فولکلورونو، دیلینی، مدنیتینی، عادت-عنعنه‌لرینی، دیرلرینی یاشاتماق ایستییر. نئجه کی، هر بیر خالق بونو بیر چوخ جهتدن ائدیر، دئمک اولار کی، هر بیر خالق اؤزونو بعضی سیموولیک فیقورلارلا ائینیلشدیریر. بو باخیمدان دئیه بیلریک کی، فضولینین شعیرلری تورکجنی اؤز آناسیندان اؤیرنن هر بیر تورک اوچون آنا سودو قدر تانیش و مبارک‌دیر. اما عینی زاماندا، اونون پوئزییاسینداکی فلسفی تفککور اینسان فطرتینه اویغون و اویغون اولدوغو اوچون فضولی پوئزییاسیندا مادی دونیا بوتون بشریته آچیق بیر کاراکتئر گؤستریر.
تورک پوئزییاسینین سون ۵۰۰ ایلینه اوبرازی، شعیرینین نفسی ایله شعیر اوسلوبو ایله حاکم اولان مودریک شاعر فضولی بو اثرلر یازمیشدیر: «دیوان»، بنگ و-باده»، «حدیقه السعدا»، «لیلی و مجنون»، «شکایتنامه»، «انیس القلب»، «هفت جام، «شاهد و مرض. بیزده اونون «روحنامه»، رساله یی معما»، «مطلعل اعتقاد» کیمی اثرلری وار و ایسلام مدنیتینین بیر چوخ یئرینده نشر اولونوب. جوغرافییا، خصوصیله ایستانبول، باکیدا، مختلیف دؤورلرده و گونوموزه قدر گلیب چاتمیشدیر. اونون حاقیندا چوخلو شرحلر یازیلدیغی کیمی، حاقیندا سایسیز-حساب‌سیز مونوقرافییالار دا یازیلیب.
پوئزییاسینین بدیعی دیری باخیمیندان بوتون کلاسسیک تورک ادبیاتی تاریخینده ان بؤیوک شاعر ساییلماغا لاییق اولان فضولی؛ باشدا آذربایجان، اؤزبک، تورکمن و عثمانلی اولماقلا بوتون تورک-ایسلام ادبیاتینین اورتاق دیریدیر. هله ده چوخ اوخونان و سئویلن بو بؤیوک لیریک شاعرین تأثیری بو گون ده داوام ائدیر.[۱۱] فضولینین «تورک پوئزییاسی»نداکی یئرینی تورکدیللی جمعیتلری اورتاق ادبیاتینین تمللری کونتئکستینده تصویر ائتمک، اونون پوئزییاسینداکی اوبرازلار دونیاسینی فلسفی جهتدن تحلیل ائتمک گله‌جک تورک پوئزییاسی اوچون مهم اهمیت کسب ائدیر. معلوم اولدوغو کیمی، تورک خالقی عسگر اولدوغو کیمی صنعتکار خاسیت‌لی بیر خالق‌دیر. آنجاق بدیعی فعالیتلر اوچون طلب اولونان ماتئریاللار هم باهالی اولدوغوندان، هم ده آسان تاپیلمادیغیندان دئیه بیلریک کی، بو و بونا بنزر سببلردن ان اوجوز و هر یئرده اولان «نیطق»ا اساسلانان بدیعی فعالیتلر تورک جمعیتینده داها دا پوپولیارلاشیب.
بو آراشدیرمادا اومید ائدیریک کی، فضولی پوئزییاسینداکی اوبرازلار دونیاسینی مومکون قدر فلسفی تحلیل ائتمه‌یه چالیشماقلا فضولینین پوئتیک مؤوضولاری تورک پوئزییاسینین گله‌جک تورکدیللی نسیللرین شعوروندا و قلبینده آچیلماسینا مهم ایمکان یاراداجاق. فضولی تخللوصو ایله مشهورلاشان، عرب و فارس دیللرینده، خصوصاً ده آنا دیلی تورکجه شعیرلر یازان محمد بین سلیمانین حیاتی، دوشونجه‌لری ایله باغلی چوخلو آراشدیرما و آراشدیرمالار درج ائتدیردیی، دئمک اولار کی، تورک ادبیاتی ایله ماراقلانان هر کسه معلومدور.[۱۲]
فضولینین اؤزو فارسجا یازدیغی دیوانینین مقددیمه‌سینده نیه «فضولی» تخللوصو آلدیغینی آچیقلاییر. او، اوللر باشقالارینین ایشلتدیی تخلصلره اوستونلوک وئرممیش، او دؤورده هامینین خوشونا گلمه‌ین «فضولی» کیمی هم مثبت، هم ده منفی معنا داشییا بیلن تخللوصون اونا داها اویغون اولدوغونو بیلدیرمیشدیر. بو ایکیلی معنالارین هر ایکی‌سینین اونا اویغون اولدوغونو بیلدیریر. او، بعضا نه عالیم، نه ده فقیه اولماسینا باخمایاراق، علمی مسئله‌لرده اؤز حدودلاریندان کنارا چیخیب، لزوم‌سوز ساییلا بیله‌جک محاکیمه و ملاحظه‌لر ایر‌لی سوردویونو، بعضا ایسه بو تخللوصون اونا گؤره مناسیب اولدوغونو بیلدیریر کی، او، حقیقتا ده «اوستون» نتیجه‌لر الده ائده بیلیر. فضیلت‌لی متفککیرلر استحصال ائده بیلرلر.[۱۳] حتی تخلص سئچیمینه یاناشماسیندا دا فضولینین اساس کاراکتئری اؤزونو گؤستریر: ادعاسیز اولماق، ساده‌جه اؤزو اولماق. اینسانلار اونون پوئزییاسینداکی حیکمتی اؤز شخصی ملاحظه‌لری ایله «رحمانی» و یا «شیطان» کیمی شرح ائده بیلرلر. بونلار اینسانلارین تامامیله اؤز طبیعتیندن آسیلی اولان سوبیئکتیو اوستونلوکلریدیر. او، اؤزونو و پوئزییاسینی «سو کیمی» صافلاشدیردیغی حالدا، پوئزییاسینداکی مؤوضولارین «ایلان طبیعتی» اوندان زهر، «تمیز طبیعت»لر ایسه اوندان «بال» چیخارا بیلیر. یعنی اینسانلار اونو بوش ایشلرله مشغول اولان موقتی داخمادا یاشایان گرک‌سیز بیر زیارتگاه کیمی گؤره بیلر، یا دا پیغمبره اولان سئوگی‌سینه گؤره پیغمبرین «گؤزللیگی»نین فاجعه معبدینین قورویوجوسو کیمی گؤره بیلرلر. یئر اوزونده توازؤکار اینسان. اصلینده، فضولی بو حیسس و دوشونجه‌لرینی پوئتیک دیلده‌کی گوجونو ان یاخشی شکیلده اورتایا قویدوغو «آلی عبا مرثیه‌سی» پوئماسیندا ایفاده ائدیر.[۱۴] فضولی صنعتینین ان اوجا زیروه‌سی ساییلا بیله‌جک بو ائلئگییادا تاریخین ان اورکسیز حادثه‌لریندن اولان بو حادثنی دیل قدرتی چرچیوه‌سینده بئله ایفاده ائدیر:
«تدبیری قتلی آل علا قیلدین ای فلک،
فیکری غلط خیالی خطا قیلدین ای فلک،
برگی صحابی حادثه‌دن تیغلر چکیب،
بیر بیر حواله شهدا قیلدین ای فلک،
عصمتی حرمسراسینا حرمت روا ایکن،
پامالی هضمی بی سر او پا قیلدین ای فلک،
صحرایی کربلادا اولان تشنه لبلره،
ریگی روان و سیلی بلا قیلدین ای فلک،
تخفیفی قدری شردن اندیشه قیلمایوب،
اؤولادی مصطفی’یا جفا قیلدین ای فلک،
بیر رحم قیلمادون جیگری قان اولانلارا،
غربتده روزگاری پریشان اولانلارا»
یوخاریداکی بیتلرین بیرینجی سطرینده فضولی کربلا قتلینین تقصیرینی و گناهینی جبرییه/فتالیست کیمی «قدر»ه باغلاییر.
لاکین اونون عضوو اولدوغو ایسلام مکتبی احکام باخیمیندان اینسانلارین اراده آزادلیغینا و اؤز عمللرینی سئچمک صلاحیتینه مالیک اولدوغونو قبول ائدیر. بورادا شاعریمیز ایلک نؤوبه‌ده بو جینایتی تؤره‌دن بیر قروپ قاتیلین «بیز بئله بیر فلاکت ایستمزدیک، اما نه ائدک، طالعییمیز بئله اولدو، طالعییمیز بیزی بو حرکته سؤوق ائتدی» دئین بیر اینامین اولدوغونو نظرده توتور. " ایکینجی‌سی، اونون «ای قیسمت» آدلاندیردیغی شئی، همین گون حاکم اولان زئیتگئیستدیر. «دینین دیرسیزلشمه‌سیندن ناراحات دئییلدینیز» ایفاده‌سیندن بو کئیفیتی آیدین باشا دوشوروک. چونکی او، بخت و تانرینی عینی گؤرسیدی، اللهی دینین دیرینی آشاغی سالماق‌دا اتهام ائتمک معناسیز اولاردی. کالئندئری و یا ملامی پسیخولوگییاسیندا بو شرحین قارشیلیغی اولا بیلسه ده، اینانیریق کی، فضولی مدر‌سه مدنیتینی بیلن بیر شاعر کیمی بونو لیاقتله ایفاده ائده بیلردی، آنجاق دیوانینا میصراع کیمی داخیل ائتمزدی.
فضولی بیر مئتافورا یارادیجی‌سی کیمی اجتماعی حادثه‌لری بولودلارا بنزه‌دیر و حقیقت و عدالت گونشینین بو بولودلارین آرخاسیندا گیزلندیینی، اجتماعی حادثه‌لرین فاجیعوی اؤلچوسونون اینسانلارین مناقیشه‌لری و سئچیملری نتیجه‌سینده شیمشک کیمی اوزه چیخماسینی رمزله ایفاده ائدیر.
«برگ سحاب حدیث‌دن گؤز یاشی چکیر». او، بیلدیریر کی، بو سوسیال شیمشکلر اینسانلارین قلبینی یاندیریب و گله‌جک نسیللرده اونودولماز ایزلر بوراخاجاق. ائل‌جه ده فضولینین پوئتیک قدرتینی، مجاز یاراتماق باجاریغینی «قربتده کولیی برباد اولانلارا» میصراعسیندا بیر داها گؤروروک. معلوم اولدوغو کیمی، قوربت، قریب‌لیک، تنهالیق دیاریدیر. اینسان قوربتده اولارکن اؤزونو کولیین قارشیسیندا یارپاق کیمی آجیز حیسس ائدیر. فضولی کربلادا گناهسیز اینسانلارین چارسیزلیینی ایضاح ائتمک اوچون یاد حیاتیندا باش وئرن حادثه‌لرین کولیی ایله سوورولان اینسانلارین دهشت‌لی قایغیلارینی مقایسه ائدیر. آرخاسیندا کولک اولان یئلکن‌لی قاییق دنیزده سرعتله اوزدویو کیمی، آرخادا دؤورون حاکم گوج مرکزلرینه صاحب اولان اینسان دا راحتلیق و راحتلیق ایچینده یاشاییر. حالبوکی، عینی آدام مخالیف دؤولت حاکمیتینه مقاومت گؤستر‌نده چوخلو وحشیلیکلره معروض قالیر و بو، اینسانین کولیی محویدیر. عربجه «کولیینیز» معناسینی وئرن «راه وکوم» ایفاده‌سی ده قرآندا قدرت‌لی، عظمت‌لی و حؤرمت‌لی اولماق معناسیندا، انعفال سوره‌سینین ۴۶-جی آیه سینده «بیر-بیرینیزله موباحثه ائتمیین، یوخسا ضعیفله‌یه‌جکسن و نه کولک، نه روح، نه ده گوج قالمایاجاق».
تورک ادبیاتینین و پوئزییاسینین یازیلمامیش قدیم دؤورلرده ماهیتینی آراشدیرماق بیر چوخ ایختیصاص ساحه‌لرینین اورتاق مؤوضوسودور: بو ساحنین تدقیقی تورک شیفاهی افسانه‌لری، افسانه‌لری، داستانلاری، آتالار سؤزلری، ناغیللاری، ناغیللاری، تورکولری، تورکدیللی ناغیللاری، ، تورکولری، تورکدیللری، تورک دیللری، تورکدیللی روایتلری، و تورکولری اؤیرنمک‌دیر. تاریخ، فیلولوگییا، فولکلور، میفولوگییا، آرخئولوگییا و صنعت تاریخی کیمی علملر اوزره علمی آراشدیرما قروپلاری اوزون ساعتلار چالیشیر. بو باخیمدان، بو ساحه‌ده مونوقرافییالارین مهم نقصانلاری دولدورسالار دا، یاریمچیق قالاجاغی گؤز قاباغیندادیر. لاکین یازیلی ادبیاتیمیز اوچون عینی نقصانلاری قئید ائتمک اولماز. بو سبب‌دن ایسلامدان سونراکی تورک ادبیاتیمیزی آراشدیریب تدقیق ائتدیک‌ده گؤروروک کی، او، عرب و فارس ادبیاتینین تأثیری ایله تکامول یولو ایله اینکیشاف ائتمیش، لاکین هر سینتئز کیمی اونلاری احاطه ائد‌رک، اونلارا ایستیناد ائد‌رک اونلاری آشمیش بیر ایمپئراتور ادبیاتیدیر. . بو باخیمدان بیز دوشونوروک کی، بیر اثرین و یا شعیرین تورک ادبیاتینا داخیل ائدیلمه‌سینین اولمازسا اولماز شرطی اونون تورک دیلینین هر هانسی دیالئکت و یا شیوه ایله یازیلماسیدیر. چونکی شعیر و فیکیرلر یازیلدیغی دیلده‌دیر، دیل ایسه دوشونجه و «معنا» ائویدیر.
بوگونکو عرب ادبیاتینین باشلانغیجینی اونون ایلک یازیلی و شیفاهی نومونه‌لریندن جاهیلیت عصرینین قصیده‌لرینه قدر ایزلمک ممکون اولدوغو حالدا، چاغداش ایران ادبیاتینین اساسلارینی اونون ایلک صلاحیت‌لی نومونه‌سی ایله فردوسیدن باشلاماق دا ممکوندور. تورک دیلینین بیلدییمیزه گؤره ایلک سندلری اولان «اورخون کیتابه‌لری» و اوندان اوولکی «چویر کیتابه‌لری» گؤستریر کی، تورک دیلی تکجه گونده‌لیک ایشلرده ایستیفاده اولونان طبیعی بیر دیل اولماقلا یاناشی، هم ده ۲۰۰۰-جی ایل تاریخینه قدر دؤوروموزه قدر گلیب چاتمیشدیر. تورک خالقینین تفککور و قاوراییش دونیاسینی ایفاده ائتمک اوچون کونسئپتوال (آنلاییش و مؤوضو) گوجو.
یونوس امرنین (ایمره) «دیوان یونوس»او، دونیانین قدیم خالقلاریندان اولان بیز تورکلرین آنا دیلی اولان تورکجنین ۱۳-جو عصرین اوللرینده آنادولو لهجه‌سینده اؤز کیملیینی نئجه تاپماسیدیر. چونکی یونوس ۶۰۰ ایل اولدن بو گونه آچیلان بیر قاپیدیر.[۱۵] بو معنادا دئیه بیلریک کی، فضولی آشیق قزللری ایله تورکجنین هافیز-ı شیرازیدیر.[۱۶] تاریخی کونتئکستده اینکیشاف ائد‌رک ادبیات و علم دیلینه چئوریلن تورک دیلی (اوچ لهجه‌سینده) علیشیر نوای، نجاتی و فضولینین دیوانلاری ایله ان یئتکین سوییه‌سینه (کامیللیک درجه‌سینه) چاتمیشدیر. تورکلر تامامیله کؤنوللولوک اساسیندا تخمیناً ۴۰۰ ایل داوام ائد‌ن ایسلاملاشما پروسئسینده عرب و فارس دیللرینده ادبی-علمی اثرلر، معلوماتلار یاراتسالار دا، اؤز دیللرینده بو یئتکین‌لییه مالیک دینی و علمی اثرلر استحصال ائده بیلمک معین بیر پروسئس طلب ائدیردی.[۱۷] یئر اوزونده هئچ بیر سیویل خالق تام موستقیل، باشقا خالقلاردان و سیویلیزاسییالاردان تجرید اولونموش یوکسک سوییه‌لی اؤزونمخصوص سیویلیزاسییا قورمامیشدیر. قارشیلیقلی قارشیلیقلی علاقه اولمالیدیر. و بئله ده اولدو. اینسانلار اطراف طبیعتین داخیلینده‌کی هاوا، تورپاق، سو، بیتکی و جانلیلار عالمینه تماس ائتمه‌دن، بعضا اونا تأثیر ائد‌رک، بعضا ده اونلارین تأثیرینه دوشه‌رک اؤز ماهیتینی اینکیشاف ائتدیرمیش، طبیعت واسطه‌سیله ایکینجی طبیعت یاراتمیشدیر. اینسانلارلا موحیط مناسیبتلرینده اولدوغو کیمی، هر بیر خالق باشقا خالقلارلا، مدنیتلرله تماس‌دا اولماق مجبوریتینده‌دیر (ضرورته گؤره تأثیر ائتمک و یا لازیم گلدیک‌ده تأثیر آلماق شکلینده). چونکی اینسان علاقه قورا بیلن وارلیق دئمک‌دیر. بو باخیمدان دئیه بیلریک کی، اینسان جمعیتده‌کی دیگر اینسانلارلا علاقه قورا بیلن مخلوق اولدوغوندان، بو موستویده طبیعتله، اینسانلارلا «انیس» اولماق اوچون (نیصیاندا) اونودان بیر وارلیق اولمالیدیر. یقین کی، بو نیشان خصوصیتی ایله اینسانلار هر جور ایضطرابلاری، کدرلری، قورخولاری، تشویشلری، آغریلاری اونوداراق، اینسانلارا و گله‌جه‌یه اومید بسله‌یه بیلیرلر. آنجاق بعضی اوستون یارادیلیش‌لی اینسانلار وار کی، بوتون بشریتین فؤوقونه یوکسلیر، اؤز ایضطرابلاریندان مقدس بیر حذ و خوشبخت‌لیک دویارلار. محض بو معنادا دئیه بیلریک کی، روحو الهی عشقه مالیک اولان فضولی فلسفی حیکمت یولوندا عاشیق‌دیر.[۱۸] او، شعیرلرینده اؤز سیویلیزاسییاسینین سئوگی اخلاقینی ترننوم ائدیر. آنجاق دئیه بیلریک کی، اونون محبت اخلاقی منسوب اولدوغو مدنیت و حیکمت عالمینین بشری فلسفه‌سینه اویغوندور و حضرت فضولی اؤز عذابیندان سعادت دویار و اصلینده، اونون یئگانه خوشبخت‌لیگی بو اضطرابی حیسس ائتمه‌سیدیر. حوزن:
«ای معشوقم، بلایا دیرن‌سن، عشق بلاسیندان پشمان اولما، آغیاری سیرریندن «/آه ایدوب آگاه حرکت» میصراعلاریندا دا یاخیندان آنلاییریق. اونون فیکرینجه، الله عشقی ایله دولو اولان اینسان سئوگینین بو ایمتاحانیندان و بلاسیندان چکینمز و بئله بیر تانری-اینسان مناسیبتیندن اوزاق بیر حیات یاشایان شهوت و هئدونیست اینسانلار طرفیندن نیفرت ائدیلمز. آریستوتئل شعیرین اوغورونو اونون مؤوضوسونا مناسیبتی ایله علاقلندیریر.[۱۹] فضولی سؤزله، اوبرازلا مهارتله اوینایان بؤیوک صنعتکاردیر. سانکی هئجا داشلاریندان معنالی معمارلیق قورور. تورک پوئزییاسینین بیر چوخ ایفاده‌لی کامیللیکلرینی اؤزونده احتیوا ائدیر. دئمک اولار کی، بوتون شعیرلرینده دویغو عنصورلریندن اوستون اولان خالص ضیالیلیق یوموریستیک، بعضا ده ساتیریک گؤرونور، اونون دؤورونون اجتماعی قورولوشونو تصویر ائد‌ن و تحلیل ائد‌ن «شیکایت کیتابی»ندا اولدوغو کیمی بعضا کومئدییا ائلئمئنتی احتیوا ائدیر. فضولی حیاتا، سئوگییه بوتون اؤلچولری ایله چوخ جدی یاناشان شاعرلردندیر. اما اونون معنا دونیاسیندا حیاتین، عشقین مغزی ایضطراب‌دیر:
« یا رب بلایی عشق ایله قیل آشینا منی،
بیر دم بلایی عشق‌دن ائتمه جدا منی.»
…
«اؤیله ضعیف قیل تنیمی فیرقتینده کیم،
وصلینه ممکون اولا یئتورمک صبا منی»
فضولی تانریسینا دئییر: «عشقین بلاسی، یعنی اینسانلاری سیناغا چکن، بلا و ایضطرابلارا سبب اولان عشقله بیر یئرده اولوم، اوندان چکینمرم». مادی وجودوم سندن اوزاق اولماغین عذابیندان ضعیفله‌یه بیلر بو سئوگیدن، اما منیمله علاقنی بلا ایله کسمه، چونکی بلکه سحر کولیی آغریدان ضعیفلمیش وارلیغیمی آسانلیقلا سنه آپارا بیلر.
فضولینین عقل و قلب عالمینده بو ایضطراب اونو مطلق حقیقته آپاراجاق بیر آلت اولدوغو اوچون آلت دیر و اهمیت کسب ائدیر. چونکی فضولینین شعیرلری تامامیله فلسفی و مدریک کاراکتئر داشیییر.[۲۰]
بو سبب‌دن اونون ایضطراب حالی، ایسلام تصووفونده «چیله و یا اربعین» آدلانان معنوی سفرده چوخ مقدس و مبارک گؤرولن مقدس زاهیدلیک دئیه بیلجییمیز درویش رفتاریدیر حیاتا معین باخیشین عضوو. اودور کی، سؤزوگئدن حیاتی یاشاما طرزینی پسیخی پوزغونلوق اولان مازوخیزمله عینی گؤرمک فضولینی و اونون منسوب اولدوغو ایسلام حیکمت دونیاسینی درک ائتممک دئمک‌دیر. چونکی ایسلام حیکمتینه گؤره ماسوا الله (الله‌دان غیری‌سی) آدلی شئیلرین سفئراسی و یا کاینات سلطنتی ازلده، الهی علمده اول ثابت بیر وارلیق کیمی، سونرا ایسه وار ایدی. بیر 'یانی ثابتدی. و سونرا، تانرینین وارلیغیندان باشقا، ایندی مشاهیده ائتدییمیز کیمی، اونلار ائمپیریک دونیانین ائلئمئنتلری اولدولار. بئله‌لیکله، اینسانلار و اشیالار عالمی متا-کوسمیک فازایا و یا ایلکین مرحله اولان بو ایلکین وضعیته قاییدانا قدر بو آیریلیق، چوخلوق و مئتامورفوزا گؤره همیشه درد ایچینده اولاجاقلار. بیر سؤزله، وارلیغین ماهیتی عذاب‌دیر. بو باخیمدان فضولینین شعیرلرینده‌کی بلا، سیخینتی، اضطراب و قم-غصه بسیط اینسانی دویغولاردان چوخ اوزاق بیر معنا داشیییر و اینسان-تانری-کاینات مناسیبتینده فونکسیونال اهمیت کسب ائدیر.
فضولی ناغیلی، حکایه‌سی اولان شخص‌دیر. بو باخیمدان او، شاعردیر. چونکی اجتماعی تخییولده شاعر حیکمتی اؤزونده احتیوا ائد‌ن و اونو اویدورما متن اولان ناغیل و یا حکایه واسطه‌سیله اینسانلارا سئودیریب چاتدیران شخص‌دیر. بو ایفادنی تورکیه تورکجه‌سینده بعضا «بیزه دانیشاجاغین بیر حکاه ین وارمی؟» معناسیندا ایشلدیریک. یاخود دا «اونون بیزه دانیشاجاق حکایه‌سی وار» کیمی ایستیفاده ائدیریک. بیر سؤزله، اونون «لیلی و مجنون» اثری بوتون تورک ادبیاتی تاریخی بویو اؤزونمخصوص لوغونو قورویوب ساخلایان بیر اثردیر.[۲۱]
فضولی پوئزییاسینداکی مؤوضولار اؤزلرینه قاپالی دئییل، عکسینه، باشقا ائستئتیک مؤوضولارا آچیق‌دیر. و فضولی اینسان حیاتینا فاجعیوی پریزمادان باخدیغیندان، اونون شعیرلرینده فاجعه حیسسی تئز-تئز گؤرونور. او، تئز-تئز اینسانین یئر اوزونده‌کی طالعیینه و گلجیینه، اینسانین یئر اوزونده‌کی فاجعه‌سینه هر دفعه مراجعت ائدیر. اونا گؤره ده اونون شعیرلرینده «ناراحات‌لیق و کدر» حیسسی آچیق-آشکار اوستونلوک تشکیل ائدیر. مثلاً، «احتیاط ائتدین، ای جنت، فیکیر جسور و خیالی خطالار ائتدین، ائی جننت» میصراعلاری، «آغجیری قانایانلارا، قوربتده یازیقلارا آمان وئرمدین» کیمی میصراعلار دا. بونا شهادت وئرین. بعضی منبع‌لرده الله ا چاتا بیلمه‌ین شاعرلر طرفیندن الله ا دولایی مزممت کیمی گؤستریلسه ده، بیزجه، فوضویلینین مزممت ائتدیی «فلک» نه الله، نه ده قیسمت دئییل، ایندیکی زئیتگئیست ذهنیتیدیر. او، اینسانین اؤز ایراده‌سینین ایشتیراکی اولمادان باش وئرن و یا اؤزوندن کنار آکتورلار طرفیندن معین ائدیلن ائلئمئنتلری سیمووللاشدیریر، لاکین سون نتیجه‌ده فردین ایچینده اولدوغو و چیخا بیلمدیی هر بیر حادثنی و سببی ایفاده ائدیر: بو باخیمدان آپارییر. اینسانین اؤزونو درک ائتدیی شرطلر اونون طالعیی کیمی تصویر ائدیله بیلر.
نتیجه
فضولی بعضی آراشدیرمالاردا «فضولی دئییرسه، گؤزلده وفا وار؛ «آلدانما کی، شاعرین سؤزو، البته، یالاندیر» میصراعسینا اساسلاناراق حساب ائدیریک کی، اونو آذربایجان پوئزییاسیندا شاعرلره ائستئتیک (بدیعی) یالانلار اؤیره‌دن صنعتکار کیمی قلمه وئرمک دوزگون دئییل.[۲۲] چونکی فضولی کیمی حاق و حاق عاشیقی اولان بیر اینسانین قرآن کریمین پیسلدیی «اطاعت‌سیزلییه و یالانا» گؤز یومماسی مومکون دئییل. معلوم اولدوغو کیمی، یالان وفاسیزلیق سؤزودور. باشقا سؤزله دئسک، حقیقتی اؤرتن بیاناتدیر. حالبوکی پوئزییا شعورلو اینسانلارین اینسان، الله و وارلیق آراسینداکی علاقنی عقل و زکا ایله دئییل، قلب گؤزو ایله کشف ائتمه‌سی پروسئسیدیر. اصلینده شعیرده دئییلیر کی، گؤزل اینسانلاردا صداقت اولماسا دا، یالنیز گؤزل اولدوغو اوچون وفالی اولاجاغینی دوشوننلر آلداناجاقلار. طبیعی کی، گؤزللیک مطلق وفاسیزلیق طلب ائتمیر. بورادا دئییلن اودور کی، اینسانلارین گؤزللره طلباتی وار و بونا گؤره ده اونلارین همیشه چوخلو طالبلری اولور. بونا گؤره گؤزللر تئز بیر سئچیمه مراجعت ائدیرلر. اگر شاعرلر گؤزللییه حیران اولدوقلاری اوچون اونو تعریفله‌سه‌لر و اونو الده ائتمک اوچون صادق اولدوقلارینی سؤیله‌سه‌لر، بونا اینانماق حقیقتدن خبرسیزلیک اولاردی.
فضولی عقلین اؤزونو اوبیئکتلشدیرمه‌سینی ممکون گؤرور. عقل اؤز اوزرینده فوکوسلاناراق اؤزونو تحلیل ائدرکن، بو کونسئنتراسییادان بوغولدوغونو آنلاییر و «کاش سنینله اولماسایدیم، کاش سنینله اولماسایدیم» دئیه‌رک عقل فاکولته‌سینه مراجعت ائدیر و بو تفککور بورولغانیندان باشقا چیخیش یولو آختارماق، تفککور فعالیتینین چاتدیغی اؤلچولردن سیخینتی دویماق. بو، یقین کی، اینتویسییادیر، روحون کشفینین باشقا بیر اوصلودور. بو باخیمدان راسیوناللاشمانین مادی عالمده پراقمانی تامین ائد‌ن فعالیتلرله محدودلاشماسیندان، اینتویسییانین بیزی وارلیغین ماهیتینه آپارماسیندان دانیشماق اولار. اودور کی، بشریتین فضولینین منسوب اولدوغو دونیا نورمالاری ایله عقل و پراقما دؤورونون منفیلیکلرینی آشماسی مومکون اولا بیلر.
اینسان اینستینکتلرینین طلب ائتدیکلرینی یئرینه یئتیردیی مدتجه حیاتدان حظ آلان بیر وارلیق‌دیر. حیات ساحه‌سینده آکتیو فعالیت گؤسترمه‌لی اولان بو جانلینین اؤزوندن گؤزلنیلن و پروقرامینا یوک‌لنن پروقرام تأمیناتینین طلبلرینی یئرینه یئتیرمه‌سی اوچون هر بیر حیسسین اؤزونمخصوص فعالیتیندن حظ آلماسی، اینسان اوچون ده لازیمدیر. اورقانیزمین یاشاماسی. حظ اورقانیزمی هر فونکسییادان سونرا و حتی فونک‌سییا زامانی حیوانی سوییه‌ده جان‌لی ساخلایان خصوصیتدیر. اینسان اؤز اینستینکتلرینی یئرینه یئتیرمه‌ینده (یاخود قارشی‌سی آلیندیق‌دا) حظ دئییل، آغری حیسس ائدیر. بونا گؤره ده زکا حظین قارشیسیندا دوران مانعه‌لری آرادان قالدیرماق اوچون اصوللار کشف ائد‌ن و ایجاد ائد‌ن بیر ایستعداد کیمی گؤرونسه ده، بو قابیلیت داها چوخ اینکیشاف ائتدیی اوچون اینسانلار دیگر جانلیلارا دا حاکم اولا بیلیرلر. بو سوییه‌ده اینسان آنجاق «اینسان» و آنجاق حیوانی (آنیما) سوییه‌سینده اینستینکتیو وارلیق، اؤز فطری‌سینین قولو و آزاد اولمایان وارلیق‌دیر. اینسانلار یالنیز اؤز اینستینکتلرینین صاحبی اولا بیلدیک‌ده آزاد و اینسان اولاجاقلار. بو کونتئکستده آزادلیق اینسانین اینستینکتلره مقاومت گؤستره بیلدیی زامان اورتایا چیخان یئنی بیر وضعیتدیر. اینسان اؤز اینستینکتلرینه تابع اولمادیق‌دا آغری حیسس ائدجیینی بیلسه بئله، بونو سئچه بیلر، یعنی آزادلیغی سئچیر. فضولینین شعورلو شکیلده سئچدیی بو آغریلی یول بیر اصول (صادق اولونان اساس پرینسیپ) کیمی آزادئدیجی مقدس زاهیدلیک‌دیر.
سئوگی و اضطراب پروسئسی نتیجه‌سینده قلب واسطه‌سیله حقیقتیا اوزونو کشف ائتمک‌دیر. فضولی بونو بیزه آچیق-آیدین دئییر: فضولی دئسه ده، «گؤزل» و جاذیبه دار قادینلاردا وفا واردیر. فضولییه ده اینانمایین، چونکی قرآنین قینادیغی شاعرلرین تیپولوگییاسیندا آنجاق شاعر سؤزو کیمی بیر ایفاده گؤره بیلرسینیز. اما فضولی کیمی پیغمبر و کربلا عاشیقی اولان بیر شخص بئله بیر سؤز دئیه بیلمز. اما بونو دئسه بئله، بو سؤز دوغرو اولمازدی. ایشین حقیقتی بئله اولسا دا، فضولینی هومئرله یاخینلاشدیرماق بهانه‌سی ایله اونون حیکمتینی یونان میفولوژی مؤوهوماتلاری ایله قاریشدیرماق هئچ واخت یولوئریلمزدیر. چونکی بیلیریک کی، فضولی کیمی شخصیتلر تاریخ‌ده یاشاماسایدی، بشریت معنوی جهتدن ایفلاصا اوغرایاراق روسوایچیلیق دنیزینده بوغولاردی.[۲۳]
فضولیده ایسلام پیغمبرینین محبتی او قدر دریندیر کی، او، پیغمبرین آدینی چکمه‌دن «سو» قصیده‌سینده اونو «دوست/سئوگیلی» آدلاندیریر و «اگر آرزودان اؤلسم» شکلینده ایفاده ائدیر. دایاغی، توز آتان، شیمال ائیلین تورپاغیم، اونونلا سو تکلیف ائت." . یعنی عاشیق شاعریمیز پیغمبرین الینی اؤپمک حسرتی ایله یانیب، آخیردا یانیب کول اولوب تورپاغا چئوریلیر. دئمک ایستدیی اودور کی، سن منیم بو تورپاغیمدا گؤیرته دوزلتسن و اونو سئودییمه تقدیم ائتسن، بیر نؤو اونا قوووشارام.
یالنیز شخینین، نجاتی بیین، باقینین، ندیمین، شیه قالیبین شعیرلری فضولینین شعیرلری ایله رقابت آپارا بیلسه ده، بعضی مقاملاردا، خصوصاً ده فضولینین شعیرلرینده‌کی مجرد اوبرازلار شعیر و داخیلی آهنگ باخیمیندان هامیسیندان گوج‌لودور.[۲۴]
فئنیکس دسته‌سینده بیز کیمیک؟ قناعت گؤزلییریک" میصراعسینداکی اوبرازلارا دقت یئتیرسک، "فئنیکس" آرتیق خیالی و مجرد بیر قوش ساییلسا دا، اصلینده "حاقی آختاران" روحلاری ایفاده ائدیر. فئنیکس نهایت کی، اود توتوب یانیر، اما سوندا یئنیدن اؤز «کولوندن» قالخیر و یئنی فورما ایله مؤوجوددور. بونلار بلکه ده مینلرله اینساندان بیریدیر. اونلار ایسه یالنیز بوتون دؤورلرده کونووی یاراتماق اوچون کیفایتدیر. لوکالیزاسییاسی اونلاری هر شئیدن تجرید ائدیر و اونلار هم ده خیالی داغ اولان «قاف» داغینین «ممنونلوق زیروه‌سینده»دیرلر. راضیلیق دینج‌لیک و ممنونلوق ایچینده اولماق دئمک‌دیر. اونلار اؤز آدلاریندان هئچ بیر وارلیق و یا یوخلوق ادعاسی اولمادان تام اعتبار و تسلیمیتله هر جور آمبیسییا و گؤزلنتیلردن آزاددیرلار. بئله کی، اونون شعیرلرینده حتی «اؤلوم» ده «لیلا» ایله گؤزللشیر.[۲۵] فضولینین شعیرلرینده دیگر موهوم مؤوضو «صحرا»دیر. صحرا مئتافوراسی داها سونرا نیتسشئ طرفیندن فؤوقلبشر اولماق اوچون یاشانمالی اولان "مرحلنی" سیمووللاشدیرماق اوچون ایستیفاده ائدیلمیشدیر. اصلینده صحرا و گئجه بیر-بیرینی تاماملایان ایکی مؤوضودور. دوغرودان دا، صحرایا یالنیز گئجه حیات گتیریر. گئجه و قاران‌لیق صوفی عنعنه‌سینده «تؤحید» سیمووللاشدیریر. «زردوشت بئله دئدی» آدلی شعیرینده، «صحرا بؤیویور، وای حالینا صحرانی ایچینه گیزله‌دنلرین» بؤلمه‌سینده نیتسشه مودریک‌لییه آپاران یولدا دؤزولمه‌لی اولان سیناقلارا دقت چکن صحرا قیزلارینین آغزیندان دانیشیر. عرب افسانه‌سینی خاطرلادان دئکور اوسلوبوندا "اؤز حقیقتلرینی آختارماق" سیاهتینه چیخین.[۲۶] دئیه بیلریک کی، فضولینین شعیرلرینده مجنون صحرانین اؤزودور. و یا ان آزیندان صحرالاشمایا دوغرو سوروکلنن بیر اینساندیر. صحرا بؤیویور، صحرا خارابالیق و تنهالیق‌دیر، بورادا مختلیف‌لیک تدریجا بیرلییه چئوریلیر. بئله‌لیکله، مجنونون چاتاجاغی تؤوهید ایدئیاسینین معنالی سیموولودور. چونکی مجنون اؤزونو همیشه اؤزوندن ندنسه تجرید ائدیر و دوغولدوغو موحیطین، جمعیتین یوکلدیی بیر شئیی همیشه اؤزوندن کنارا آتیر.[۲۷]
شاعر فضولینین شعیرلرینده عموماً مهببت، طبیعت، دینی مؤوضولار، اینسان حیاتینداکی درد و آغریلار دقت مرکزینده اولسا دا، شعیرلرینده عموماً فاجیعوی چالار وار. او، شعیرلرینده عشق آغریسی، آیریلیق، حسرت، تنهالیق و اینسانین دونیا حیاتیندا کئچیجیلیینی اساس گؤتورن ائگزیستئنسیالیست مناسیبت مؤوضولاریندان بحث ائدیر، اویغون مؤوضولار یارادیر. بو سبب‌دن ده فضولینین شعیرلری عموماً گرگین ائموسیونال درینلیک داشیییر و اوخوجونو کدرله احاطه ائدیر، کدرینه شاد اولان بیر روح محیطینه سالیر. شعیرلرینده دیل و شعیر تئکنیکاسیندان ایستیفاده ائتمه‌سی ایله تانینان شاعر تورک ادبیاتینین اؤنملی آدلارینداندیر.
فضولینین اؤز معلوماتینا گؤره، اونون «فضلی» آدلی اوغلو وار ایدی، او، اؤز سوییه‌سینده اولماسا دا، عرب و فارس دیللرینده شعیر یازا بیله‌جک سویه‌ده شاعر ایدی. فضولی عمرو بویو استادی عبدالمو'مین ددنین درویش لوجاسیندا "چیراسوز" آدلی ایشیق‌چی وظیفه‌سینده چالیشمیشدیر. و اؤلوموندن سونرا بلدچی‌سینین ده اولدوغو توربه‌ده دفن ائدیلدی. کؤپرولونون فضولینین دیوانینا اساسلانان آراشدیرماسینا گؤره اونون شیعه اولماسی معین تاریخی حقیقتدیر.
لاکین فضولی شیعریینین «لیلا و مجنون»اون مقددیمه‌سینده کی روایتده‌کی آشاغیداکی میصراعلاردان آنلاییریق: «ای چاری یاری کامیلین عیانی ملک دین، اربابی صیدق و معادلت و رفعت و حیا؛ دؤورون، بو دؤرد فصل ایله بیر معتدیل زامان، شعرین، بو دؤرد رکن ایله بیر معتبر بینا." پیغمبره بو شکیلده خطاب ائدرکن دؤرد خلیفنین خصوصیتلرینی تعریفلمیش، ابو بکر صدیق؛ بونون قارشیلیغیندا عمری آدلی؛ حؤرمتله علینی، عثمانی تواضؤکارلیقلا تعریفلییر.[۲۸]اصلینده ایسلام دونیاسیندا آوروپالیلارین دین تاریخینده اولدوغو کیمی ۱۰۰ ایل داوام ائد‌ن مذهبلراراسی محاربه‌لر اولماییب. سوسیال-اقتصادی کؤکلری اولان بعضی تجرید اولونموش سیاسی حادثه‌لری (سون بیر نئچه عصر استثنا اولماقلا) نظره آلماساق، ایسلام دونیاسیندا شیعه‌لیک و سننیلیک عایدیاتی شخصین آچیقلاماسی اولمادان کناردان باشا دوشولن بیر مسئله دئییلدی. دوشونوروک کی، مسجیده و یا علم دایره‌سینه گلن اینسانین اوستون توتدوغو مذهبه دلالت ائد‌جک هئچ بیر علامتی یوخ‌دور. قدیم دؤورلرده عالیمین اوستونلوک وئردیی مذهب آنجاق همین شخصین ایضاحی ایله باشا دوشولن بیر مسئله ایدی و عمومبشری عالیم مذهبی اونون تابع اولدوغو موفتینین فتواسی اساسیندا نظردن کئچیریلیردی. چونکی بیر چوخ عالیملرین تحصیل پروسئسینین مختلیف مرحله‌لرینده مذهبیندن آسیلی اولمایاراق سننی و یا شیعه اوستادلاریندان درس آلدیغی و بونون جاری تحصیل تجروبه‌سی اولدوغو معلومدور. دیگر طرف‌دن قئید ائتملیلیک کی، صفوی تورک دؤولتینین یارانماسی و اینکیشافی ایسلام و تورکیه تاریخی باخیمیندان مهم حادثه‌دیر. بو حادثه نین ان مهم نتیجه‌سی ایسلام دونیاسیندا خیلافت اوزینه ایمامت اوزرینده مرکزلشمیش یئنی بیر آغیرلیق مرکزینین میدانا چیخماسیدیر. ان فرقلی خصوصیتی شیعه‌لیک اولان و سونرادان بوتون ایرانی، قیسما ده افقانیستان و پاکیستانی احاطه ائد‌ن بو دینی دونیانین وارلیغی بو گونه قدر داوام ائدیر. فاروک سومئرین ادعاسینا گؤره، بو مثلاًین ان دیققتچکن طرفلریندن بیری ده شیعلیین ایرانا آنادولودان گتیریلمه‌سیدیر. آچیغی، سومئره گؤره ایرانا شیعه‌لیگی گتیرن و شاه اسماعیلین روحانی رهبرلیگی ایله صفوی دؤولتینی قورانلار قیزیلباش-تورکمن آدلی آنادولو تورکلریدیر. اونون سؤزلرینه گؤره، آیدیندیر کی، ۱۴۵۰-جی ایللرده ایران اهالیسینین چوخ آز حیصه‌سی استثنا اولماقلا، اکثریتی سننی ایدی. اصلینده آنادولودان ایران/خوراسان/عراق بؤلگه‌سینه یالنیز صفویلرله گئدن بو عنصورلر ایراندا شیعه‌لیگی یئریتمیش و صفویلر شیخ‌دن شاها کئچرکن زور تطبیق ائتسه‌لر ده، بونون عقیده و فیقهینی ائتمیشلر. ایسلام مکتبی میثیل‌سیز بیر مذهب‌دیر، ندنسه بو مسئله علم عالمینده بو پریزمادان آنلاشیلمامیشدیر. فاروک سومرین سؤزلرینه گؤره، شیعه‌لیک آنادولودان آیریلیب و عکس تئزیسین نئجه دوغولدوغونو و نئجه قبول ائدیلدیینی آنلاماق ممکون دئییل.[۲۹] شیعلیین فارس منشأ‌لی اولماسی تئزیسینین سومرین نئجه سهو تاپدیغی و نئجه قبول ائدیلدیینین (بو روسوایچی تئزیسین) تاریخاً دوغرو اولمادیغینی ادعا ائتدیینین اساس ایضاحی بیزجه بئله اولا بیلر: -پسیخولوگییادیر. . باشقا سؤزله دئسک، هر بیر مدنیتده بعضا تاریخی-اجتماعی حادثه نی ایندیکی جمعیتین حاضیرکی پسیخولوژی بازاسیندا شرح ائتمک (آناخرونیزم) اولار. اما قئید ائتملیلیک کی، فاروک سومئرین فیکیرلرینین تام عکسی اولان آنتی‌تئزا، باشدا م. فواد کؤپرولو اولماقلا بیر چوخ علم آداملاری طرفیندن مدافعه ائدیلمیشدیر. کؤپرولویه گؤره، ایراندا، خراساندا، آذربایجاندا، عراق‌دا عصرلر بویو یاشایان شیعه-باطینی حرکاتی وار.
و شیخ صفی الدین اردبیلیدن بری ایشیقلی مقدسلیک هالوسو ایله احاطه اولونموش بو عائله شاه اسماعیلین یوکسک و قطیتلی شخصیتی سایه‌سینده شیعه-باطینی واسطه‌سیله شیخ‌لیک و شاهلیغی سینتئز ائد‌رک عثمانلییا رقیب اولا بیلدی. قید ائتدییمیز مئنتالیتئت و مئیللر. و بئله‌لیکله، شیعه‌لیک صفویلرین رسمی ایدئولوگییاسی اولاراق بو بؤلگه‌ده «دؤولت دینی» اولدو.[۳۰]
نتیجه اولاراق دئیه بیلریک کی، فضولی چاغینین آکتوال و اعتبارلی علملرینی تدقیق ائتمیش بیر معاریفپرور صنعتکار کیمی شعیرله باغلی پوئتیک ملاحظه‌لرینی تورکجه دیوانیندا «علم‌سیز شعیر بونؤوره‌سیز بیر شعیر اولور، بیر شعر اولور. بونؤوره‌سیز شعیر بونؤوره‌سیز شعیره چئوریلیر» باشقا سؤزله دئسک، اونو عرفان اساسیندا اوجالان دیوارا بنزه‌دیر و بیلدیریر کی، علمدن محروم بیر صنعت هئچ واخت دایمی اولا بیلمز، حؤرمت ده اولا بیلمز. اونا گؤره ده سؤزوگئدن دیوانین مقددیمه‌سینده صنعتینین اوزونؤمورلو اولماسی اوچون علم اؤیرندیینی بیلدیریر. لاکین بونا اساسلاناراق دئیه بیلمریک کی، فضولی شعیری «معلومات و اونسیت واسطه‌سی» کیمی قبول ائتمیشدیر. اونون پوئزییاسینداکی مؤوضولارین فلسفی درین‌لیگی بو محاکیمنی انگللییر. بو سببلردن آسیلی اولاراق دئیه بیلریک کی، فضولینین شعیرلری (بعضی استثنالارلا) اؤز اوبرازلاری کونتئکستینده نه معین حقیقتلرین موژده‌چی‌سیدیر، نه صنعتین یالنیز ائستئتیک قایغیلارلا ایفا اولوندوغو پلاستیک‌لیک سؤزو، نه ده معین معنالارین اؤتورولمه‌سیدیر. حقیقتلر. شاعرین اوبرازلار دیلی موسیقی ایله سؤز آراسیندادیر، آنلاشیلماق اوچون دئییل، ائشیدیلمک، حیسس ائتمک (اینتویسییا) اوچون یارادیلمیشدیر، لاکین موسیقییه داها یاخیندیر. بو باخیمدان احمد هاشیمین صاف پوئزییا آنلاییشینین پروتوتیپی اولدوغونو سؤیله‌یه بیلریک. بونون ان گؤزل نمونه‌لریندن بیری ده «سو قصیده سی»دیر.
بیر سؤزله، دئیه بیلریک کی، فضولینین پوئزییاسی اؤز تاریخینده فورمالاشمیش تورک روحو و اونون تورک پوئزییاسیندا سیمووللار و مجازلار کایناتی چرچیوه‌سینده اؤزونو تاپان مجرد ترانسسئندئنتال ساحه‌یه اولان احتیاج و ایستییدیر. اوسته‌لیک، اونون پوئزییاسینی دالغالی دنیزه بنزتسک، شعیرین مادی طرفینی، یعنی شعیرده‌کی دیل ناخیشلارینی، سؤزلری، میصراعلاری، متری، قافیه ینی، سیموولو و دیگر ائلئمئنتلری دالغالارا/ دالغالارا بنزتمک اولار. دنیزدن. دنیزین دالغالارینی مشاهیده ائد‌رک، بو گؤرونوشده دالغالارلا بیرلیک‌ده دنیزه باخاراق اونون وارلیغینی درک ائدیریک. و دنیز سانکی دالغالارین ایچینده یوخا چیخدی. حالبوکی بیزه لازیم اولان دالغالارین اؤزو دئییل، دنیزین طبیعتی، باشقا سؤزله دئسک، شعوردا دنیزین اؤزودور. بو دنیز کایناتین طبیعتی و ظاهری گؤرونن اینسانین «معناسیدیر». بیر سؤزله، فضولینین پوئزییاسی همیشه اوخوجونون عقلی درینلیینه و مجردلیک قابیلیتینه و اؤلچوسونه اویغون اولاراق درینلیک قازانما قابیلیتی داشییان ایرفانی و فاجیوی بیر پوئزییا اوسلوبودور.
آلت یازیلار:
1. Köprülüzadə Mehmed Fuad, “Füzuli həyatı və əsəri”, Yeni Şərq kitabxanası, İstanbul, 1924, S.3.
2. Erol Güngör, Doktorluq, dosentlik, professorluq dissertasiyaları, Yer-Su, 2018, S.3
3. Taqiyettin Mengüşoğlu, “Fəlsəfəyə giriş”, Rəmzi Kitabevi, İstanbul, 1983, S.220-222.
4. Köprülüzadə Fuad, s.13-14.
5. Hasibe Mazıoğlu, “Füzuli və Türkçe Divanından seçmələr”, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992, S.1-2
6.Köprülüzadə, S.13.
7. Mazıoğlu, S.2
8. Cövdət Qüdrət, “Füzuli”, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1985, S.6-7.
9. Köprülüzadə, S.13.
10. İbnü’l Emin Mahmud K. İnal, “Son əsr Türk Şairləri”, Milli EğitimBasımevi, İst.,1988, C.7, S. 1477-1478.
11. Füzuli, “Leyli və Məcnun”, Haz.: Məhəmməd Nur Doğan, YKY., İstanbul, 2000, S.
12. Həmid Araslı, “Məhəmməd Füzulinin əsərləri”, Şərq-Qərb, Bakı, 2005, C.1, S.11.
13. Mazıoğlu, S.4..
14. Tanpınar, “Ədəbiyyat məqalələri”, S.144-145.
15.Əhməd Həmdi Tanpınar, “Ədəbiyyat üzərinə məqalələr”, Haz.: Zeynəb Kerman, Dergâh Yay., İst, 1977, S.137.
6Ş.Ü.Aslan-H.Taş-Ö.Zülfe, Tahir Üzgör’e Armağan, “Abdullah Surun “Füzuliyə bir nəzər” məqaləsi, Yayınevi, Ankara, 2018, S.305.
17. Əhməd Həmdi Tanpınar, “XIX əsr Türk ədəbiyyatı tarixi”, Haz.: Abdullah Uçman YKY, İstanbul, 2006, S.19.
18. Həmid Araslı, “Məhəmməd Füzulinin əsərləri”, Şərq-Qərb, Bakı, 2005, C.1, S.3.
19. Aristotel, “Poetika”, Çev.: İsmail Tunalı, (1447a) S.11.
20. Həmid Araslı, Məhəmməd Füzulinin əsərləri, C.1, S.5
21. Tanpınar,”Ədəbiyyat üzərinə məqalələr”, S.137
22. Həmid Araslı, S.17
23. Həmid Araslı, S.25
24. Tanpınar, Məqalələr, S.137
25.Yenə orada. S.138
26. Niitsşe, “Zərdüşt belə deyirdi”, Çev.: Turan Oflazoğlu, Cem Yayınları, İstanbul, 1991.S.138.
27. Tanpınar, Məqalələr, S.139.
28. Köprülüzadə Fuad, S.16
29. Faruq Sümər, S.1-2
30. Köprülüzadə Fuad, S.11
Ədəbiyyat siyahısı:
* Əhməd Həmdi Tanpınar, “XIX əsr Türk ədəbiyyatı tarixi”, Haz.: Abdullah Uçman YKY, İstanbul, 2006.
* Əhməd Həmdi Tanpınar, “Ədəbiyyat üzərinə məqalələr”, Haz.: Zeynep Kerman, Dergâh Yay., İst, 1977.
* Aristotel, “Poetika”, Çev.: İsmail Tunalı, Remzi Kiatapevi, İstanbul, 1976, S.1447a.
* Cövdət Qüdrət, “Füzuli”, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1985.
* Erol Güngör, Doktorluq, Dosentlik, Professorluq dissertasiyaları, Yer-Su, 2018.
* Füzuli, “Leyli və Məcnun”, Haz.: Muhammet Nur Doğan, YKY., İstanbul, 2000.
* Hasibe Mazıoğlu, “Füzuli və Türkcə Divanı'ndan seçmələr”, Ank., Kültür Bakanlığı Yay., 1992.
* Həmid Araslı, “Məhəmməd Füzulinin əsərləri”, Şərq-Qərb, Bakı, 2005.
* İbnü’l Emin Mahmud K. İnal, “Son əsr Türk Şairləri”, Milli Eğitim Basımevi, İst., 1988.
* Köprülüzade Mehmed Fuad, Fuzulî Hayatı ve Eseri, Yeni Şark Kütüphanesi, İstanbul, 1924.
* Nitsşe, “Zəşdüşt belə deyirdi”, Çev.: Turan Oflazoğlu, Cem Yayınları, İstanbul, 1991.
* Ü.Aslan-H.Taş-Ö.Zülfe, Tahir Üzgör’e Armağan, “Abdullah Surun “Füzuliyə bir nəzər” məqaləsi, Yayınevi, Ankara, 2018.
* Takiyettin Mengüşoğlu, “Fəlsəfəyə giriş”, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1983.