QARABAĞ BAYATILARINDA XOCALI FACİƏSİNİN ƏKSİ
Doç.Dr.FƏRİDƏ HİCRAN VƏLİYEVA
دوچنت دکتر فریده هجران ولی اوا
خلاصه
قاراباغ بایاتیلاریندا خوجالی فاجعه‌سینین عکسی
مقاله‌ده، فولکلورون ان قدیم ژانرلاریندان اولان بایاتیلاریمیزین بوتون تاریخی دؤورلرده خالقین دردینی، سرینی، بوتؤولوک‌ده معنوی عالمینی اؤزونده نئجه عکس ائتدیرمه‌سی آچیق‌لانیر. خوجالی فاجعه‌سی ده بو کونتئکس‌ده آراشدیرمایا جلب اولونور. کندین دوزلرینده، سرت داغلاریندا شاختادان دونموش کؤرپه‌لرین، قوجالارین یاشادیقلاری دهشت‌لی وضعیتلری عکس ائد‌ن بایاتیلار قروپلاشدیریلیر.
توپ‌لانان بایاتیلارا آیری-آیریلیق‌دا نظر سالینیر، خوجالی فاجعه سیندن اوله عایید اولان فولکلور نومونه‌لری ایله بو مودحیش گئجه‌نین فاجعه‌سیندن سونرا یارانان پوئتیک نومونه‌لر موقایسه‌لی شکیلده تحلیل اولونور. اینسانین بوتون دویغولارینی رقته گتیره‌ن بو فولکلور قایناغیندا حیله‌گر ارمنی میللت‌چیلرینین ایچ اوزو آیدین شکیلده آچیلیر. خالقیمیزین یورد حسرتی، وطنه اولان محبتی ده قاراباغ بایاتیلاریندا اؤز عکسینی تاپیر. محض داها چوخ کؤرپه‌لرین قیرغینینا یؤنه‌لن بو وحشیلیین بایاتیلاردا ایفاده‌سی ارمنی میللت‌چیلرینین خالقیمیزین سویقیریمینا سعی گؤستردیکلرینی بیر داها تصدیقلییر.
روسجا خلاصه
Отражение Ходжалинской трагедии в Карабахских байатах.
В статье، раскрывается، один из старейших жанров фольклора из всех исторических периодов байаты، который، отражает горе и в целом духовный мир народа. В этом контексте، также участвует расследование трагедии Ходжалы. Байаты в которых отражен، замерзшие младенцы от мороза، на равнинах Кетик، на горах Шелли، ужас، который прожили пожилые люди، сгруппированы. Проанализированы، фольклорные примеры до Ходжалинской трагедии и поэтические образцы после، той страшной ночи трагедии، в отдельности. Плачь народа، тоскующий по стране، любовь к Родине находит свое отражение в Карабахских байатах. Геноцид، в основном направленный на убийство младенцев، отражение этого варварство в байатах، является еще одним свидетельством، армянского геноцида над нашим народом.
خوجالی سویقیریمی قاراباغ بایاتیلاریندا...
آچار سؤزلر: خوجالی، سویقیریمی، مودحیش گئجه، قیرغین، اهالی، بایاتی
گیریش: فولکلورون ان قدیم ژانرلاریندان اولان بایاتیلاریمیز بوتون تاریخی دؤورلرده خالقین درد-سرینی، بوتؤولوک‌ده معنوی عالمینی عکس ائتدیره‌ن ان الوئریش‌لی پوئتیک واسطه‌لردن بیری اولوب. قریبلیین یانغی‌سی، اؤولاد ایتکی‌سینین آهو-زاری، وطن جسرتی کیمی حسلرین تأثیریندن قریب نغمه‌سی تک اوخونان بایاتیلار اینسان اؤولادینی اوووندوران بیر یاشانتی و عینی زاماندا دویغولارین عکسی سداسی‌دیر. بورادا اینسانین حسلری پوئتیک بیر دیلله ایفاده اولونور. بو ژانرین اؤزونمخصوص ایسپئسیفیک خصوصیتلریندن بیری ده اودور کی، بایاتی هر هان‌سی بیر حادثه‌نین مغزینی چوخ تأثیرلی سئمانتیک چالارلارلا عکس ائتدیره بیلیر و اینسانین روحونو ریقته گتیریب، اونو تاثیرلندیریر. بو باخیمدان قاراباغ بایاتیلاری خصوصیله سئچیلیر. قاراباغ بایاتیلاریندا عکس اولونان درین فلسفی دویغولارین صداسی، اینجه متبعلبلرین وورغولانماسی، دردین-سرین قلب آغری‌سی، ان ظریف حسلرین اویانماسی بو بؤلگه‌نین هم یاشادیغی کئشمکئشلردن، هم ده موسیقی بئشیی کیمی غیری-عادی میستیک طبیعتیندن ایر‌لی گلیر.
ائل کؤج ائیلر بو داغا،
قوشلار قونماز بو داغا
ائله کی من دؤزوره‌م
هئج کس دؤزمز بو داغا(۱،۲۳)
بو بایاتی‌دا قاراباغین آدی چکیلمه‌سه ده ، دؤزولمز دردین اولدوغو وورغولانماقلا بیر کؤجکونلوک آجی‌سی دا آجیق‌لانیر. حتی. قوشلارین دا یاد بوداقلارا قونماق ایسته‌مه‌مه‌سی وورغولانیر.
قاراباغ بایاتیلارینین قدیم و میللی کولوریتی بو گون ده اؤز ماهیتینی ایتیرممیش و معاصر بایاتیلارلا مقایسه‌ده ایلکین تأثیرینی ساخلایاراق یئنی‌لرین یارانماسیندا اننوی گوجونو گؤسترمیش‌دیر.
قاراباغ اهلی هر سؤزون، هر کلمه‌نین ریتمینی توتماغی باجارمیش ان ساده ایفادنین بئله سئمانتیک چالارینی نوتا کؤکلمیین اوستاسی اولموش‌دور. قاراباغ طبیعتینین اعجازکارلیغی دا بوتون بو یاشانتیلارین سببلریندن بیری‌دیر. لاکین ان اساس سبب بو خالقین زامان-زامان سینه‌سینی دله‌ن یورد آغری‌لی یارالاری اولموش‌دور. خالق قلب یارالارینین، عذابلارینین آغری‌سینی کؤنوللریندن آخان بایاتیلاردا عکس ائتدیرمیش‌دیر. چوخ قدیم تاریخله سسلشن و قاراباغ‌دا دایم سس‌لنن بیر بایاتییا دقت ائدک:
قاراباغ‌دا تالان وار،
زولفون سویا سالان وار
دوشوب غربت ائللره
گؤزو یولدا قالان وار...(۱.۱۶۲)
بو میصراعلاردا هله ۱۹۰۵-جی ایلده‌ن، بلکه اوندان دا اول دایم قاراباغ‌دا گؤزو اولان، بو یوردو چاپیب-تالایان یادئل‌لی ایشغال‌چیلارین بد عمللرینه ایشاره وئره‌ن قلب آغریلارینین اینیلتی‌سی دویولور. منفور ارمنی تجاووزکارلاری قاراباغین قونشولوغونا کؤچورولوب یئرلشدیریلدیی زاماندان همیشه بو تورپاغا گؤز دیکمیش، آرخالاندیقلاری منفور قوه‌لردن گوج آلاراق دفعه‌لرله یوردوموزو ظبط ائتمه‌یه تشببوث ائتمیشلر.(۲،) محض ائله بونا گؤره ده قاراباغ‌لیلار دفعه‌لرله یارا آلمیش، ایچلرینده وطن حسرتینین کؤورک حیسسلری، اینیلتی‌لی دویغولاری هر زامان جوشوب داشمیش‌دیر:
عزیزییم داغ‌دادی،
قریب سؤیود باغ‌دادی.
جیسمیم یاد ائللرده‌دی
روحوم قاراباغ‌دادی(2)
هم یوخاری‌دا گؤستریله‌ن، هم ده بو بایاتیلاردا عکسینی تاپان «تالان وار»، «تونقال کیمی قالاندی» و «روحوم قاراباغ‌دادیر» ایفاده‌لری نه محاربه، نه ده موباریزه مضمونونو کسب ائدیر. بورادا وطنیندن آیری دوشه‌ن بیر قاراباغلیغینین یورد حسرتی اؤز ایفاده‌سینی تاپیر.
عزیزییم تالاندی،
دئییله‌نلر یالاندی،
یوردوما اود ووردولار،
تونقال کیمی قالاندی.(2)
اصلینده بو ایفاده‌لر خالقین ایچ دونیاسیندان قوپان دهشت‌لی بیر آغرینین، فریادین عکس سداسی‌دیر. بو میصراعلار اؤز مضمونو ایله باشقا-باشقا بؤلگه‌لردن توپ‌لانان بایاتیلاردان چوخ فرق‌لنیر. «قاراباغ‌دا تالان وار» میصراعسی ایله باشلایان بایاتی قاراباغین داها اوزاق کئچمیشی ایله باغلی اولسا دا، آیری-آیری زامانلارین نقارتینه چئوریلمیش‌دیر. بئله‌لیکله، حادثه‌لرین تکرار و اوخشارلیغی همین بایاتی‌دا بو گونون ده آغری‌سینی یاشادیر. سانکی همین بایاتی‌دا بیر مدریک‌لی اؤنجه گؤرومو وار. بایاتینین ایکینجی میصراعسینداکی «زولف» آنلامی دا تصادفی وئریلمه‌ییب. ناله‌سی ارشه چکیله‌نین زولفو پریشان اولار. تانری‌دان سون‌سوز بیر ایسرارلی دیلیی اولانین زولفوندن کسیب پیره آپارماغی، قارداشی ایتکین دوشه‌ن باجیلارین بیر ساچینی آغ، بیر ساچینی قارا هؤروب یول گؤزله‌مه‌لری، حتی بو گون ده بئله اوغول ایتیره‌ن آنالارین ساچلارینی آغ پریشان ساخلاییب، دولانمالاری و یا عکسینه، تزه گلینه تئل کسیلمه‌سی، توی‌دا-بایرام‌دا یاش‌لیلارین ساچینا خینا قویولماسی عنعنه‌سی زولفون کدرده و سئوینج‌ده ایشتیراکی ایله باغلی بیر مزمون فورمالاشدیریب. گؤزو یوللاردا قالان قریب، هئچ ده زولفونو تصادفی اولاراق سویا سالمیر. او سو کولتو ایله زولف، ساچ اینانجینین سینتئزینی یاراتماقلا وطنه قاییتماق، یوردونا قوووشماق دیلیینی داها اصرارلا تجسسوم ائتدیرمک ایستییر. طریقت دونیاگؤروشونده ده زولف عاشیقی معشوقا بیرلش‌دیره‌ن بیر واسطه، پریشانلیق ایسه حسرت رمزی‌دیر. او زامان زولف ایله باغلی آلقیش، یالواریش دیلیین گرگین مقامی، ان یوکسک زیروه‌سی و سونونجو واسطه‌سی کیمی وورغولانیر و سانکی بو اینسان ناله‌سینین کولیمیناسییا نقطه‌سی اولور. علی هر یئردن اوزوله‌ن زولفونه ال آتار. طبیعی کی، بو چوخ قدیم آیینلرین، عنعنه‌لرین ایزلری‌دیر و بو تصویر قدیم ده اولسا قاراباغ‌دان توپ‌لانان بایاتیلارین بؤیوک اکثریتینده اؤز عکسینی تاپیر. توپ‌لانان ایکی معاصر بایاتی‌دا ایسه، بیرینجی بایاتی‌دان فرق‌لی اولاراق روحونو عظمت‌لی داغلاردا آرایان اینسانین اؤزونو بار وئرمه‌یه‌ن، کیم‌سه‌سیز سؤیوده بنزتمیی عکس اولونور و بورادا ناکام سؤیودون اؤز یئرینده اولماییب، باغ‌دا اونا یاد گلن بار آغاجلارینین آراسیندا گؤرمه‌سی ده چوخ تأثیرلی‌دیر. بونون نه قدر دهشت‌لی اولدوغونو بایاتینین اوچونجو و دؤردونجو میصراعلاری تصدیقلییر. بورادا جیسمین جاندان آیریلماسی بیر طرف‌دن مزار قریبلیینی گؤسترسه ده، دیگر طرف‌دن اؤزو اوچون ان قیمت‌لی اولانینی ایتیره‌ن اینسانین ترکی-دونیالیلیغییلا باغلی‌دیر؛ «جیسمیم بوردا اولسا دا، روحوم قاراباغ‌دادیر» دئمکله یوردونو، یوواسینی ایتیره‌ن قریب دیری-دیری اؤلدویونو اظهار ائدیر. اوچونجو بایاتی‌داکی میصراعلاردا ایسه قاراباغین تالانیب داشینماسیندان سونرا اود وورولوب تونقال کیمی قالانماغیندان بحث اولونور. بورادا یاد ائل‌لی ایشغال‌چیلارین، منفور ارمنی جللادلارینین قانلی خیصلتی داها آیدین تجسسوم اولونور.
یئر گؤی چالخالانیب‌دی،
قاراباغ تالانیب‌دی
دونیا نیه سوسورسان
ائل-اوبامیز یانیب‌دی(2)
آغدام رایونونون چمنلی کندیندن توپ‌لانان بو بایاتی‌دا کدرینی، دردینی، اومو-کوسوسونو دونیا ایجتیماعیتیندن اومان صاف و ساده خالقین سسی دویولور.
نئچه ایللردن بری ائلیندن، اوباسیندان آیری دوشه‌ن، اوزاق گزه‌ن ننه‌لرین بو پوئتیک متنده ناله‌سی ارشه چکیلیر. هئچ اولمازسا اؤمرلرینین سون گونلرینی اؤز یوردلاریندا کئچیره بیله‌جکلرینی آرزولادیقجا آه چکیب، ناله دئییب، بایاتینی، بایاتییا جالایاراق فریاد ائد‌ن قوجالارین تانرییا اوز توتوب کؤمک دیله‌مه‌لری داها تأثیرلی‌دیر:
تانریم بو نه حشردی؟
وحشی اهلیلشردی
کؤرپه باشین کسنلر
نئجه وحشی بشردی(2)
هئچ بیر خبردارلیق ائدیلمه‌دن، غفلتا دینج خالقا قارشی تؤره‌دیله‌ن سویقیریمی تررورونا عصیانی عکس ائتدیره‌ن بایاتیلاردا، قانونا سیغمایان اورتا عصر وحشی‌لیکلرینین تطبیقی تصویر اولونور.
قاراباغ تالانلارینین، خصوصاً خوجالی سویقیریمینین او مودحیش گئجه‌سینین فاجعه‌سیندن سونرا یارانان بایاتیلارین مغزی باش وئره‌ن حادثه‌لرله مقایسه‌لی شکیلده تحلیل اولوندوقجا حیله‌گر ارمنی میللت‌چیلرینین ایچی اوزونون یادداشلاردا قویدوغو ایزلر آچیلیر.
او، قانلی گئجه‌نین سحری یوک ماشینلاریندا داش اوزینه اینسان جسدلری داشینیردی. بو جسدلرین آراسیندا قاچا بیلمه‌یه‌ن قوجالارلا برابر مظلوم، گوناه‌سیز کؤرپه‌لرین جسدلری داها چوخ ایدی.
آذربایجان خالقینین، سویکؤکونو قوروتماغا جهد گؤستره‌ن ارمنی وحشیلرینین کؤرپه‌لری قیرماق‌دا مقصدی آیدین ایدی. بایاتی‌دا گؤستریلدیی کیمی توپون-توفنگین گورولتوسوندان مئشه‌دن قاچان وحشی حیوانلار اهیلیلشدیی حالدا، کؤرپه‌لری قیران ارمنیلر قان گؤردوکجه قددارلاشیب، وحشیلشیردی:
داغلار باخیب آغلاسین
دونیا قارا باغلاسین
بو کؤرپه جسدلرین
تورپاق نئجه ساخلاسین؟(2)
بو ناله‌نی چکن آنالارین فریادلاریندا عذابلا اؤلدوروله‌ن اؤولادلارینین یانغی‌سی ایله برابر، ییه‌سیز قالان یوردون دا اؤز یاشانتی‌سی وار. داغلاری، دره‌لری، «دونیانی» دیلله‌ندیرمکله بوتون دونیا ایجتیماعیتینه اوز توتان خالق هر کسی بو فاجعه‌دن قورتارماق اوچون کمکه چاغیریر. بورادا کؤرپه یاشیندا گولله یاراسیندان ناله جکه‌رک سیزیلدایان علیئو ائلشن آبیل اوغلونون فوتوسو و دقیقه‌لرله قید اولونان حیات حکایه‌سینه دقت ائدک: » بئش یاشلی زاوال‌لی ائلشن بو فوتو چکیله‌ندن سونرا جمعی ۵ دقیقه یاشایا بیلدی، ارمنی تجاووزکارلارینین آتدیغی راکت اونون آغ جیرینی پارجالامیش‌دی.
جرراحیه عملیاتی اونا کؤمک ائتمه‌دی، عملیات‌دان آلتی گون سونرا اونون سون دقیقه‌لری چوخ نیسگیل‌لی کئج‌دی، او خفیف –خفیف اؤسکوروب غفلتا قان قوسدو ، او قان عادی قان دئییلدی. او قان کؤرپه قلبینه توش‌لانان قددارلیغین رمزی ایدی. «(۳، ۴۵)
ائللر گل‌سین ییغیل‌سین
قددار دونیان داغیل‌سین.
یوزلرله کؤرپه اؤلدو
بو یورد کیملره قال‌سین؟
هومانیست خالق بو گؤرونممیش قانلی فاجعه‌نین صلح له عوض اولونماسینی طلب ائدیر، بو دهشت‌لی باسقینا، بو قانلی تجاووزه اعتراض ائدیر.
کؤتل سویون لیلله‌ندی
کؤرپه‌لر گولله‌له‌ندی
تالاناندا قاراباغ
لال دیل آچیب دیلله‌ندی.
چوخ ماراق‌لی اینجه بیر ایفادیله «کؤتل چایینین بولانماسی» تصادفو سؤیلنمیر. بو دئییم تا قدیم زامانلاردان قاراباغ‌دا سؤیلنن بیر روایتین مضمونوندان دوغموش‌دور. (فولکلورشوناس بهلول عبدالله نین «آلقیشلار و قارغیشلار» توپ‌لوسو کیتابیندا «سویون بولان‌سین» کیمی ایفاده اولونان بیر قارغیش نومونه‌سی ده وار کی، همین میصراعنین مضمونو ایله پارالئل‌لیک تشکیل ائدیر. (۸، ۱۲ )
«دئییله‌نلره گؤره شریف بی دئییله‌ن قاراباغ بیلریندن بیری هر سحر حیاطینین اتییندن آخان چایا گئدر و او چایلا دردلشرمیش. گؤردویو یوخولاری، گون عرضینده راستلاشدیغی حاق‌سیزلیقلاری چایا سؤیلیر، سو آیسیندن ان چتین ایشلرینین حلی اوچون اوغور دیلیرمیش، چای نه واخت بولانیق گلرمیش‌سه، بو زامان او حساب ائدرمیش کی، همین گون بیر اوغورسوزلوقلا قارشیلشاجاق، - بئله ده اولارمیش.»( ۲)
او زاماندان بیر اینانج اولاراق سویون بولانلیق گلمیی ائل آراسیندا ایشلرین اوغورسوز اولاجاغینا ایشاره وئره‌ن علامت کیمی قتیلشیب.
(بو مضموندا اولان روایتلر قاراباغ‌دا گئنیش یاییلیب، طبیعی کی، بو باشقا بیر آراشدیرمانین مؤوضوسودور) بو حادثه‌نین بئله علامتلشمه‌سینین اساسیندا، چوخ گومان کی، فلاکتلر تؤره‌دن سئل دایانیر. بوتون بو فاجوی جینایتلرین بایاتیلاردا عکسی بیر طرف‌دن دونیا خالقلارینا آجیقلاما وئریرسه، دیگر طرف‌دن ایسه خالقین تاریخینی یارادیر. آذربایجان مهاجیرت فولکلورشوناس‌لیغی آدلی مونوقرافییادا بئله بیر فیکیر وورغولانیر: « فولکلور ائتنوسون مین ایللر عرضینده‌کی، یاشامی ایله باغلی اولدوغوندان بوتؤولوک‌ده خالقین اؤزونون تظاهرودور. یالنیز فولکلوردا خالق اولدوغو کیمی گؤرونور ".(۵،۹)
خوجالی‌دا قیرغینلارین دهشت‌لی صحنه‌لرینین اؤلچویه گلمز مقاملاری محض کؤرپه‌لرین وحشی‌لیکله قتله یئتیریلمه‌سی‌دیر کی، بو دا بایاتیلاردا دا اؤز ایفاده‌سینی جوخ آیدین تاپیب. ائل آراسیندا مثال وار، دئیرلر کی، «آشیق گؤردویونو چاغیرار». خوجالی سویقیریمی خالقین قان یادداشینا اوشاقلارین، قوجالارین وحشیجه‌سینه اؤلدورولدویو صحنه‌لری هکک ائتدی.
گون دولانار، آی باتماز
بو قیرغینا درد چاتماز
بالاسی اؤلن آنا
اوزون گئجه‌نی یاتماز(۲)
جمعی دؤرد میصراعدان عبارت اولان بو بایاتی‌دا خوجالی قیرغینینین هئچ بیر دردله موقاییسه اولونمایان دهشتی عکس اولونور، گؤزونون قارشی‌سیندا اؤولادی اؤلدوروله‌ن آنالارین آه-ناله‌سی یاشانیر، اوزون گئجه‌لری یوخوسوز کئچیره‌ن، سون اومیدینی آیا-گونشه باغلایان خوجالیلارین ایظیرابلاری عکس اولونور:
یئریمه قور دولوب‌دو،
یوردوما سار دولوب‌دو
بالام قانلار ایچینده
گول بدهنی دونوب‌دو(2)
میصراعلاردا آنانین پسیخولوژی وضعیتی ده وئریلیر. فاجعه‌ده بالاسینی ایتیره‌ن آنا سحره قدر یاتا بیلمیر. سانکی، یئرینه کؤز تؤکولوب، اونو یاندیریر. یئرینین ایچینده قیوریلان آنا، یوردوندا دوشمن گزدیینی ده اونوتمور و ارمنی تجاووزکارلارینی سار آدلانان ییرتیجی قوشا بنزتمکله، وحشیلرله موقاییسه‌ده اونلاری داها قددار گؤرور:
آخشاملار آی آخشاملار
گئجه یانار آغ شاملار
یورد-یوواسی داغیلان
گؤره‌ن هاردا آخشاملار ؟((۲)
دونیادا باش وئره‌ن بوتون فاجعه‌لرین ان دهشت‌لی‌سی اولان خوجالی سویقیریمیندا حتی بئش-آلتی آیلیق کؤرپه‌لره توتولان دیوانی اونوتماق اولماز. بونو بایاتیلارین مضمونو دا ایفاده ائدیر. لالین دیل آچیب دیللنمیی اصلینده مومکون اولمایان بیر حادثه حساب اولون‌سا دا، تاریخده سون‌سوز هیجان، قورخو حیسینین یاشایانی بعضا لال اینسانین دیلینین آچیلماسینا سبب اولدوغو دا چوخ وورغولانیب. بو تیپ‌ده ده قبول اولونموش حادثه‌دیر. بایاتینین اساس مضمونوندا دا بو دهشتلرین اینسان فانتازییاسینا بئله سیغمایان سون‌سوز هیجان، قورخو، حیرت حیسینین یاراتدیغی تصویر ائدیلیر.
منی یارالامایین
یورددان آرالامایین
قول-قیچامی سیندیریب
آغاجا باغلامایین.(۲)
بو بایاتی دا، اؤلدورولندن سونرا قولو-قیچاسی دوغرانان، حتی دریسی سویولوب، گؤزو چیخاریلیب آغاجا سارینان گوناه‌سیز سویداشلاریمیزین دیلیندن سؤیله‌نیله‌ن نومونه‌لردن بیری‌دیر. بو جور فاکتلار خوجالی فاجعه‌سینده کیفایت قدر چوخ موشاهیده اولوندوغو کیمی بایاتیلارین مضمونوندا دا تئز-تئز راست گلینیر.
بیر فولکلور ژانری اولاراق بایاتیلار اینسانین بوتون حیسس و هیه‌جانلارینی، عذاب و ایستیرابلارینی چوخ رئال شکیلده ایفاده ائده بیله‌جک تأثیر گوجونه مالیک‌دیر.
حادثه‌لری ییغجام و اویاتدیغی تأثیرله وحدت‌ده ایفاده ائده بیله‌ن بایاتیلار خالقیمیزین یاشانتیلارینی نسیلدن-نسله اؤتوره بیله‌جک ان قیمت‌لی نومونه‌لردیر. AMEAنین ترتیب ائتدیی بایاتیلار و مانیلر آدلی مونوقرافییادا گؤستریلیر کی، خالق ادبیاتینا دایر بو جور توپلاما ایشلری آپارماق یالنیز خالقین صاف و تمیز یارادیجیلیق منبع‌لرینی اؤیره‌نمک ذؤوقونو دادماق دئییل ، هم ده خالقین لیسانییه، ائتنوقرافییاییا و تاریخینی اؤیره‌نمک باخیمیندان جوخ اهمیت‌لی‌دیر.(۶،۹۷) قاراباغ‌دا باش وئره‌ن خوجالی سوی قیری‌می ارمنی تجاووزکارلیغینین ان باریز نومونه‌لریندندیر. ارمنیلرین ساده ملکی اهالی‌سی اؤزلری ده بو قانلی فاجعه‌نین دهشتلرینی وحشی‌لیک حساب ائدیرلر. کسیلن کؤرپه باشلاری، سویولان قوجا آغبیرجک و آغساققال ننه- بابالارین جسدلری اینسان فانتازییاسینا سیغیشمایان دهشت‌لی قتل حادثه لریدیرکی، بونلاری ارمنی داشناکلاری خوجالی سویقیریمی گونو حیاتا کئجیرمیش‌دیلر.
ایستیفاده اولونان ادبیات :
۱. آذربایجان بایاتیلاری ، توپ. تر. ائد‌نلر: بهلول عبدالله، ائلخان مممدوو، باکی، علم نش، ۱۹۸۴، ص.
۲ توپلاما، آغدام ، جمعه‌نلی، ساری حاجی‌لی، سیدلی اهالی‌سیندن.
۳. قاراباغ‌دا تالان وار، فریده هیجران ( ولیئوا ) باکی، گنج‌لیک نش. ۱۹۹۲، ص.
۴. آذربایجان فولکلورو، AMEA نظامی گنجوی آدینا ادبیات اینستیتوتو ، باکی ، صاباح نش. ۱۹۹۴، ۱۲۰ ص.
۵. آذربایجان مهاجیرت فولکلورشوناس‌لیغی ، فریده هیجران (ولیئوا) علمی تحصیل، باکی -۲۰۱۴،۱۴۳ ص.
۶. بایاتیلار و مانیلر، AMEM، باکی، سدا ۲۰۵، ۱۰۰ص