Zəhra Abas qızı Allahverdiyeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent
استادیار. دکتر زهرا آللاهوئردیئوا
برگردان : دکتر حسین شرقی دره جک (سوی تورک)
نظامی گنجوینین تورک دیوانینین دونیا کیتابخانالاریندا مؤوجود اولدوغونو هله ۲۰-جی عصرین اورتالاریندا سعید نفیسی، عبدالرحمان طاهیرجانوو، رستم علی اف، آزاده روستم اووا کیمی گؤرکملی شرقشوناس عالیملر تصدیق ائتمیشلر.
نظامی گنجوینین اؤنجه اؤزونون تورکجه دیوانینی شیروانشاه آخسیتانا گؤندرمه‌سی، لاکین شیروانشاهین دیوانی دیرلندیرمک اوزینه، نظامییه «لیلی و مجنون» اثرینی فارسجا یازماسینی سیفاریش ائتمه‌سی و داهی شاعریمیزین تورکجه شعیرلرینین قیمتلندیریلمه‌مه‌سی سببیندن چوخ میوس اولماسی علم عالمینه هله ۲۰-جی عصردن معلوم اولان بیر فاکتدیر. ۱۹۸۳-جو ایلده سن پترزبورق شرقشوناسلیق اونیوئرسیتئتینین پروفئسورو، شرق الیازمالاری اوزره مشهور متخصص-عالیم عبدالرحمان طاهیرجانوو «نظامی دیوانینین الیازمالارینین «نظامی» و «نیظام» تخلصلری ایله یازان دیگر شاعرلرین شعیرلری ایله عینی بیر سیاهییا داخیل ائدیلدیینی» گؤستریر و یازیردی کی، «بو سیاهینین اوزو نیظامینین یوردوندان اوزاقلاردا، طبیعی اولاراق تورک پوئزییاسینین ماراق دوغورمادیغی هیندیستاندا یئنی‌دن کؤچورولموش‌دور. نظامینین اؤز یوردوندا یازیلمیش و گومان کی، تورک پوئزییاسینی احتیوا ائد‌ن مجموعه لر آذربایجانین شهرلرینده محو اولموش، فاتحلر طرفیندن داغیدیلمیش‌دیر.» (Тагирджанов А.А. Некоторые соображения о тюркских стихах Низами Гянджеви. Материалы Научной конференции посвященной проблеме «Низами и мировая литература». – Баку، ۱۷ январь، ۱۹۸۳، стр.۲۶-۳۰).
۲۱-جی عصرین اوللرینده نظامی گنجوینین تورک «دیوانی»نین الیازما نوسخه‌سینین مصرین خدیوییه کیتابخاناسیندا فخرتاج شمس واعظی طرفیندن صورتینین الده ائدیلمه‌سیندن سونرا پروبلئمین آراشدیریلماسی گئنیشلندیریلمیش‌دیر. ایراندا صدیار وظیفه ائل اوغلو، حسین شرقی دره جک سوی تورک، برات زنجانی، حسین محمدزاده صدیق، آمریکادا باغبان کریمی کیمی عالیملر طرفیندن باشلانان تدقیقاتلاری باکی‌دا دا داوام ائتدیرن نظامی خودیئو، آزاده روستم اووا، الیار سفرلی، عیسی حبیب بیلی، واقیف آرزومانلی، پرویز کاظیمی، صنان ایبراهیم‌لی و باشقا گؤرکملی علم آداملارینین زحمتینی خصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر.
ایندیدک آذربایجان دا فعالیت گؤسترن نظامیشوناس عالیملر، او جمله‌دن بیز اؤزوموز ده نظامی گنجوینین تورک دیوانینین یالنیز صدیار وظیفه ائل اوغلو طرفیندن ترانسلیتئراسییا اولونموش واریانتی اساسیندا فیکیر سؤیله‌مه‌لی اولموشدوق. الیازما نوسخه‌سینین الیمیزده اولماماسی سببیندن، بیر سیرا سؤزلرین و سؤز بیرلشمه‌لرینین دوزگون اوخونماماسی، شعیریتین پوزولماسی حاللاری بیزه دوروست قناعته گلمه‌یه ایمکان وئرممیش و دیوان اوزرینده ثمره‌لی آراشدیرمالار آپارماق مومکون اولمامیش‌دیر.
۲۰۲۳-جو ایلین دئکابر آییندا آذربایجان خاریجی ایشلر ناظرلیینین تشببوسو ایله نظامی گنجوی دیوانینین خدیوییه نسخه‌سینین صورتی باکییا گتیریلمیش و موافیق قوروملار طرفیندن باخیلماق اوچون آذربایجان میللی علملر آکادئمییاسینا گؤندریلمیش‌دیر. AMEA-نین پرئزیدئنتی، آکادئمیک عیسی حبیب بیلی نظامی گنجوی دیوانینین الیازما نسخه‌سینی مناسیبت بیلدیرمک اوچون بیر نئچه تدقیقات‌چی عالیمه، او جمله‌دن منه ده تقدیم ائتمیش‌دیر.
معلومات اوچون دئییم کی، ۱۹۹۱-جی ایلده «آذربایجاندا نظامی شوناسلیغین تشککولو و اینکیشافی ) 20 عصرین ۴۰-جی ایللری)» مؤوضوسوندا نامیزدلیک پایان نامه سی مدافعه ائتمیشم. نظامی گنجوینین حیاتی و یارادیجیلیغینا حصر اولونموش ۵ کیتابین و ۲۰۰-ا یاخین مقاله نین مؤلفییم. حاضردا «کلاسسیک شرق ادبیاتیندا «خمسه» مؤوضوسو، قورولوش، اوسلوبو و پوئتیکاسی (14عصر)» مؤوضوسوندا دوکتورلوق ایشینی تاماملامیشام. نظامی گنجوینین حیاتی و یارادیجیلیغینا حصر ائدیلمیش علمی مقاله‌لرله هم اؤلکه‌میزده و هم ده خاریج‌ده چیخیشلار ائتمیشم.
قئید ائتمه‌لییه‌م کی، نظامی گنجوی دیوانینین خدیوییه نوسخه‌سینین الیازماسی ایله عیانی شکیلده یاخیندان تانیش اولدوقدان و الیازماداکی شعیرلری دؤنه-دؤنه تحلیل ائتدیک‌دن سونرا، دیواندا مؤوجود اولان شعیرلر حاقیندا اؤز علمی مؤوقعیمی تام معینلشدیره بیلمیشم. ۱۹۸۱-جی ایلدن، یعنی عمرومون ۴۰ ایلدن آرتیق بیر مدتینده سوراغیندا اولدوغوم بو الیازمانین صورتینی الده ائتمک‌ده واسطه‌چی اولان آذربایجان خاریجی ایشلر ناظرلیگی و AMEA-نین رهبرلیینه درین میننتدارلیغیمی بیلدیریرم.
۱۵-جی عصرده علیشیر نواینین نظامی گنجوی حقیندا سؤیلدیی فیکیرلر آراسیندا بئله بیر بیت واردیر:
نظامی اولسا باردا بیرلا قانژا،
کادام روم آخلیقا خام کیلسا رانژا.
(Наваи Алишир.Хамса.Шамсиев.Ташкент،
۱۹۶۰، ج.۳۳۱)
(نظامی برده و گنجه نی آلدی،
چکیب زحمت روم اهلینه (طرف) قد‌م قویدو).
بیر حالدا کی، نظامی گنجوی «خمسه»سینه بیرینجی اولاراق هیندیستاندا امیر خسرو دهلوی جاواب یازمیش‌دیر، نیه نوای یوخاری‌داکی بیتده نظامینین روم اهلینه طرف قدهم قویماسیندان دانیشیر؟ دئمه‌لی، صحبت نظامینین فارس دیلینده یازدیغی «خمسه»سیندن یوخ، تورکجه یازدیغی دیوان شعیرلریندن گئدیر. مسئله بوراسیندادیر کی، نظامی اؤزو ده دیوانینی بیر چوخ شهرلره، سارایلارا گؤندردیینی آچیق شکیلده یازمیش‌دیر و طبیعی اولاراق، شاعر دیوانینی یاخین روم ائللرینه ده گؤندرمیش‌دیر. بو حاقدا ایلک پوئماسی اولان «مخزن الاسرار» («سیرلر خزینه‌سی») اثرینده یازمیش‌دیر:
علم‌سیز بایراق اوجالدان هر سؤزون -
منیم سؤزوم اولسا بئله، اوستوندن قلم چک.
اگر من سؤز باغینی تزه‌لمسیدیم،
اونلاری شهر به شهر یوللامازدیم.
بو طرفه‌م سؤزون آیاغینی باغلادی،
بوتون اطراف (اؤلکه‌لر) منیم الیمین آلتیندادیر.
دئمه‌لی، اونون اؤز سؤزلریندن بئله معلوم اولور کی، نظامی گنجوی «سیرلر خزینه‌سی» اثرینی یازانا قدر آرتیق اونون دیوان شعیرلری، قصیده و غزللری اطراف بولگه لرده یاییلمیش‌دیر. شاعرین دیوانینین سونراکی طالعیی حاقیندا دقیق معلومات الده ائتمک اوچون بیر چوخ مسئله‌لره آیدینلیق گتیریلمه‌سی واجیب‌دیر.
ایلک نؤوبه‌ده نظامی گنجوییه مخصوص تورکجه دیوانین قارامانلی نظامی آدی ایله نشر اولونماسینین اساس سببلرینی آراش‌دیرماق لازیم گلیر. ۱۶-جی عصرین مشهور تورک تذکره‌چیسی قستمونلو لتیفی «تزکورتوش-شورا» سیندا اورتا عصرلرده عثمانلی ادبیاتینین عمومی منزره‌سینی تصویر ائدرکن بیر قروپ شاعرلر حاقیندا بئله یازیردی کی، « ...قافییه، ردیف ندیر بیلمه‌دن هر میصراعنی بیر اوستاد شاعرین دیوانیندان آلار و هر معنانی بیر ایرفان صاحبیندن چالارلار. ایکی میصراعیا قادیر اولانلار و جمعی بئش بیت یازانلار «پنج گنج»ا - «خمسه»یه جاواب وئرمه‌یه قصد ائدیب، «خمسه» صاحبی ایله، یعنی نظامی ایله پنجه- پنجه‌یه گلرلر. ۵-۶ غزل یازیب، اؤزلرینی زامانین هس‌سانی، دؤورانین سلمانی تسووور ائدرلر».... معنالاری اوغورلاییب دیوان صاحبی اولارلار و بو گئدیشله نه شیخ جامعیه، نه ده نظامینین اؤزونه بئله قاییل اولوب باش ایمزلر.»(لطیفی. تذکره الشعرا و تفصیرات النظاما (تنقیدلی متن)، حاضرلایان: دکتر ریدوان جانیم، آنکارا، ت.ج.، کولتور و توریزم باکانلیغی، ۲۰۱۸، ۵۷۹ ص. ۶۰). مؤلف بو حاقدا بیر مشهور عرب مثالی دا چکیر:
دزدیده بود انكه نماند بخداوند
ییه‌سینده قالمایان (بیر شئی) اوغورلانار.
تأسف کی، نظامی گنجوینین آنا دیلینده یازدیغی شعیرلری ده زامانین بو آجی سیناغینا توش گلمیش و شیرین آذربایجان تورکجه‌سینده دیللنن، نظامی گنجوییه مخصوص اولدوغو آشکار بیلینن بیر چوخ نفیس نومونه‌لر بعضا بیلرک‌دن، بعضا ده بیلمیرک‌دن کونیالی، یاخود قارامانلی نظامیه عایید حساب اولونموشدور.
اؤنجه، باخیب گؤرک، کارامانلی نظامی کیم‌دیر؟ بو شاعر حاقیندا ایلک دفعه ۱۶-جی عصرده صهی بیین «هفت بهشت» تذکره‌سینده معلومات وئریلمیش‌دیر. (هشت-بهشت (اینجئلئه-ترانسکریپسیونلو متین-سؤزلوک) حاضرلایان:هارون آکار، ت.ج. قاضی عثمانپاشا اونیوئرسیتئ‌سی، توکات، ۲۰۱۰، ۴۵۱ص.۱۴۶).
بو معلوماتدان سونرا، کاستامونلو لطیفینین «تذکره الشعرا» سیندا، آردینجا آشیق چلبی، کاتیب چلبی و باشقالاری طرفیندن قیسا قئیدلرله کونیالی، یاخود قارامانلی نظامی تخلص‌لو شاعردن بحث ائتمیشلر. اؤنجه، اونو قئید ائدیم کی، ۱۵-جی عصرده یاشادیغینا باخمایاراق، علم عالمینه اؤزونون نه آدی، نه دؤغوم، نه ده اؤلوم تاریخی معلوم اولمایان یئگانه شاعردیر. گویا قبیر داشینین یازیسی پوزولدوغونا گؤره، معینلش‌دیرمک مومکون اولمامیش‌دیر. همچینین قارامانلی نظامینین آتاسینین آدی ایله باغلی ضدیتلی فیکیرلر واردیر. تورک تذکره‌چیلری اونون آتاسینین آدینی «مولا ولید الددین» اولاراق قیده آلدیقلاری حالدا، ۱۶-جی عصر تذکره‌چیسی و شاعری قریبی تبریزی «تذکره مجالس شعرا روم» اثرینده چوخ گنج – «۱۷ یاشیندا اؤلن کونیالی، قارامانلی نظامی چلبینین آتاسینین آدینین «قاضی ابوللیث» اولدوغونو» گؤسترمیش‌دیر. («دیوان قریبی و تذکره مجالس شعرا روم »، به تصححیح دوکتور حسین محمدزاده صدیق، تهران، ه.۱۳۸۲، ص. ۲۰۲(
بوتون اورتا عصر تذکره‌لری قارامانلی نظامینین چوخ گنج، حتی اون سککیز یاشینا چاتمامامیش، خسته لنیب اؤلدویونو و همین دیوانداکی شعیرلری ۱۴-۱۸ یاش آراسیندا یازدیغینی گؤستریرلر. حتی ایلکین تذکره‌چیلردن آشیق چلبی اونون ۱۴ یاشیندا اؤلدویونو، بیغ-ساققالینین بئله چیخمادیغینی و اونون ائرکن اؤلوموندن چوخ تاثیرلندیینی گؤستریر.۱ همچینین اونون چوخ گنج ایکن بئله موکممل شعیرلر یازماسی ائله تذکره‌چیلرین اؤزونده و سونرادان بیر سیرا عالیملرده شک-شوبهه دوغورموش‌دور.
مشهور اینگیلیس شرقشوناسی ائلیس گیبب اؤزونون ۷ جیلدلیک «عثمانلی ادبیاتی تاریخی» اثرینین ۲-جی جیلدینین «کیچیک، لیریک-میستیک شاعرلر» آدلاندیردیغی بؤلومونده لطیفی تذکره‌سینه استیناد ائد‌رک، کونیالی نظامی‌دن بحث ائتمیش، ایکی غزل اینگیلیس دیلینه ترجمه ائد‌رک اؤز اثرینده نمونه وئرمیشدیر. E.Gibb ۱۸ یاشیندا اؤلن بیر گنجین بئله مکمل شعیرلر یازماسینا تعجب و حیرتینی گیزلتممیش و یازمیش‌دیر: «کونیالی نظامی چوخ گنج اؤلمسیدی، عثمانلی ادبیاتی تاریخینده گؤرکملی بیر مؤقع توتاجاقدی. ۱۴-۱۸ یاش آراسیندا قیسا عمرونده یازدیغی غزللر نینکی اونون اؤز سلفلرینین هر بیریندن، حتی ان مشهورلارین اثرلریندن بئله اوستوندور» ( گیبب، ائلیاس ژوهن Wilkinson، آ هیستوری اوف اوتتومان پوئتری بی. ۱۸۵۷-۱۹۰۱؛ Browne، Edwardگرانویللئ، ۱۸۶۲-۱۹۲۶، 2-ج، لوندون، لوزاج، پ.۳۷۱.
البته، ائلیس گیبب هارادان بیلیدی کی، ترجمه ائتدیی نفیس غزللر بؤیوک آذربایجان شاعری نظامی گنجوینین قلمیندن چیخمیش‌دیر.
تورک عالیمی هالوک ایپکتن (۱۹۲۶-۱۹۹۲) ایستانبول اونیوئرسیتئتی تورکیات آراشتیرمالاری اینستیتوتونون (تورکیات ائنستیتوسو) کیتابخاناچیلیق فاکولته‌سینده (۱۹۵۵-۱۹۵۹) تحصیل آلارکن، «کارامانلی نظامی، حیاتی، ادبی شخصیتی و دیوان`نین ائدیسیون کریتیغی» آدلی ماذونیت تزی (دیپلوم ایشی) حاضیرلامیش و بئله بیر معلومات وئرمیشدیر:
«کارامانلی نظامی (اؤ.تخمینا ۸۸۰/۱۴۷۵) کونیادان تحصیل اوچون ایرانا گئدیب، یئنه کونیایا دؤنموش، کارامان بیی ابراهیم بئیه (اؤلومو.۸۶۸/۱۴۶۴) قوللوق ائتمیش‌دیر».
هالوک ایپکتن بوتون تورک تذکره مؤلفلرینین کارامانلی نظامینین چوخ گنج ایکن ۱۴-۱۸ یاشیندا اؤلدویونو، حتی اؤلرکن «بیغ-ساققالینین هنوز چیخمادیغینی یازیرلار» سؤیلمیش‌دیر. او، کارامانلی حاقیندا ۱۹۵۵-جی ایلدن باشلایاراق، ۳ دفعه مختلیف ایللرده کیتاب شکلینده نشر ائتدیی آراش‌دیرمالاریندا دا عینی معلوماتلاری وئرمیشدیر. هالوک ایپکتنین اؤلوموندن سونرا ۲۰۲۰-جی ایلده آنکارادا همین دیوانی یئنی‌دن نشر ائتمیشلر.
دقتله اوخودوقدا معلوم اولور کی، دیوانی حاضرلایان هالوق ایپکتن هئچ اؤزو ده تدقیقاتچیلارین اساس‌سیز، قایناق گؤسترمه‌دن یازدیقلاری تخمینی فرضیه‌لرینه اینانمامیش‌دیر. مثلاً، گیریش حیصه‌ده شاعرین دوغوم تاریخی حاقیندا هئچ بیر منبع، فاکت اولمادیغینی گؤستره‌رک یازیر: «حایدار عالی دیریؤز، کایناک گؤستئرمئدئن نظامی’نین ایبراهیم بئیین سلطان مراد ۲-جی ایله یاپتیغی صلح‌دن (۱۴۴۴/۸۴۸) یئدی سئکیز ییل اؤنجئ دوغولدوغونو سؤیلئمیشتیر (حایدار عالی دیریؤز (۱۹۴۶).» ) هالوک ایپئکتئن:باخ: کارامانلی نظامی. دیوان، حاضرلایان: هالوک ایپئکتئن، آنکارا، ۲۰۲۰. ص.۳).
بونونلا بئله، هالوک ایپکتن دیوانین مقدیمه‌سینده اؤزو ده فرضیه کاراکتئرلی فیکیرلر ایر‌لی سوره‌رک بئله یازمیش‌دیر: «شاعرین بئله گنج یاش‌دا وفات ائتمه‌سی بیر چوخ اینسانلارین قلبینده اونا قارشی محبت، مرحمت حسلری یاراتدی. حتی تذکره‌چی یازارلار دا بونون تأثیری آلتیندا اولموش و «حیف و یوز مین حیف» کیمی حزن ایفاده ائد‌ن سؤزلرله شاعرین یاشینی اون دؤرد یاشا سالمیش، حتی ساققالی-بیغی بئله چیخمادان دونیاسینی دییشدیینی سؤیلمیشلر» (هالوک ایپکتن...، ص. ۱۰). اونون فیکرینجه، تذکره مؤلفلرینین بو شکیلده همفیکیر اولماسینین سببی لطیفینین اؤز تذکره‌سینده اونون «اون دؤرد یاشیندا...فوت» اولدوغونو سؤیله‌مه‌سی‌دیر و داوام ائدیر کی، «شقایق نعمانیه»نین مؤلفی یازیر کی، او، «اون سککیز یاشینا چاتاندا و هله علمین تکمیل پیلله‌سینده ایکن» وفات ائتمیش‌دیر. گئلیبولولو علی و آشیک چلبی ده اونون اون سککیز یاشیندا دونیاسینی دییشدیینی دئییرلر» (هالوک ایپکتن...،ص.۱۱). نهایت، هالوک ایپکتن اؤزو داوام ائدیر: «دوغرودان دا، اون دؤرد-اون سککیز یاشیندا دونیاسینی دییشن بیر شخصین ایرانا گئدیب او دؤورون قولدور، تهلوکه و چتینلیکلرله دولو یوللاریندا تحصیل آلماسی، عرب و فارس دیللریندن باشقا «معتبر علملری» اؤیرنیب وطنه قاییتماسی اوچون، و او یاش‌دا اولان بیر اوشاغین «بو قدر صاف معنویاتا» صاحب اولماسی اوچون «معجزه نی» تاپیب قلمه آلماق کیفایت قدر چتین ایشدیر»(هالوک ایپکتن...،ص.۱۱).
تعجب‌لو حالدیر کی، هالوک ایپکتن مقدیمه‌ده نظامی گنجوینین سئویم‌لی حیات یولداشی آفاقین اؤلومونه یازدیغی مرثیه-غزلدن بیر بیت گتیره‌رک، یازمیش‌دیر: «او یاش‌دا بیر اوشاغین بو جور پیرانه قریبه شعیرلری یازماسی خیلی زور بیر ایشدیر» (هالوک.،ص.۱۱). تأسف کی، عالیم شعیرین حزنلو مضمونونو اولدوغو کیمی دویمامیش و عرب-فارس لوغتلرینده آفق-اوفوق سؤزونون یازیلیش قایداسینین عینی اولدوغونو و بیر معناسینین دا «- افق – اسم دختر ( قیز آدی) اولدوغونو بیلممیش‌دیر.
قید ائتمک لازیم‌دیر کی، ایندییه قدر هله ده بو مرثیه-غزلین مضمونونا دقت ائتمه‌ین و آفاقین آدینی «اوفوق» اوخویان عالیملر واردیر. بو غزل نظامی گنجوییه مخصوص‌دور. هالوک ایپکتنین اؤلوموندن سونرا دیوانی قارامانلی نظامی آدی ایله نشر ائد‌ن عالیملر قروپونون، ائلجه ده نظامی گنجوی دیوانی آدی ایله نشر ائد‌ن عالیملر بو آشکار گؤرونن مسئله‌یه دقت یئتیرممیش، یاخود حقیقتا اوستوندن غیری-پشه کارجاسینا کئچمیشلر.
بوندان علاوه، قارامانلی نظامینین قارامان حکمداری ایبراهیم بیه قصیده یازماسی دا غیری-جدی بیر ادعادیر. چونکی ایبراهیم بی ۱۴۶۴-جو ایلده اؤلرکن، قارامانلی نظامینین، حتی چوخ حسابلاساق، جمعی ۷ یاشی اولموش‌دور. ۷ یاشلی اوشاغین دیواندا یئر آلان قصیده‌لری یازماسی آغیلاسیغمازدیر.
همین قصیده نظامی گنجوی دیوانینین الیازماسینین خدیویه نوسخه‌سینده یوخدور. لاکین هالوک ایپکتنین نشرینده بیر قصیده‌ده ایکی آیری-آیری اوسلوب‌لو شاعرین شعیرلرینین بیر-بیرینه قاریشدیغینین شاهیدی اولوروک. قصیده نین اولی نظامی گنجوییه مخصوص‌دور، چونکی شاعرین اؤز تخللوصونو ایکی یئرده قئید ائتمه‌سی مقبول حساب اولونموردو. سونرادان یازیلان بیتلر ایسه پراکنده شکیلده اوزادیلیر. بو فاکتین اؤزو اونو گؤستریر کی، الیازمالارین اوزو کؤچورولرکن، کاتیب طرفیندن نظامی تخلص‌لو داها باشقا بیر شاعرین شعیرلری بیر-بیرینه قاریشمیش‌دیر. یاخود یئنیجه شاعرلییه باشلایان قارامانلی نظامی اؤزو نظامی گنجوینین شعیرلرینین اوزونو کؤچورموش و اونا نذیره یازماقلا، آردینی داوام ائتدیرمیش‌دیر.
نظامی قارامانلینین ایبراهیم بیین اوغلو پیر احمده قصیده‌لر یازماسی دا ایناندیریجی دئییلدیر و بو ادعا هئچ بیر تاریخی منبع و ثبوتا سؤیکنمیر. چونکی اونون قارامانلی نظامینی حمایه ائتمه‌سی حاقیندا دقیق معلومات، تاریخی فاکت و ثبوت بئله یوخدور. بیر سؤزله، قارامانلی نظامی حاقیندا بوتون معلوماتلار روایت شکلینده‌دیر، حتی یوخاریدا گؤستردییمیز کیمی، اونون نه دقیق آدی و نه ده دوغولدوغو تاریخ بئله معلوم دئییلدیر. آراشدیرمالار گؤستریر کی، نظامی تخللوصو ایله یازان بو شاعرین جمعی ۲۵-۳۰ شعیری مؤوجود اولموش‌دور و ائرکن دونیاسینی دییشدیینه گؤره یارادیجیلیغی دا یاریمچیق قالمیش و کاتیبلر معلوم شعیرلرینی نظامی گنجوینین دیوانینا داخیل ائتمیشلر.
اونو دا دئییم، کی، گونئی آذربایجان عالیمی صدیار وظیفه ائل اوغلو نظامی گنجوینین بو دیوانینی ایلک دفعه اوزه چیخاراندان سونرا، تورکیه عالیملری هر نشر اولونان کیتاب و کاتالوقلاردا، حتی ائنسیکلوپئدییالاردا کونیالی نظامینین یاشینی صونعی شکیلده ۸-۱۰ ایل آرتیرماغا باشلامیشلار. سون ۲۰۱۹-جو ایل آنادولو اونیوئرسیتئتیتینین بوراخدیغی کاتالوقدا یاشی هئچ بیر منبع اولمادان ۳۰-۳۵ یاش آراسی گؤستریلمیش‌دیر.
هالبوکی ایسلام ائنسیکلوپئدییاسینین اوولکی ۲۰-جی عصرده‌کی نشرینده ۱۴ یاش قیده آلینمیش‌دیر. ۲۱-جی عصردن باشلایاراق، دیوانین نشرینده و ویکیپدییالاردا ایسه هئچ بیر منبع، یازیلی تذکره و قبیر داشینا ایستیناد گؤستریلمدن بو رقم ۳۵-یاشا چاتدیریلیر.
نظامی گنجوی دیوانینین خدیوییه کیتابخاناسیندا ساخلانان الیازما نوسخه‌سینین صورتی ایله تانیش اولدوقدان سونرا، آرتیق قطیتله سؤز دئمه‌یه ایمکان واردیر. نظامی گنجوینین تورک دیوانینین خدیویه الیازما نوسخه‌سینده ۵ تورکجه قصیده، ۱ مدحیه، ۱۷ فارسجا غزل، ۱۲۰ تورکجه غزل، ۵ فارسجا روباعی و ۳ فارسجا دوبیتی سیرالانمیش‌دیر. بونلاردان ۱۵-۲۰ تورکجه غزلین نظامییه عایید اولماسی شوبهه‌لی گؤرونسه ده، قالان شعیرلرین نظامی گنجوییه مخصوص اولماسی فیکریندییک.
خدیویه نوسخه‌سینده یئر آلان پیغمبره حصر اولونموش نت مضمونلو ۱-جی قصیده یاریمچیقدیر. قصیده نین اولیندن سالینمیش ۱۲ بیت بورادا یئر آلیر. اما تورکیه‌ده کارامانلی آدی ایله نشر اولونان ۲۰۱۶-جی ایل نوسخه‌سینده و ۲۰۲۱-جی ایلده ایراندا تاپیلان یئنی شیخ نظامی دیوانی نوسخه‌سینده ایسه همین قصیده ۶۰ بیتدن عبارتدیر و بو حاقدا دیوانین نظامی گنجوییه مخصوص اولدوغونو معین ائد‌ن صدیار وظیفه معلومات وئره‌رک، تهراندا قصیدنی تام شکیلده درج ائتمیش‌دیر. الیمیزده‌کی خدیویه نوسخه‌سینده قصیده یاریمچیق اولدوغو اوچون سون مقطع بیتی بورادا یوخدور. اما بوتؤو شکیلده اولدوغو نوسخه‌لرین سونلوغوندا نظامی اؤز تخللوصونو وئرمیشدیر. قصیدنین سونوندا نظامی اوزونو الله ا توتور:
عفو ائت نظامینین کرمیندن خطالارین،
شاه‌دن عطا چو عادت اورور، بنده‌دن خطا…
بو بیتلرین نظامی گنجوییه مخصوص اولدوغونا شوبهه اولا بیلمز. چونکی بوتون «خمسه» بویو الله ا مراجعتلرینده ایشلتدیی و معناسینی ازبر بیلدییمیز بیتلردیر. ساده‌جه «خمسه»ده فارس دیلینده، بورادا ایسه تورک دیلینده‌دیر.
الیازمادا یئر آلان ایکینجی:
وصفینده اول جمالین ذکر ائتدوگینی بو دیل،
هر کیم ائشیت‌سه آیدیر: للاهه دورری قایل.
(منیم دیلیم سنین جمالینی ائله وصف ائدیر کی، ائشیدن دئیر،
بو دورر سؤزلر الله ین هدییه‌سی‌دیر) -
مطلع لی قصیده مضمونجا ایکی حیصه‌دن عبارتدیر. ۱-جی حیصه وصف، ۲-جی حیصه دؤورون شاهینا اونوانلانمیش مده‌دیر.
مسئله بوراسیندادیر کی، نظامی گنجوینین گنجلیک دؤورونده یازدیغی بو قصیده‌ده آدینی چکدیی – سلطان ابو الفضایل پیر احمدین –کیم اولدوغو ایندیدک معینلشدیریلممیش‌دیر.
۱۲-جی عصرین یازیلی منبع‌لری ثبوت ائدیر کی، یوخاریدا بحث اولونان لقبین صاحبی خاقانی شیروانی اولموش‌دور. معلوم‌دور کی، شیروانشاه منوچهر خاقانییه «سلطان الشعرا» تیتولونو وئردیک‌دن سونرا، او، شیروانشاه منوچهرون ان یاخین آدامی کیمی چوخ بؤیوک نفوذ صاحبی ایدی و شرقین بیر چوخ شاعرلری اونا «سلطان ابو الفضایل» دئیه مراجعت ائدیردیلر. بئله کی، خاقانینین اؤزوندن یاشلی معاصری و دوستو، قزنویلر سارایینین فیلوسوف شاعری، اخیلره گؤستردیی لوطف ایله مشهور اولان مسعود بین سعد بین سالمان۲ خاقانییه حصر ائتدیی «ابوالفضاییلین مدحی» آدلی قصیده‌سینده اونا همین مشهور لقبله مراجعت ائد‌رک یازمیش‌دیر:
ابوالفضایل کی، اصیل بیر سیددیر،
شیر جسارتی وار و فیل بدنلی‌دیر.
ایشلر، بزملر گؤروب.
کاملار سوروب، رمزلر( دؤیوشلر) ائدیب.
قورورلا دولانیر و تاجی تانیییر،
اونون دیلیندن چتین کی، شاهین اوریی شاد اولا.
نظامی گنجوی اؤزو تورک «دیوان»یندا فیلوسوف سالمانی بئله خاتیرلاییر:
من اول نظامیم کی، کمالیندا وصفینین،
حسنی نظامی لطف ایله سلمانا ایرمیشم.
تورکیه عالیملری بورادا «لطف» سؤزونو «نظم» سؤزو ایله عوض ائتمکله، یئنه ده چاشقینلیق یارادیرلار. آدی چکیلن شاعرین ۱۴-جو عصرده یاشادیغینی ثبوت ائتمه‌یه چالیشیرلار.
خاقانینین باشقا بیر معاصری، بلخین مشهور شاعر و عالیمی رشید الدین وطواط (۱۰۸۰-۱۱۷۸) شیروانشاه سارایی ایله سیخ علاقه‌ده اولموش‌دور. او، شیروانشاه منوچهره ۱۰ -آ یاخین شعیر اتحاف ائتمیش و خاقانی شیروانی ایله یاخین دوست اولموش‌دور.
رشیدالدین وطواط «افضل الدین خاقانیه سیتایش» آدلی ۲۹ بیتلیک قصیده‌سینده خاقانیه «ابو الفضایل» آدی ایله مراجعت ائتمیش و اونو علمین گونشی و دینین افضلی آدلاندیرمیش، حتی مشهور شینییه قصیده‌سینه اشاره ائتمیش، همچینین اونا «دیلینی قوروماغی» توصیه ائتمیش‌دیر: «ابوالفضلین گونشی، دینین افضلی‌دیر. او، یئر اهلینین فخری و سما اهلینین تاجی‌دیر. خاقانی دؤورون مسیحی و زامانین کلیمی‌دیر. عمرو خیذیر کیمی ابدی اولسون، یحیی عصمتلی‌دیر. ادب اونون مکتبینده ابجد اؤیرنن اوشاق، عقل اونون مجلیسینده دریادان بیر داملادیر» و سایر. بو قصیده دنین اوزینده خاقانی ده رشیدالدین وتوتا جاواب یازمیش، اونلار آراسیندا اوزون سورن دوستلوق مناسیبتی اولموش، حتی بیر قطعه‌سینده خاقانی اونو هجو ده ائتمیش‌دیر. آذربایجان ادبیاتشوناسلیغیندا ایلک دفعه پروفسور قافار کندلی-هریسچی «خاقانی شیروانینین حیاتی و محیطی» (باکی، ۱۹۸۸) کیتابیندا خاقانی ایله رشیدالدین آراسیندا اولان دوستلوق مناسیبتلرینه گئنیش یئر آییرمیش و خاقانینین «ابوالفضایل» لقبینین مشهور اولماسینی تصدیق ائتمیش‌دیر. او، رشیدالدین وطواطین ابو الفضایله، یعنی خاقانییه اتحاف ائتدیی مشهور بیر بیتینی اؤز آراشدیرماسیندا قید ائتمیش‌دیر. همچینین ۲۰-جی عصرده ایران عالیمی علی اکبر دهخدا مشهور «لغتنامه»سینده ده رشیدالدین وطواط استیناد ائد‌رک بونو تصدیق ائتمیش و یازمیش‌دیر:
ابو الفضایل – لقب خاقانی است - ابوالفضایل - خاقانینین لقبی‌دیر. «افضل الددین ابو الفضایل فیلوسوفلارین عقل دریاسی و کفرگاهین دین فضاسی‌دیر» (ر.وطواط).۳
اونو دا قئید ائدوم کی، خاقانییه بو لقبین وئریلمه‌سی تصادفی دئییلدیر. او دؤورون بؤیوک فیلوسوف شاعری، علم و بیلیکلرین صاحبی، اخیلرین اؤزلرینه پیر، مرشید آدلاندیردیقلاری دربند شیخی ولید الدین ابوالفضایل احمد سیمگرین خاقانی حاقیندا یازدیغی آشاغی‌داکی بیتلر خاقانینین بو تخلصله تانینماسینا سبب اولموش‌دور:
گرچی هامی منی عقل خزینه‌سی کیمی تانیییردی،
خاقانی منی عاجیز قویدو.
پاک روحون صورتینی گؤرور‌م،
اینسانلیق و شخصیتی تانییان.
افضل الددین سؤز ملکونون امیری‌دیر،
گیزلی رمزلرین شرح‌چیسیدیر.
خاقانییه وئریلن بو قیمت چوخ بؤیوک رئزونانس وئردی و دؤورون فیلوسوفلاری اونو «فضیلتلرین صاحبی – ابو الفضایل -خاقانی‌دیر» دئیه چاغیردیلار. بوندان سونرا خاقانی ده اؤز نؤوبه‌سینده احمد سیمگره اوزون بیر قصیده حصر ائتمیش‌دیر. بئله‌جه، خاقانی اؤز دؤورونون اخی فیلوسوفلاری آراسیندا «ابوالفضایل پیر احمد» لقبی ایله مشهور اولموش و بونو نظامی چوخ یاخشی بیلیردی. اودور کی، قصیده‌ده خاقانییه ائله همین آدلا «ابو الفضایل پیر احمد» دئیه مراجعت ائدیر. نظامی بو قصیده‌ده خاقانینین بوتون کاراکتئرینی، حتی ظاهری گؤرونوشونو، ضعیف دوشدویونو، شماییل کیمی رنگینین شفاف اولدوغونو سؤیلییر. همین دؤورده آرتیق خاقانی ایکی ایلدن آرتیق ایدی کی، وطنی شیرواندان دیدرگین دوشموشدو. باش وئرن بوتون حادثه‌لری مفصل قلمه آلان و خاقانینین گنجه جومردلریندن خصوصی دستک آلدیغینی گؤسترن قافار کندلی یازیردی کی، «خاقانی ۱۱۵۹-جو ایلده گنجه‌ده اولارکن، آغیر قیزدیرما خسته‌لیگی کئچیریر و دؤرد آی خسته یاتاراق، اؤلومدن قایی‌دیر. بوتون گنجه اهالیسی اونون قوللوغوندا دایانمیشدی. اونا قوللوق ائد‌ن گنج شاعرلردن بیری ده نظامی گنجوی ایدی».۴ گؤرونور، قصیده همین دؤورده یازیلمیشدیر و بو قصیده‌ده بیر چوخ اوستو اؤرتولو مطلبلر واردیر.
نظامی گنجوی تورک دیوانیندا ایکی یئرده گنجه نین آدینی چکمیش‌دیر. تأسف کی، دیوانی نشر ائد‌ن بوتون ترتیب‌چیلر ندنسه بو مسئله‌ده تحریفه یول وئرمیشلر. خدیوییه الیازما نوسخه‌سینده آیدین شکیلده: کوردو کنجه - یعنی «گؤردو گنجه» ایفاده‌سی یازیلمیشدیر. اما ترتیب‌چیلر صونعی شکیلده متندن «گنجه» آدینی سیلمیش و کردکنجه- «گؤردوگونجه» سؤزو ایله اوزلمیشلر کی، بو دا متنشوناسلیقدا یولوئریلمز خطادیر. بو سبب‌دن بیتین معناسی تام تحریف اولونموشدور:
حسن لیلی‌دیر وئرن مجنونا مؤولادن خبر،
نقش دیلکش معریفت اهلینه نقاش آندیرار.
آفرین ائیلر، نظامی، گؤردو گنجه حسنونی،
صورت مؤوضوعون نظر اهلینه ساباش۵ آندیرار.
حسن- صوفی تئرمینی‌دیر. بو تئرمین الهی نین گؤزللیک و کامیللیینی بیلدیریر. نظامی بو بیتلرله اؤز صنعتینین مؤوضوع و صورت باخیمیندان کامیللیک و گؤزللیینین گنجه اهلی طرفیندن بینیلدیینی، اونا «آفرینلر دئییلدیینی سؤیلییر و شعیرلرینین سؤز، صنعت بیلیجیلری، نظر صاحبلری طرفیندن قیمتلندیریلمه‌یه لاییق اولدوغونو دیله گتیریر. بو شکیلده مراجعتلر اونون «خمسه» یارادیجیلیغینا خاص اولان عنعنعوی بیر حالدیر. مثلاً، شاعر «سررلر خزینه‌سی»نین سونوندا سؤیلییر: «هر کهنه و تزه نظردن، منیم نه فایدام وار،
سس-کویدن باشقا؟ قیزغین هنگامه وار،
هئچ قیزیل یوخ، بازارین زحمتی وار،
باشقا هئچ نه یوخ!».
خدیوییه الیازما نوسخه‌سینی اوخویارکن، نظامینین عمر-گون یولداشی، چوخ گنج دونیاسینی دییشن آفاقین اؤلومونه حصر ائتدیی مرثیه غز‌لی، ائلجه ده کؤرپه ایکن اؤلن اوغلو یوسیفه یازدیغی بیر شعیری و داها نئچه-نئچه شعیرین نظامی قلمینه مخصوص اولدوغونو فاکتلارلا معین ائتمیشم. بو دیواندا نظامی گنجوینین گنجلیک دؤورونده و اورتا یاشلاردا حیاتینین بیر چوخ مقاملاری حاقیندا قیمتلی معلوماتلار واردیر. همچینین صنعت باخیمیندان دا بو شعیرلر اوریژینال، دیل، اوسلوب باخیمندان بنزرسیز و خالقیمیزین فولکلوروندان آلینما ایفاده‌لرله زنگیندیر. آشاغی‌داکی غزل آفاقی ایتیرندن سونرا نظامینین یئره-گؤیه سیغمایان کدرینی، فریادینی بیلدیریر. نظامی گنجوی بو غزلینده «گول یاناغی» سولان، «پروانه کیمی آلیشیب-یانان»، «عمرونون باهار چاغینی تامام - کمال باشا وورا بیلمه‌ین» آفاقینا آغی سؤیلییر. شاعر «اؤزونون بونجا بیلیک صاحبی اولدوغو حالدا، طیفیل اوشاق کیمی آفاقین عشق مکتبینی» اوخویا بیلمه‌مه‌سینی، غمین چوخلوغوندان «صبر کؤینیینین چاک اولدوغونو»، «غصه‌سینه دویمادیغینی»، «عمرونون گونشی» حساب ائتدیی آفاقین قریب اؤلدویونو اورک آغریسی ایله قلمه آلیر. تأسف کی، ایندیدک دیوانی نشر ائد‌ن عالیملر بو شعیرین نظامینین عمر-گون یولداشی آفاقا یازیلدیغینین فرقینه وارمامیشلار. آفاق اؤلرکن، نظامینین بداهتا سؤیلدیی بو غز‌لی دیرلی اوخوجولارا تقدیم ائدیره‌م:
اولمادی گول یاناغین شمعی شب افروز۶ هنوز،
ایرمه‌دی بولبوله، پروانه کیمی سوز هنوز.
جان و دل میسرینی لطف ایله عمارت ائدگوز،
اولمادان رومه حبش لشگری پیروز۷ هنوز.
سن جفا ایله غباریم یئله ساووردون و من،
قورخورام خاطرینه قونا دئییو توز هنوز.
مهر مهرین فلک دیلده طلوع ائتمیش ایدی،
اولمادین ماه فلک سطحینه مرکز هنوز.
عمرونون ایرمدین ایامی بهارینه کمال،
حسنونون مووصمی‌دیر، ای گول نؤوروز، هنوز.
بونجا علمیله سنین مکتب عشقینده دئگیل،
پیر دانایی خیرد، طیفلی نؤ آموز هنوز.
جام صبریمی چاک ائیله‌دی مقراض غمین۸،
اولمادان غمزه‌لرین سوزنی دل‌سوز۹ هنوز.
مال قارونجه اگر چه کی، قازاندی غمینی،
غصه سینه دویمادی بو جان غم اندوز۱۰ هنوز.
شمس عمر اولدو، نظامی، آفق مؤت غریب۱۱،
آه کیم، ایرمه‌دی وصلت شبینه روز، هنوز.
Zəhra Abas qızı Allahverdiyeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutu,
Nizamişünaslıq şöbəsinin aparıcı elmi işçisi
آلت یازیلار :
۲ . مسعود بین سعد بن سلمان اصلا آذربایجانین همدان شهریندندیر. چوخ وارلی و سارایا یاخین بیر شخص اولان آتاسی قزنویلرین لاهوردا سفیری وظیفه‌سینه گؤندریلمیش و مسعود هیجری ۴۳۸-۴۴۰-جی (م.۱۰۶۰-۱۰۶۲) ایللر آراسیندا لاهوردا آنادان اولموش‌دور. مسعود اؤز عقل و ایستعدادی ایله تانینسا دا، قزنویلر ساراییندا، اخیلرله یاخینلیغینا گؤره، عمومیلیک‌ده، ۱۸ ایل مدتینه، ایکی دفعه حبس ائدیلمیش‌دیر. ایکینجی حبسیندن سونرا او، قزنوی سلطان مسعود، اوندان سونرا ایسه عزالددؤوله شیرزاد بن مسعود، مالیک آرسلان بن مسعود و بهرامشاه بن مسعودون دؤورونده کیتابخاناچی وظیفه‌سینده ایشلمیش و ۱۱۳۷-جی ایلده وفاتینا قدر اونلارلا یاخین اولموش‌دور.
3.دهخدا. لوغتنامه
https://lamtakam.com/dictionaries/dehkhoda/260342/
۴ .قافار کندلی- هئریس‌چی. خاقانی شیروانی. حیاتی، دؤورو و موحیطی. باکی، علم، ۱۹۸۸، ص.۲۹۷.
۵. ساباش- نظامی بو سؤزله ایکی معنایا ایشاره ائدیر: هم ساواش، یعنی مباحثه،یاریش؛ ایکینجی معناسی: شاباش.
۶. شمع شب افروز گئجه نی ایشیقلاندیران شعم.
۷ اولمادان رومه حبش لشکری پیروز- گئجه گوندوزه غالب گلمه‌دن، یعنی: گئجه دوشمه‌دن.
۸ مقراض غم- غمین حسابی
۹ دل‌سوز – کؤنول یاندیران
۱۰ غم اندوز- کدرلی
۱۱ آفق موت غریب – غریب اؤلن آفاق