یازار: دیلقم کریمووا
کؤچورن: محمود بنی‌آدم‌دیزج
تورک آدی‌نین معناسی(کؤکونی)تورک میللتی‌نین تاریخی آز قالا اینسانلیق، بشر تاریخی قّدر قدیمی‌دیر. تورک‌لر مین ایل‌لردن بّری تاریخ صحنه‌سینده یئر آلماقدادیلار. بو وضعیت، عالیم‌لرین دیققتینی چکمیش و اونلار تورک سؤزونون تاریخینی و معناسینی آراشدیرمیشلار. تورک آدی‌نین قایناغینی تاپماق مقصدی ایله آپاریلمیش آراشدیرمالاردا موختلیف فرضیه‌لر ایرلی سورولموشدو. بعضی موتخصیص‌لره گؤره، تورک آدینا ایلک دفعه بیزیم ائرادان اوول 14ـ جی عصرده «تیک و یا تیک‌لر»شکلینده راست گلینمیشدیر. بعضی موتخصیص‌لر ایسه بو آدین 14 ـ جی عصردن اؤنجه‌ده وار اولدوغونو سؤیله‌میشلر.
تورک‌لره باغلی بیلگیلرین چوخونو قدیم چین منبع‌لریندن الده ائدیریک. چین‌لی تاریخ‌چیلر بیزیم ائرادان اوول 2000 ـ 1000 جی ایل‌لر آراسیندا ایلک تورک حؤکمدارلیغیندان بحث ائدیرلر. بونونلا برابر، قدیم چین قایناقلارینداکی تورک حؤکمدارلارینین و دؤولتینین آدی چینجه یازیلیب. بونلارین تورکجه قارشیلیغی تام آنلامییلا بیلینمیر. پورفئسور ائرول گونگؤرون تعبیریجه،«بیزیم آتالاریمیز او واخت تورک آدی ایله چاغیرلمیردیلار. تورک کلمه‌سی بو گون بیر میللتین آدیدیر. آمما آتالاریمیز او واخت بیر میللت حالیندا دئییلدی. بوی و طایفالار حالیندا یاشاییردیلار و هر طایفانین آیری بیر آدی وارایدی. تورک آدی‌نین تاریخ صحنه‌سینه چیخماسی 6ـجی یوزایل‌لیکده قورولان گؤی تورک میللتی ایله باغلیدیر. اورخان کیتاب ال‌لرینده یئرآلان تورک آدینی داها چوخ"توروک"شکلینده گؤستریلمیشدی. یعنی، تورک سؤزونو ایلک دفعه رسمی اولاراق ایستفاده ائدنلر گؤی تورک‌لر، گؤی تورک ائمپئریییاسی اولموشدو.گؤی تورکلرین ایلک واخت‌لاریندا تورک سؤزو بیر دؤولت کیمی ایشله‌دیلیردیسه داها سونرا تورک میللتینی ایفاده ائتمک اوچون ایشله‌دیلدی، چین ائمپراتورو 585 ـ جی ایلده، گؤی تورگ خاقانی ایشبارایا گؤندردیگی مکتوبدا "بؤیوک تورک خاقانی"دئیه خیطاب ائتمیشدیر.» ایشبرا (işbra)خالقی‌نین چین ائمپراتورونا جاوابیندا دا "تورک میللتی‌نین تانری طرفیندن یارانماسیندان بویانا 50 ایل کئچدی" ائفاده‌سی ایشله‌دیلمیشدی. گؤی تورک یازیلاریندا تورک سؤزو داها چوخ "تورک بودون"شکلینده ایشله‌دیلمیشدیر.
تورک بودون، تورک میللتی معناسینا آنلامینا گلیر. دولاییسییلا تورک آدی بو دؤوره‌لرده بیر توپلومون بیر قؤومون آدی کیمی دئییل داها چوخ سییاسی بیر منسوبییت تعیین ائدن بیر سؤز کیمی کئچیر. یعنی تورک سویونا منسوب اولان بوتون بویلاری و توپلوملاری ایفاده ائتمک اوچون میللی بیر آد حالینا گلمیشدیر. تورک سؤزونون کلمه‌سی‌نین(ائتیمولوژی جهتدن)اوزرینده ده بیر چوخ فیکرلر سؤیلنمیشدیر. بونلاردان بعضی‌لری آشاغیداکیلاردیر:
چین قایناقلاریندا "Tu- Kue" (تورک) دبیلقه معناسینی وئریر؛ ایسلام قایناقلاریندا سس بنزه‌شمه‌سینه اساسلاناراق یئتکنلیک دؤورو معناسینا گلیر. آرمینییوس ومبئریین19 ـ جی عصرده یازدیغی اثرلرینده بیلدیردیینه گؤره تورک کلمه‌سی تؤره‌مک(تورومک) سؤزوندن گلیر. ضیاءگؤکالپ بونو "تؤره‌لی"(تورئلی) یعنی قانون و نیظاملی شکلینده آچیقلاییر. بؤیوک آلمان تورکلوق آلبرت وونلیجوق تورک کلمه‌سی‌نین گوج، قوووت معناسینی وئردیگینی دئمیشدیر. آلبرتین بو ادعاسی گؤی تورک الیفباسی 1893 ـ جو ایلده ایلک دفعه آراشدیران ائتمولوق وئلهئم توماس طرفیندن ده دئییلمیشدی. ماجار تورکلوق قویولا نعمت‌ین آراشدیرمالاریندا ثوبوت اولونموشدور. بو قونودا دیگربیر یازییا گؤره تورک کلمه‌سی آلتایلی (جیحون کنارلی، تورانلی)قؤومولرینی تعیین ائتمک اوچون 420ـ جی ایلده بیر فارس متنین‌ده گؤستریلمیشدی. یعنی 515 ـ جی ایلده تورک هون(قدرتلی تورک) تعبیری‌نین ده کئچمه‌یی بیلینمکده‌دیر. ایران قایناقلاریندا تورک کلمه‌سی گؤزل اینسان معناسی وئریر. محمود قاشقارلی تورک آدی‌نین تورک‌لره تانری طرفیندن وئریلدیگی دئمیشدیر، گنجلیک قوووت معناسینی وئردیگی وورغولامیشدیلار. تورک کلمه‌سی‌نین گوجلوـ قوووتلی معناسینا گلدیگینی بو گون بوتون عالیملر دئمک اولار کی، قبول ائدیر.
حاشیه‌لر:
آزربایجاندا قدیم‌دن تورک طایفالاری یاشاییب، مثلن آسار(اوسار اوغوزلار)(آس ارلر)،ساکالار(بوگون کی شکی سؤزو کئچمیشده ساکاشئنا کیمی ائشله‌نیب، ساک سؤزوندن گلیر، همچنین زاقاتالا، ساکاتالا، گئکلر، بو طایفا گؤی تورکلرین اجدادلاری اولوب، اونلارا باغلی آزربایجاندا یاشاییب(قدیم شاماخی سؤزونون ائتمولوژی معناسی اونلارا باغلیدیر)کاماخا، کئماخا، شئماخا)کنگلرلرده آزربایجاندا یاشاییبلار. قدیم دن (کنگرلری توپونیمی اونلارا باغلیدیر). بیر سؤزله آزربایجان قدیم تورک تورک دیاری اولوب. 0
