برگردان: دکتر حسین شرقی ره جک (سوی تورک)
تورک خالقلارینین عنعنوی میللی بایراملاریندان بیری ده نووروزدور. نووروز بایرامینین تاریخی تورکلرین تاریخی قدر قدیم‌دیر.
ایسلام‌دان اول تورکلر بو بایرامی «یئنی گون»، «باهار بایرامی»، «ائرگئنئکون بایرامی» کیمی آدلارلا خاطرلاییردیلار. مئتئ خانین دؤوروندن مؤوجود اولان بو بایرام تورکلر آراسیندا طبیعت بایرامی عنعنه‌سیدیر. نظامی گنجوی «ایسکندرنامه» اثرینده ا.ا. او، یازیردی کی، نووروز ائرامیزدان اول ۳۵۰-جی ایلده تورکلر طرفیندن بؤیوک دؤولت بایرامی کیمی قئید اولونوردو. فارسلار نووروز بایرامینی ۱۱-جی عصرده قئید ائدیرلر. اونلار بونو ۱۹-جو عصردن قئید ائتمه‌یه باشلاییبلار. بو، ایفرات فارس میللت‌چیسی اولان فردوسینین تشویقی ایله باش وئردی. بعضیلری یانلیش بیلگی اساسلاناراق نووروزون تورکلره فارسلاردان گلدیینی ادعا ائدیرلر. حالبوکی نووروز تورک دونیاسینین شیمالیندان جنوبونا، قربیندن دوغوسونا قدر اوزانان گئنیش جوغرافییادا یاشایان توپلوملارین قئید ائتدیی باهار بایرامیدیر. نووروز بو جوغرافییادا اینسانلاری بیرلشدیرن، بیرلیک و همرایلیگی گوجلندیرن بیر گوندور. تورک مدنیتیندن قایناقلانان نووروز بایرامی تورک عادت-عنعنه‌لری و عادتلری ایله هر جهتدن زنگینلشن، بئش مین ایللیک تاریخه سؤیکنن میللی بایرام‌دیر. تورکلر بو تقویم دییشیکلیینی تورپاغین اویاندیغی گونله ائینیلشدیردیلر. آدریاتیک‌دن توتموش چین سددینه قدر بیر چوخ اؤلکه‌لرین منبع‌لریندن بو بایرامین تورکلردن آلیندیغینی گؤره بیلریک. آچار سؤزلر: نوروز، تورکلر، قافقاز، عثمانلی، تورکوستان آدریاتیکه بؤیوک چین سددینه اوزاتان نوروز عنعنه‌سی خلاصه نووروز تورک خالقینین عنعنوی میللی بایراملاریندان بیریدیر. نووروز بایرامینین تاریخی تورکلر قدر قدیم‌دیر. تورکلر بو گونو ایسلام‌دان اول «یئنی گون»، «باهار بایرامی»، «ائرگئنئکون بایرامی» کیمی موختلیف آدلارلا قئید ائدیردیلر. مئتئه خان تورکلرین عادت-عنعنه‌سینده بو بایرام، طبیعت شولنیی دؤوروندن بری وار. نظامی گنجویی «ایسکندرنامه» آدلی کیتابیندا تورکلر طرفیندن گئنیش میللی بایرام کیمی قئید اولونان نووروز ا.ا. ۳۵۰ ایل. فارسلار نووروز بایرامینی ۱۱-جی ایلدن قئید ائتمه‌یه باشلاییبلار. عصر بو، فارس میللت‌چیسی فردوسینین حدسیز تشویقی ایله اولموشدور. فارسلارین بعضی یانلیش معلوماتلارا اساسلاناراق نووروزون تورکلر اولدوغونو ایر‌لی سورور. نووروز ایسه شیمالدان جنوبا، شرقدن قربه گئنیش تورک دونیاسیندا یاشایان تورک توپلوملارینین قئید ائتدیی باهار بایرامیدیر. نووروز بو جوغرافییادا اینسانلاری بیرلشدیریر، بیرلیک و بیرلیک گونونو گوجلندیریر. تورک مدنیتیندن گلن نووروز بایرامی، تورک عادت-عنعنه‌لرینی، عادت-عنعنه‌لرینی، بئش مین ایللیک تاریخینی میللی بایراملار اساسیندا هر جور زنگینلشدیرمیشدیر. تورکلرین اؤزلرینی تقویم گونو کیمی تورپاق دییشیک‌لیگی اویاندیریر. آدریاتیک دنیزیندن توتموش چین سددینه قدر بیر چوخ اؤلکه‌یه عایید بیر چوخ منبع‌لرده بو بایرامین گلدیینی موشاهیده ائده بیلریک. آچار سؤزلر: نووروز، تورکلر، قافقاز، عثمانلی، تورکیستان گیریش: نووروزون تاریخی اینکیشافی ایسلام‌دان اول تورک میللتی بو بایرامی «یئنی گون»، «باهار بایرامی»، «ائرگئنئکون بایرامی» کیمی آدلارلا خاطیرلاییردی. سونراکی عصرلرده بو بایرامین آدی کیمی فارسجا «نووروز» سؤزونو ایشلتمه‌یه باشلادیلار.
بیر چوخ باشقا مسئله‌لرده اولدوغو کیمی، بو باخیمدان دا آد دییشیک‌لیگی چوخ غیری-عادی بیر وضعیت دئییل. مثلاً، تورکلر 13. عصره قدر پیغمبر سؤزونون یئرینه یالواچ سؤزونو ایشلتمیشلر. سونرالار تورکلر عربجه رسول-نبی و فارسجا پیغمبر سؤزونو گؤتورموشلر. تأسف کی، بعضی اینسانلار یانلیش بیلگیه اساسلاناراق نووروزون تورکلره فارسلاردان گلدیینی ادعا ائدیرلر. آنجاق آدریاتیک‌دن توتموش چین سددینه قدر بیر چوخ اؤلکه نین منبع‌لرینده نووروزون تورکلردن آلیندیغینی گؤره بیلریک. تورکلر ایستیفاده ائتدیکلری ۱۲ حیواندان عبارت تقویمه مارتین ۲۱-ی کیمی باشلاییبلار.
تورکلر بو تقویم‌دن هیجری تقویمه قدر ایستیفاده ائدیردیلر. چوخ ایستیفاده ائدیلن بو تقویم بو گون ده بعضی تورک توپلوملاریندا ایستیفاده اولونور. ان قدیم تورک بایرامی اولان نووروز شرق عنعنه‌لرینین داوامی اولاراق گونوموزه قدر گلیب چاتمیشدیر. چین منبع‌لرینه اساسلاناراق، هونلارین ائرامیزدان یوز ایللر اول مارتین ۲۱-ده باهار شنلیکلری کئچیردیکلری و بوگونکو نووروز بایرامی عادتلرینین ده او دؤورده مؤوجود اولدوغو معلوم‌دور. عینی عنعنه‌لر هونلاردان سونرا اویغورلاردا دا موشاهیده اولونوب. تورکلر ایسلامی قبول ائتدیک‌دن سونرا هیجری تقویمی قبول ائتسه‌لر ده، سلجوقلو سلطانی ملیکشاه مشهور ریاضیات‌چی عمر خیاما تقویم حاضرلاتدیریب. بو تقویمین باشلانغیجی ۲۱ مارت کیمی گؤتورولوب. اونلار بو تقویمه جلال-اود دئولئ ابوالفتح مئلیکشاهین آدی ایله جلالی تقویمی و یا ملیکشاه تقویمی دئییردیلر. ایبراهیم هاککی حضرتلری «معرفت نامه» آدلی اثرینده یئنی ایلی گونشین قوچ بورجونه داخیل اولدوغو گون، یعنی ۲۱ مارت (قافقاز) اولاراق تعیین ائدیر. ی ۲۰۰۰: ۲۷-۲۹). فارس اصیللی نظام المک «سیاستنامه» آدلی اثرینده نووروزون یئنی ایل اولدوغونو و تورکلرین بو بایرامی گئنیش شکیلده قئید ائتدیینی یازیر (نظام الملک ۱۹۸۹: ۳-۳۲، ۱۱۴). البیرونی (۹۷۳-۱۰۴۸) «قدیم خالقلاردان قالان امانتلر»، «کانونی معسودی» و «التفهیم» آدلی اثرلرینده نووروزدان بحث ائدرکن، نووروز بایرامینین مرکزین هر یئرینده تورکلرده هیجانلا قئید اولوندوغونو قئید ائدیر. آسیا، کیچیک آسییا و حتی اوزاق شرقده. کاشقارلی محمود «دیوان لغات تورک» کیتابیندا یازیردی کی، نووروز تورکلرین یئنی ایل گونودور. عمر خیام (۱۰۴۵-۱۱۳۱) «نوروزنامه» اثرینده تورکلرین نووروز بایرامینی بیر داها خاطرلادیر (کافکاسیالی ۲۰۰۰: ۲۸-۲۹). دیگر طرف‌دن، نظامی گنجوی «ایسکندرنامه» اثرینده ا.ا. او، یازیردی کی، نووروز ائرامیزدان اول ۳۵۰-جی ایلده تورکلر طرفیندن بؤیوک دؤولت بایرامی کیمی قئید اولونوردو (گنجویی ائت آل. ۱۹۸۲).
یئنی گونون اساسی شومئرلره گئدیب چیخیر. شومئر افسانه‌سینه گؤره، طبیعت قیشدا محصولدارلیق تانریسی ایولون اؤلومو ایله قیش یوخوسونا گئدیر. ایولون اؤلوم تانریسی نئرقالین یئرالتی دونیاسیندان محصولون محصولدارلیق ایلاهه‌سی ایناننایشتار طرفیندن خلاص ائدیلدیی زامان طبیعت ده جانلانیر. ایول آیی و بونا گؤره ده طبیعتین اؤلوم یوخوسوندان اویانماسی خالق طرفیندن بایرام ائدیلیردی. بو افسانه تورکلرده اؤلئن-اؤلئنگ آدی ایله تانینیر (کافس اوغلو: ۲۰۰۰). فارسلار نووروز بایرامینی ۱۱-جی عصرده قئید ائدیرلر. اونلار بونو ۱۹-جو عصردن قئید ائتمه‌یه باشلاییبلار. بو، فارس میللت‌چیسی فردوسینین تشویقی ایله باش وئردی. فردوسی بو بایرامی فارسلارین بایرامی کیمی گؤسترمیشدیر. حالبوکی فارسلار نووروزو تورکلردن اؤیرنمیشلر. بو گون ده ایراندا اوتوز میلیون تورک یاشاییر. قزنویلر، سلجوقلولار، تئیموریلر، قاراقویونلولار، آققویونلولار، صفویلر، قاجارلار، آوشارلار کیمی بیر چوخ تورک دؤولتلری عصرلر بویو بو بؤلگه‌یه حاکم اولموشدور (پارماکسیز اوغلو ۱۹۸۹: ۲۱۸). فارسلار ایکی فرقلی گونو نووروز آدلاندیردیلار. بونلاردان بیری ده «نووروز نامه» کیمی تانینان شمسی تقویمینین بیرینجی آیی اولان «فروردین» آیینین بیرینجی گونودور. روایته گؤره، جم بوتون دونیانی گزدیک‌دن سونرا آذربایجانا گلیب، بورانی بینیب و تاخت-تاجینی قوروب. هم تاخت، هم ده لعل-جواهیرات‌لی پالتار و تاج دوغان گونشله نورا قرق اولموشدو. بو وضعیتی گؤرنلر «بو گونون بیر فرقلسلیگی وار، باشقا گونلر کیمی دئییل، یئنی گوندور» دئییردیلر. اونلار بو گونه «نووروز»، جمی ایسه «شید (ایشیق)» سؤزونو علاوه ائد‌رک «جمشید» آدلاندیریبلار. دیگر بیر ایران روایتی جمشیدین آتشی کشف ائتمه‌سی ایله باغلیدیر (پاکالین ۱۹۷۱: ۶۸۶). نووروز کیمی تانینان دیگر گون فروردین آیینین یئددینجی گونودور. بونا «نوروز» دئییلیر (پالا ۱۹۹۸: ۲۳۸). فارسلاردا تامامیله افسانوی کاراکتئر قازانان نووروز بو گون ده قئید اولونور. عربلرده نووروز عنعنه‌سی یوخ‌دور. چونکی قدیم عربلر و یهودیلر آراسیندا یئنی ایل گئجه‌سی پاییزا تصادف ائدیردی. نوروز عنعنه‌سینین عرب دونیاسینا ساسانی دؤولتینین عربلر طرفیندن داغیدیلماسیندان سونرا داخیل اولدوغو گؤرونور. زامان کئچدیکجه ایسلام قیافه‌سی آلدی و بو گونه قدر ده داوام ائتدی. بو روایتلری بئله سیرالاماق اولار: (اونک ۱۹۷۲) ۱. الله گئجه ایله گوندوزون برابر اولدوغو نووروزدا دونیانی یاراتمیشدیر. ۲. آد‌م نووروزدا یارادیلمیشدیر. جننتده یاشایان پیغمبر. آد‌م و حوا شیطانین آردینجا گئتدیکلری و قاداغان اولونموش مئیوه‌لری یئدیکلری اوچون آد‌م سئرئندیس آداسینا، حوا ایسه جده‌یه سورگون ائدیلدی. پئشمان الله آد‌م و حوانی باغیشلادی و نووروز گونو اونلاری عرفاتدا بیر آرایا گتیردی. ۳. یوسف پیغمبری قارداشلاری قویویا آتدیلار. یوسیفی نووروزدا بیر تاجیر خلاص ائتدی. موسانین اساسی ایله قیرمیزی دنیزی یاریب آردیجیللارینی خلاص ائتدیی گون نووروز ایدی. دئلفین طرفیندن اودولموش پیغمبر. یونوس نووروزدا ساحله بوراخیلدی. ۴. الله اینسانلاری یاراداندا کایناتداکی بوتون اولدوزلار حامل-قوچ بورجونده توپلانمیشدی. ابوالقازی باهادیر خانین تفررواتی ایله نقل ائتدیی ائرگئنئکون داستانیندا بو بایراملا باغلی معلوماتلار وار (سامی طرز: ۱۴۷۴-۱۷۷۶). تورکلرین سوننی، علوی و بئکتاشی طبقه‌لرینده نووروزلا باغلی موختلیف اینانجلار فورمالاشیب.
بئکتاشیلر، نوروز هز. علینین آد گونو کیمی قبول ائدیرلر. همین گون هز. فاطمنین ائولندیینه اینانیرلار. علوی اینانجینا گؤره، نووروز حضرت پیغمبر طرفیندن. علینین (ع) خلیفه اعلان ائدیلدیی گوندور (نویان ۱۹۹۳: ۱۰۲-۱۰۳). لاکین نووروزلا باغلی اینانجلار نظره آلیندیقدا بو گونون طبیعتین اویانماسی ایله بیرباشا علاقه‌لی اولدوغو گؤرونور. بو فاکتی نظره آلان گؤلپینارلی نووروزون «طبیعت بایرامی» اولدوغونو بیلدیریر (گؤلپینارلی ۱۹۵۷). ۱. نووروزون تورک مدنیتینده اؤنمی تورک خالقی بوتون بایراملارین دینی و میللی اینانجدان، جمعیتی، عادت-عنعنه‌لری، دویغولاری و طبیعت حادثه‌سینی ناراحات ائد‌ن اورتاق یادداشدان یاراندیغینا اینانیر. عمومسلیک‌ده «یئنی گون» معناسینی وئرن نووروز آدلانان یاز بایرامی طبیعتده اینسان روحونون اویانماسی ایله قئید اولونان بایرام‌دیر. او دا معلوم‌دور کی، بئله بیر بایرام، یعنی فصللرین دییشمه‌سیندن دوغان خصوصی گونلر بیر چوخ خالقلارین اجتماعی حیاتیندا موختلیف آدلار آلتیندا باش وئریر. بورادا دقت چکن مقام یازین باشلادیغی واختدیر. ت
تورکلر بو تقویم دییشیکلیینی تورپاغین اویاندیغی گونله عینیلشدیردیلر. تورک خالقی بو شؤوقو دعالاریندا بئله ایفاده ائدیر: «سن (تورکلرین اجدادی) ایلک دفعه گؤی گورلایاندا، یاغیشلی یئر آلتمیش نؤع گول له، آلتمیش نؤو حیوان سوروسو ایله بزدیلمیش زامان یاراندین.
ایلک دفعه کیشنه‌دی." (بایکارا ۱۹۹۷) چین منبع‌لریندن کوتادقو نوروزلا باغلی قئیدلر بیلیگ‌دن، کاشقارلی محموددان بیرونییه، نظام المولکون سیاستنامه‌سیندن ملیکشاهین تقویمینه، آققویونلو اوزون حسن بیین قانونلارینا قدر معلوم‌دور. دیگر طرف‌دن، سیواس حکمداری کادی بورهان الدین احمد، صفوی دؤولتینین قوروجوسو شاه اسماعیل، سلطان ۱-جی احمد و سلطان 6. موراد، قاضی مصطفی کمال آتاتورک، کازاسکئر باکی افندی و شیخ السلام یحیی افندی، شاعرلریمیز کول اوغلو، پیر سلطان آبدال، حسنو بابا، نظامی، فضولی، توسی، نوای افندی، نفی، ندیم، حسین سواد و محمت کیمی حکمدارلار عاکیف، نامیک کمال، شهریار و ماخدومکولونون اوزون مدت «نوروزییه» و یا «باهاریه» آدلی شعیرلرله نووروز بایرامینین گلیشینی قئید ائتدیکلری ده معلوم‌دور (بایکارا ۱۹۹۷). معلوم‌دور کی، تورک دونیاسیندا هونلاردان گونوموزه قدر گلیب چاتمیش طبیعتین اویانماسی معناسینی وئرن، بعضا موختلیف آدلارلا قئید اولونان نووروز شنلیکلری بو آدلارلا کئچیریلیر: نوروز، ناوروز، نووروز، سلطان- نوروز، ناورئز، نئوریس، ناوروس، نووروز، ناوریس اوییخ، نوروس، گرئات دای اوف میللئت، اولو.کون، ائرگئنئکون، بوزکورت، چاغان، کورک‌لو مارتا، باهار بایرامی، یئنی ایل، یئنی گون، دوققوزونجو مارت، مئرئکئ ، مئیرام، نارتوکان، نارتاوان، ایسیاخ بایرامی، مئوریس، باهار بایرامی، یؤروک بایرامی، آلتای کؤدورگئنی. گؤروندویو کیمی، بوتون تورک توپلوملاریندا فرقلی آدلارلا قئید اولونان نووروز بیرلیک و بیرلیک سیموولونا چئوریلمیشدیر (چای ۱۹۹۳: ۷۰-۷۲). ی. ح. حاجیبین تورک-ایسلام کلاسسیکلریندن بیری کیمی تانینان «کوتادقو بیلیگ» اثرینده یازین گلیشی، طبیعتین قیرمیزی و قیرمیزی رنگلرله بزدیلمه‌سی طبیعتین چوخ جانلی تصویرلری ائدیله‌رک ان گؤزل شکیلده تصویر ائدیلمیشدیر (چای ۱۹۹۳). : ۷۱-۷۳). تورک ادبیاتینین ۱۴-جو عصری. عصرین ان بؤیوک نماینده‌سی کایقوسوز آبدال نووروزو بئله تصویر ائدیر: «باهار فصلی گلدی، بوتون دونیا یاشیللیغا بوروندو. کاینات سؤزون اصل معناسیندا جننته چئوریلدی. چیچکلر مین رنگه بویانمیش کیمی الواندیر. بعضیلری قیرمیزی، بعضیلری آغ، بعضیلری ایسه آچیق ساریدیر (گوزل ۱۹۹۵: ۹۳-۹۵). بنؤوشه بد نظرلره چاتدی و باهاری موژده‌له‌دی. ریحان چادیرینی آچیب، لاله گلین کیمی الینه خینا ووروب، زانباق گول باغیندا یئللیر. «سوبه چاغی بولبول اوخویار، اؤردک-قازلار سو کنارینا قونار» (ائرگون ۱۹۳۵: ۱۱۵). نووروز میللی بیرلیک و همرایلیک بایرامیدیر. بو بایرامی چوباندان توتموش سلطانا قدر موختلیف مذهب و طریقتلردن اولان تورکلر بیرلیک‌ده قئید ائدیرلر. بو او دئمک‌دیر کی، بیزیم مدنیتیمیزده نووروز حقیقتن ده بیزیم اوچون میللی بیرلیین، همرایلیین، قارداشلیغین ان گؤزل نومونه‌لریندن بیرینی تمثیل ائدیر. بو باخیمدان دینی و میللی بایراملارین فردلرین جمعیته اینتئقراسییاسی، بیرلیین برقرار اولماسی باخیمیندان مهم فونکسییالاری واردیر. تورکلرین بیلینن ان قدیم تاریخیندن بری بایراملار بیرلیک و بوتؤولویو تامین ائد‌ن بیر خصوصیته مالیک‌دیر (کیلیچ ۲۰۰۰). موختلیف تورک توپلوملاری آراسیندا موشاهیده ائدیلن آتیشما اوولاری، تویلار، یوغلار و ضیافتلر بؤیوک جوشغو ایله قئید اولوندو. تورکلر اوچون بایراملار حقیقتن ده میللی شعور و میللی بیرلیک اوچون مهم زمین یارادیر. بایراملاردا کاسیبلارا یئمک وئریلیر، اینجیینلر باریشیر، احتیاجی اولانلارا کؤمک‌لیک گؤستریلیر. قوهوملار، قونشولار، عائله آغساققاللاری زیارت ائدیلیر. بوتون بونلار جمعیتده‌کی علاقه‌لری گوجلندیریر، فردلر آراسیندا عمومی کئیفیتلری آرتیریر. بو گون طبیعتین یئنیدن جانلاندیغینا اینانیلیر. اصلینده بو جور اینانجلار ایسلام‌دان اوولکی طایفالاردا دا یایگیندیر. شومئرلرده "تامموز" آدی وئریلن و داها چوخ "آتتیس" کیمی تانینان میفولوژی قهر‌مان ایبرانیلرده "آدون"، یونانلاردا "آدونیس" کیمی تانینیر. شرقده نووروزون قرب‌ده‌کی بو افسانه‌لرله اوخشارلیغی دقتی چکیر. تورکلر آراسیندا باهارین گلیشینین سیموولو اولاراق قئید اولونان نووروز تاریخین قارانلیق دؤورلریندن بری تورکلرین مدنی شکیلده یاییلدیغی گئنیش بیر اراضیده قئید ائدیلیر و بو گون ده قئید اولونور. نووروز بو جوغرافییادا اینسانلاری بیرلشدیرن، بیرلیک و همرایلیگی گوجلندیرن بیر گوندور. ۲. عثمانلی ایمپئراتورلوغونون نوروزییه شنلیکلری سلجوقلولار و آنادولو بئسلیکلرینده یئنی ایل گئجه‌سی گونشین قوچ بورجونه گیردیی گون «نووروز» گونو کیمی قبول ائدیلیردی. نووروزون تقویمین باشلانغیجی کیمی اهمیتی عثمانلی ایمپئرییاسی دؤورونده ده داوام ائتمیشدیر. نووروز هم خالق آراسیندا، هم ده سارای عادت-عنعنه‌لرینده اؤز اهمیتینی قورویوب ساخلامیشدیر. سلجوقلو دؤولتی بو گونون یئنی ایل کیمی قبول ائدیلمه‌سی مسئله‌سینی اونون حیاتینا باغلامیش و بو گونون ایلک گونونده وئرگی ییغمیشدی. عینی عنعنه عثمانلیدا دا داوام ائتدی. اصلینده بیز بیلیریک کی، تورکیه جومهوریتی ۱۹۸۵-جی ایله قدر مارتی یئنی مالییه ایلی کیمی قئید ائدیردی. عثمانلیلاردا نووروز اوچون یازیلان شعیرلره «نوروزییه» دئییردیلر. بو مانیسلرده باهار و سئوگی وورغولانیب. «باش حکیمین هر مارتین ۲۱-ده ائتدیی چوخ خصوصی بیر شئی.
سلطانین نووروز پاستاسی اوچون وئردیی "نووروز اوجو" هئچ واخت ۲۰۰ سیکه‌دن آز اولمامیشدیر (سامی ترز: ۱۷۴۳-۱۴۷۵). عثمانلی دؤورونده نووروز چوخ جانلی قئید اولونوردو. عثمانلی عائله‌سینی سورگون ائد‌ن کایی طایفهسینا منسوب قاراکئ‌چسلی طایفه سینین عضولرینین مارتین ۲۱-ده ارتوغرول قازینین توربه‌سی اطرافینا توپلاشاراق بورادا بایرام کئچیردیکلری معلوم‌دور. دئمک اولار کی، بو گونون آدینی مارتین ۲۱-ی سلطانین خالقین بایرامینی قئید ائتدیی و شنلیکلرده ایشتیراک ائتدیی گون اولماسی و «نووروز سلطانی»، یعنی نووروز بایرامی اولماسی ایله علاقه دار آلمیشدیر. سلطانین ایشتیراکی. چونکی عثمانلی دؤورونده تقویملر همیشه مارت آییندان باشلاییردی. بو سبب‌دن عثمانلیلاردا مالییه ایلینین باشلانغیجی نووروز کیمی قبول ائدیلمیش و دئمک اولار کی، بوتون نظامنامه‌لرده وئرگینین ایلک حصه‌سینین ییغیلدیغی گوندور. تورکلره عایید اولان و دونیانین ان دقیق تقویملریندن بیری اولان و لقب‌لی جئلâلوددئولئ ایله جلالی تقویمی آدلاندیریلان تقویمین باشلاما تاریخی قرینویچه گؤره ۲۱ مارت اولاراق سلطان ملیکشاهین دؤورونده حاضرلانمیشدیر. واخت (جومعه، ۹ رامازان ۴۷۱ هیجری). بو تاریخ عثمانلیلاردا «نووروز سلطانی» آدلانیردی و نظامنامه‌لرده‌کی مودعا ایله وئرگینین ایلک تاکسیتینین آلیندیغی واخت ایدی: «نووروز سلطانی و وئرگی درجه‌سی سونونجو پاییز آییندان اول گؤتورولور». بو مجلله‌لرده نووروز «باهارین ایلک نووروز فصلی» اولاراق ایفاده ائدیلمیشدیر (برکان ۱۹۴۳: ۲۰۴). هر ایل یئنی ایل گئجه‌سی «هدیه نوروزیه» آدلانان وزیر، وزیر و ایالت والیلری طرفیندن سلطانلارا تجهیز اولونموش آتلار و باحالی پارچالار هدییه ائدیلیردی. سادرازاملارین «نوروزییه پیشکئش» آدی ایله وئردیی هدییه‌لره مثال اولاراق ایلک عثمانلی سالنامه‌چیسی مصطفی نایما افندینین تاریخی و ایپشیر مصطفی پاشانین 6. محمده تقدیم ائتدیی نووروز حاقیندا و اونون باش وزیر تعیین اولونماسی حاقیندا معلومات وئریلدی. نووروزدا هر ایل بیرینجی میرآخورون تقدیم ائدجیی قانون اولان «رکابیه پیشکئش» سببیله بیرینجی و ایکینجی مئرآخور، بؤیوک و کیچیک آهور شنلیکلری، آرپا روزنامچه‌سی کیمی دؤورون خصوصی مؤمنلری، آرپا مأمورو، پول دییشدیریجیسی، میر آخور اول کخدا و مأمور لیباس گئیینمیشلر.(اوزونچارشسلی ۱۹۴۵: ۵۰۳-۵۰۷). سارایین کناریندا، نووروزا بیر نئچه گون قالمیش اجزاچیلار کیچیک چای ایستکانلارینا و یا ایستکانلارینا ترکیبی اونلارا معلوم اولان مجونلا دولدوروب تانیش موشتریلرینه، محلنین نزاکت‌لی و ایمکانلی آداملارینا گؤندرردیلر. بو هدییه‌لری آلانلار، عادتا، اوزینده گوموش بیر مئجیدی باهاسی وئریر و اجزاچی شاگیردلرینی سئویندیریردیلر. اجزاچیدان گتیریلن عربجه سین حرفی ایله باشلایان نوروزییه و یئددی گوناه (آغیر گوناه)، یعنی سود، سیمیت، سوککئر، سالئپ، سیرکه، سوغان سئمک (بالیق) و یا هئیوا نیمچه‌یه دوزولور و ائو صاحبینین یانینا گتیریلیر و ائوده اولانلار نیمچنین اطرافینا قویولور، ایکی دیز اوسته اوتورورلار. ائوین آغاسی هامینین گؤزو اؤنونده هر کسه بو اینقرئدیئنتلردن بیر ایستکان پایلایار، گونورتا ساعتلاریندا گونشین قوچ بورجونه گیرجیی آنی گؤزلییردیلر. ساعت دوز اولاندا اولجه مجون گؤتورولر، سونرا دیگرلری «بوردا گئتدین» اونوانی ایله گؤتورولر، ائوین آغاسی اوزون-اوزادی ایل موبارک دعا ائدردی، اللر اؤپردی. مراسیم بیته‌جک‌دی. خمیری یئدیک‌دن سونرا سو، قیزیلگول و یا لیمون شربتی ایچمک عادت ایدی (حالاچ اوغلو ۱۹۹۶: ۱۸۳-۱۸۵). هر ایل نووروز بایرامیندا باش حکیملر موختلیف بیرلشمه‌لردن «نوروزییه» آدلی قیرمیزی و عطیرلی خمیر حاضرلاییب، چینی قابلاردا نووروز گئجه‌سینده سلطانا، شاه‌زاده‌یه، وزیره و مؤهتره‌مه تقدیم ائدر، موختلیف ایکراملار آلیردیلار. قارشیلیغیندا هدییه‌لر. نووروز مراسیمینی تقدیم ائد‌ن باش حکیمین سلطانین حضوروندا خز گئییندیریلمه‌سی عادت ایدی (اوزونچارشسلی ۱۹۴۵: ۳۶۶، ۳۶۷). یوخاریدا قئید ائتدییمیز کیمی، توند قیرمیزی رنگ‌لی، آغیزدا خیرتیلدایان سسلی، شکرلی مورببنی خاطرلادان نووروز پاستاسی سارایدا حاضرلانیردی و قیرخ موختلیف اینقرئدیئنتدن عبارت ایدی. بو مؤوضودا آپاریلان آراشدیرمادا بو قیرخ نؤو مادده آراسیندا؛ میخک، عطرلی بیبر، زنجفیل، زولومبا، قارا بیبر، قایماقلی تارتار، کئشنیش، کابابییه، کوکوس، خیار، ماستیک، زغفران، دارچین، دارچین چوبوغو، خاردال، میرری صافی، ائلیکسیر، ایندیقو، بیان بالی، کارانداش. ساری حالیلئ ، زیره، ساری کوک، دارچین چیچیی، موسکات، قارا زیره، داری فولفول، راوئنت، لیمون دوزو، وانیل، پورتاغال قابیغی، ایتیمیش کؤکو و شکر (اونوئر ۱۹۷۶: ۲۲۷، ۲۲۸). بو معلوماتدان سونرا آغلا شوبهه‌سیز مانیسا مئسیر بایرامی گلیر. عثمانلی دؤورونه عایید اولان نوروزییه خالق طرفیندن عنعنوی اولاراق ۱۶-جی عصره عایید ائدیلیر. بو، عصردن بری داواملی اولاراق قئید اولونان بیریدیر. ایجتیماعیت آراسیندا نووروزلا علاقه‌سی اونودولان و بو گون ده داوام ائد‌ن بو مراسیملرده شفا تاپماق اوچون چوخ سایدا اینسان ایشتیراک ائدیر. شاییه‌لره گؤره، بو عنعنه ۱۶-جی عصره گئدیب چیخیر. ۱۶-جی عصرده تصووف حکیمی مرکز مصلح الدین افندی طرفیندن باشلامیشدیر. (اونوئر ۱۹۷۶: ۲۲۵-۲۲۷). بوندان علاوه، نووروز عادت-عنعنه‌لری آراسیندا یئنی‌چری آغا ویکئله‌یه یئمک وئرردی. بو ضیافتده قوناقلارا شکرلی ادویاتلاردان حاضرلانمیش پاستا ایکرام ائدیلیردی (چای ۱۹۸۹: ۱۹۳). نه عثمانلیلاردا اولدوغو کیمی مملوکلرده ده وروزون مالییه ایلینین باشلانغیجی و یازین ایلک گونو کیمی قئید ائدیلدیی گؤرولور (بارکان ۱۹۴۳: ۲۰۰). ۳-جو عصرده تورک دؤولتی اولان صفویلرده ده نووروز قئید اولونوردو. احمد زامانیندا ائلچسلیکله ایرانا گؤندریلن دورری افندینین «سفرنامه»سینده قئید ائدیلمیشدیر (حالاچوغلو ۱۹۹۶: ۱۸۴- ۱۸۷). ۳. بوگونکو تورکیه‌ده نووروز عنعنه‌سی تورکیه‌ده نووروزلا باغلی عادت-عنعنه‌لره عرق و مذهبیندن آسسلی اولمایاراق تورکلر، کوردلر، چرکزلر و لازلار داخیلدیر؛ نوروز، نوروز، سلطان نوروز، نوروز سلطان، مارت دوکوزو، ائرگئنئکون و یؤروک کیمی آدلارلا تانینان نووروز آنادولونون موختلیف بؤلگه‌لرینده قئید اولونور (اونوئر ۱۹۷۶: ۲۲۳، ۲۲۴). مارتین ۲۱-دن ۲۲-نه کئچن گئجه قونشولار، یاخین قوهوملار بیر-بیرینی زیارت ائدیر، بیرلیک‌ده یئمک یئییرلر. سونرا بایرام ائدیرلر. قبری مارتین ۲۳-او سحر ساعتلاریندا زیارت ائد‌جکلر. گوناه ائد‌نلر باریشار، گوناهلار باغیشلانار. کند جامااتی بایراما گئتمه‌ینلردن اینجیگیر. علوی-بئکتاشی تورک توپلوملاریندا ۲۱ مارت بؤیوک مراسیملرله قئید اولونور.
نووروز گونو جمع ریتوالی کئچیریلیر. مراسیملر گون عرضینده باشلاییر و ائرته‌سی گون سحره قدر داوام ائدیر. میدان آچیلیر، یئنی سئوگسلیلر اؤز شعیرلرینی، شعیرلرینی اوخویورلار. سونرا نوروزییه‌لر اوخونور (بئیسان اوغلو ۱۹۶۳: ۲۲۵). مارتین ۲۱-ده مانیسادا کئچیریلن شنلیکلرده خالقا پاسلانان «مسیر پاستاسی»نین ترکیبینده‌کی ادویاتلار ایله ایرانلیلارین نووروز بایرامیندا حاضرلادیقلاری «هفت‌سین» معجونو دئمک اولار کی، عینیدیر. بو گون سئنتیابر آییندا قئید اولونان ارتوغرول قاضی مراسیمی عبدالحمیدین دؤورونده نووروز گونونده کئچیریلیب. بو بایراما «یؤروک بایرامی» دا دئییرلر. مئرسینین سیلیفکئ محلینداکی کؤچری کندلر آراسیندا کئچمیشدن گونوموزه قدر نووروز موختلیف عادت-عنعنه‌لرله قئید اولونور.
جنوب-شرقی آنادولو بؤلگه‌لرینده یئرلی خالق طرفیندن مارتین ۲۲-ده قئید اولونان نووروزا سلطان ناوروز دئییلیر. شرقی آنادولودا نووروز مارت آیینین سونوندا قئید اولونور. شرقی آنادولو توپلوملاری، علوی، سوننی و موختلیف طایفالار بو گئجه‌ده بوتون جانلی و جانسیز وارلیقلارین اللها سجده ائتدیکلرینه اینانیرلار. گون عرضینده قارشسلیقلی سفرلر ائدیلیر. اؤلن یاخینلاری اوچون دعالار اوخونور. هر ایل روزی وئریلن گون اولدوغو اوچون ایمانلاریندان اینجیینلر باریشار. بیرلیک و همرایلیک تامین ائدیلیر (فیرات ۱۹۸۱: ۲۱۷). دیگر طرف‌دن، آنادولودا نووروز بایرامیندا اوینانان اویونلار ایسه بئله‌دیر؛ گؤکبؤری، آت یاریشلاری، قیلینج ساللاما، گولش، سینسین، تئاتر، اورتا اویون، دوه اویونلاری، قیرمیزی گول اویونو، یاشیل یارپاق اویونو، آتش اویونو و س.
بو اویونلارین بؤلگه‌دن آسسلی اولاراق موختلیف آدلاری وار. بو گون تورکیه نین اورتا و قربی آنادولو کیمی بؤلگه‌لرینده قئید اولونان خدیر ایلیاس (خدیر ائللئز) بایرامی نووروز بایرامینین (قاراچیلارین داها چوخ ماراقلاندیغی) بیر واریانتیدیر. گؤروندویو کیمی، نووروز هئچ بیر دین و طریقتله باغلی بایرام دئییل. ۴. قافقازدان اورتا آسییایا نووروز عنعنه‌سی نووروز بایرامی تورکیه، چین حاکمیتی آلتیندا اولان شرقی تورکوستان، قازاخیستان، اؤزبکیستان، تورکمنیستان، قیرغیزیستان، شیمالی آذربایجان، جنوبی آذربایجان، قربی تراکیا، ماجاریستان، مولدووا (قاقاوز)، یاکوتییا، تاتاریستان، تاجیکیستان کریم، آهیسکا، چوواش، باشقیردیستان، موصول، کرکوک، اربیل، کیپر، خاکاسییا، داغیستان و دیگر قافقاز جمهوریتلر و ایجمالاریندا قئید اولونور. دقت ائدیرسینیزسه، نووروز بوتون مسلمان تورک بؤلگه‌لرینده قئید اولونور. نووروز تورک دونیاسیندا زامان، تقویم و طبیعتله باغلی عادت-عنعنه‌لر توپلوسودور. تکجه خالق یادداشیندا دئییل، هم ده سالنامه و تاریخی اثرلرده، سیاهت کیتاب و ژورناللاریندا یاشایان، شیفاهی و یازسلی ادبیاتدا گئنیش عکسینی تاپان نووروز هم ده میللی شعور عاملی کیمی بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. سووئت حاکمیتی ایللرینده نووروزون رسمی شکیلده قاداغان ائدیلمه‌سی تورک میللی شعورونون اونودولماسینا خیدمت ائدیردی. بوتون شرق دونیاسینا یاییلان نووروزون تورکلر اوچون فرقلی اهمیتی و عظمتی وار.
کؤکلری شومئرلره گئدیب چیخان و بوگونکو دونیادا گئنیش بیر جوغرافییایا یاییلان نووروزو قیرغیزلارلا اؤزبکلرین، تاتارلارلا قازاخلارین، باشقیردلارلا تورکمنلرین، قافقاز، آنادولو و بالکان تورکلرینین اورتاق دیری حساب ائتمک اولار.
قاراقالپاقلاردا "نووروز"، کریم تورکلرینده "نووروز"، آذربایجاندا "نووروز"، کازان تورکلرینده "نوروز"، یوقاسلاوییا تورکلرینده "سلطان نوروز"، اورتا آسییادا "نووروز نئوباهار"، قربی تراکیا تورکلرینده "مئوریس"، " مئوریس» آنادولودا. اونو «ائرگئنئکون، نوروز، خدیر نبی، خدیر ائللئز، یؤروک، مسیر بایرامی، باهار بایرامی» کیمی آدلارلا قئید ائدیرلر (کامالوو ۱۹۹۶: ۲۵۷-۲۵۹.). تورک جومهوریتلرینده ۲۱ مارت نووروز بایرامینی «میللی بایرام» اعلان ائدیبلر. اونلار بو گونو جوشقو ایله قئید ائتمه‌یه بؤیوک اهمیت وئریرلر. تورک مدنیتیندن قایناقلانان نووروز بایرامی هر جهتدن تورک عادت-عنعنه‌لری ایله زنگینلشن، بئش مین ایللیک تورک تاریخینه سؤیکنن میللی بایرام‌دیر. ۱۹۹۱-جی ایلده تورکیه‌ده بایرام اعلان ائدیلمه‌دن تورک دونیاسی ایله اورتاق بیر گون اولاراق بایرام اعلان ائدیلدی. ۴.۱. آذربایجاندا نووروز آذربایجاندا اوزون ایللردیر کی، نووروز بایرامی داوام ائدیر. ۱۱-جی-12. ۱۹-جو عصرده یاشامیش آذربایجان تورک شاعری نظامی گنجویی «ایسکندرنامه» اثرینده نووروز بایرامیندان بحث ائدیر. بو اثرده نووروز اودوندان نووروز آتشی حاضرلانیر و سوفره‌لر نووروز یئمکلری ایله دولدورولور.
کیشی ایله جینسی علاقه‌ده اولماقدان صحبت گئدیر (گنجویی ۱۹۸۲). آذربایجان تورکلری زامان-زامان موستقیللیکلرینی ایتیرسه‌لر ده، نووروز عادت-عنعنه‌لرینی همیشه قورویوب ساخلامیشلار. اونلار نووروزو اؤز ایچلرینده یاشاتمیش، یئنی نسیللره اؤتورموشلر. بو گون آذربایجاندا بو بایرام نووروز آدی ایله یئنی ایل بایرامی کیمی قئید ائدیلیر، آذربایجاندا ایسه نووروز یئنی ایلین باشلانغیجی کیمی قیمتلندیریلیر. ۷ بایرامین شؤوقله قئید اولونماسینی تامین ائتمک اوچون هر ائوده اولجه‌دن حاضرلیقلار باشلاییر. 18- ۱۹-جو عصرده یاشامیش آلمان سیاحی آدام اولئارینین بو مؤوضودا یازدیقلاری دقتی چکیر. ۱۶۳۷-جی ایلین مارتیندا آذربایجانین شاماخی شهرینده کئچیریلن یئنی ایل شنلیینده ایشتیراک ائد‌ن سییاح اورادا گؤردوکلرینی بئله تصویر ائدیر: «منجم تئز-تئز اوتوردوغو یئردن قالخیب گونشین هوندورلویونه باخیر، بئله‌لیکله ده آنی گؤزلییردی. گونشین گئجه ایله گوندوزون برابرلیگی نقطه‌سینه چاتاجاغی زامان. گؤزلدیی آن گلیب چاتاندا اوجا سسله دئدی: "یئنی ایلدیر!" درحال توپلاردان آتش آچیلدی، شهرین قالا دیوارلاری اطرافیندا ناغارا چالیندی و بایرام شنلیگی باشلادی. منججیم اولمایان کندلرده، شهرلرده یئنی ایل یاخینلاشاندا آغساققاللار دیری بالیقلاری سو ایله دولو قابا قویاردیلار. ایلین دییشدیریلمه‌سی آنیندا بالیق آرخاسی اوسته چئوریلیر. «کؤهنه ایلین سونو و یئنی ایلین باشلانغیجی بالیقلارین گئری قاییتماسیندان بللی اولاردی» (شهریار ۱۹۸۷).
آذربایجاندا نووروز بایرامی عمومیتله مارتین ۲۰-۲۱-ده قئید اولونسا دا، بو گونلردن اوولکی دؤرد هفته نین چرشنبه‌لری ده نووروز عادت-عنعنه‌لری باخیمیندان اؤنملیدیر. بو چرشنبه‌لر مووافیق اولاراق سو چرشنبه‌سی، اود چرشنبه‌سی، یئل چرشنبه‌سی و تورپاق چرشنبه‌سی آدلانیر. بو چرشنبه‌لرده موختلیف تدبیرلر تشکیل اولونور. نووروز بایرامی گونلرینده ائولرده بایرامین اولدن بیتمیش رمزی «سمنی» (بوغدا اوتو) اؤز یئرینی توتور. دئسئرتلر بایرامین وازکئچیلمز ائلئمئنتلری آراسیندادیر. ان اهمیت‌لی نووروز دئسئرتلری شئکئربورا، پاخلاوا و شکر چؤرییدیر.
بایرامی تبریک ائتمک اوچون ائو-ائو گزن اوشاقلارا فیندیق، قوز، پوسته کیمی موختلیف قوز-فیندیقلاردان حاضرلانان قاریشیقلار و کونفئتلر وئریلیر. اینسانلار نووروزو اؤز ائولرینده بایراما حاضرلیق گؤره‌رک قئید ائتمکله یاناشی، هامینین ایشتیراک ائتدیی شهر و کندلرده کوتلوی ایلنجه‌لر تشکیل ائتمکله، بایرام عنعنه‌لرینه خاص تئاتر تاماشالاری نوماییش ائتدیرمکله بایراما رنگ قاتیر. بایرام گونلرینده گنجلرین و اوشاقلارین ان چوخ ایستیفاده ائتدیی و سئویملی اویونلاریندان بیری ده «کؤسا» اویونودور. گنجلردن بیرینه خز پالتارینی باشیاشاغی گئییندیریرلر. خز گئین شخص چئویک و آکتیو اینسان اولمالیدیر. بو آدامین اوزونو اونلاییب باشینا «موتال» آدلی اوزون پاپاق قویورلار.
اونون بوینونا زنگ تاخیب پالتارینین آلتیندان قارنینا یاستیق باغلاییرلار. اونا بیر چؤمچه وئریب قاپی-قاپی آپاریرلار کی، نووروز هدییه‌لری ییغسین. ان چوخ یاییلمیش نووروز ایلنجه‌لریندن بیری ده اوشاقلارین یومورتا سیندیرماسی اویونودور. یومورتاسی قیریلان اویونو اودوزور و یومورتالارینی قالیبه وئریرلر. نووروز عادتلریندن بیری ده گئجه‌لر قاپییا قولاق آسماق عادتیدیر. بونا اویغون اولاراق گنجلر قولاقلارینی باغلاییر، قونشونون قاپیسینا یاخینلاشیر، قولاقلارینی آچیر و ایچریدن گلن سسلری ائشیتمه‌یه چالیشیرلار. ایلک ائشیتدیکلری سؤزلر گؤزل سؤزلر اولسا آرزولارین گئرچکلشجیینه اینانیلیر.
قیشین سون ایکی آیی، ۶۰ گون بؤیوک چیللره و کیچیک چیللره بؤلونور. بؤیوک چیل اوچون ۴۰ گون، کیچیک چیل اوچون ایسه ۲۰ گون لازیم‌دیر. بؤیوک باشلانغیج گونونون گئجه‌سی "چیللر گئجه‌سی" آدلانیر. بو گئجه کیشیلر نیشانلی قیزلارا «چیل» دئییلن هدییه‌لر گتیریرلر. چیل بؤیوک نیمچه‌ده گؤتورولور. بو نیمچه‌ده عائله عضولرینه سووئنیرلر گتیریلیر. اونلار کورسویه توپلاشیب گئجه بویو صحبت ائدیرلر (ایدریسی ۱۹۹۵: ۲۲۹-۲۳۰) ۴.۲. اورتا آسییادا نووروز تورکمنیستاندا تورکیه و آذربایجانداکی عنعنه‌یه بنظر شکیلده قئید اولونور. تورکمن کلاسسیک شعیرلرینده نووروز سؤزونه تئز-تئز راست گلینیر. گؤرکه‌ملی تورکمن شاعری ماهتومقولونون میصراعلاری: نصیبیمیز چوخ اولمادی، پاییزدان ایستدیم سنی، دئدین قیش اوخوسون، تزه نووروزدان سنه پرستیش ائدیره‌م بونا مثالدیر (ماختومقولو ۱۹۹۳: ۴۰) .
تورکمنیستاندا نووروز حاقیندا معلوماتلاری نشر اولونان اثرلردن اؤیرنیریک. آ. جیکیئو نشر ائتدیردیی اثرینده (Чикиев ۱۹۸۳) نووروزون آدینی چکیر. تورکمنیستاندا گون، هفته و آیا عایید آدلارین نووروزلا باغلی آدلاری وار.
اؤزبکیستاندا نووروز بایرامی اوزون مدتدیر کی، قئید اولونور. لاکین کمونیزمین ۷۰ ایللیک حؤکمرانلیغی دؤورونده دار بیر دایره‌ده کندلی و فئرمئرلر طرفیندن عائله بایرامی کیمی قئید اولونوردو. ایندی اؤزبکیستان دؤولتی بونو خالق بایرامی کیمی قئید ائتمک قرارینا گلیب. اؤزبکیستاندا نووروز عادتا بیر هفته داوام ائدیر. اؤزبکلره گؤره نووروز؛ باهار و امک، گنج‌لیک و گؤزللیک، سئوینج و خوشبخت‌لیک بایرامیدیر. نووروز بایرامیندا اینسانلار آراسیندا دوشمن‌چلیک آرادان قالخیر، دوستلوق توخوملاری جوجره‌رک گوج‌لنیر. اینسانلار چؤللره، تپه‌لره، داغتیی اراضیلره گزمه‌یه گئدیرلر. اؤزبکیستاندا آنالار قیزلارینی و گلینلرینی اؤزلری ایله آپاریر و موختلیف مئیوه-تروزلردن یئمک حاضرلاییر، سوفره‌لری بزییر. یئمکلرله دولو قازانلار بیشیریرلر. بول ات، تروز و کره یاغی ایله مشهور اؤزبک پلووو حاضرلانماسی معلوم عادتلردن بیریدیر. بو عادت «قازان دولو» آدلانیر و «روزیمیز دولسون» (اسگروو ۱۹۹۵: ۲۳۷) آرزوسو ایله باغلیدیر. اؤزبکیستاندا نووروزون سیموولیک قهره‌مانی وار. بو قهرهمان «نووروز آتا»دیر. یاشیل پالتار گئیینیر. بو رنگ باهار رنگینین سیموولودور. بعضا اونا «بابا نوروز» اوزینه «بابا دهقان» (بابا چیفت‌چی) ده دئییرلر. مارتین ایستنیلن شنبه و یا بازار گونو اینسانلار ایماملا بیرلیک‌ده قبیریستانلیغا گئدیرلر. یاشادیقلاری ائولری تمیر ائدیب تمیزلییرلر. محله کومیته‌لری مدنی تدبیرلر، اویونلار و ایلنجه‌لر تشکیل ائدیر. شاعرلر شعیر شنلیکلری تشکیل ائدیر، قوجالار صحبت ائدیر. اؤزبکیستاندا نووروزا «نئوباهار» دا دئییرلر. اؤزبکلر و تاجیکلر اوشاقلارینا بو آدلاری قویورلار. اوغلانلارا نوروز، قیزلارا ایسه نئوباهار و باهارای آدلاری قویولور (آسکاروو ۱۹۹۵: ۲۳۷-۲۳۸).
تورک میللتینین اورتاق بایرامی ساییلان نووروز قازاخیستاندا عصرلردیر قئید اولونور. قازاخ تورکلری نووروز اؤنجه‌سی ائولرینده عمومی تمیزلیک ایشلری آپاریر و هر کس اؤز پالتارینی گئیینیر. غضب‌لننلر باریشیر. اینسانلار بیر-بیرلری اوچون دعا ائدیرلر. قازاخلار ان آزی یئددی نؤو یئمکله حاضرلادیقلاری خصوصی یئمک حاضرلاییرلار کی، بونا «نووروز کؤژا‌سی» دئییرلر.هر کس اؤز ایمکانلاری داخیلینده نووروزو قئید ائدیر. بیری قویون کسیر، قوجالارا حؤرمت علامتی اولاراق کسیلن قویونون باشی بیشیریلیر، سوفره‌یه وئریلیر. ائوه نه قدر چوخ قوناق گلسه، ائو صاحبی بیر او قدر راضی اولار. یئمک‌دن سونرا قوناقلار ائو صاحبینه خوش آرزولار و خیر-دعا دیلییرلر. بایرام‌دا دوغولان اوشاقلارا نوروزبای و مئیرامبئک آدلارینی وئریرلر (تاجی اوغلوگیل ۱۹۹۵: ۳۲۳). آسییانین ان قدیم تورک بویلاریندان بیری اولان قیرغیزیستاندا نووروز عصرلردیر بایرام کیمی قئید اولونور. شرقی تورکوستان تاریخ‌چیسی انور بایتور، نوروز 11. عصر، چین منبع‌لرینه اساسلاناراق بیلدیریر کی، بایرام ۱۹-جو عصرده قورولموش بؤیوک قیرغیزیستان دؤولتینده قئید اولونوردو (کاراتایئو ۱۹۹۵: ۱۳۴-۱۳۶). قیرغیزلاردا نووروزلا باغلی بئله بیر سؤز-صحبت وار: «آتامیز ایسحاقین اوغلو اولان تورک آتامیز بؤیوینده جالالای آدلی بیرینین نووروز آدلی قیزی ایله ائولنمیشدی. مارتین ۲۴-نه تصادف ائد‌ن بو مقدس گون قیرغیز خالقینا میراث قالمیشدیر» (کاراتایئو ۱۹۹۵: ۱۳۵-۱۳۷). قیرغیزیستاندا نووروز بایرامی بیر هفته اول باشلاییر. اوجاقدا یئددی قازاندا یئددی نؤو خؤرک بیشیریلیر. قیزلار یئمک یئدیک‌دن سونرا اؤکوز آراباسینین آرخاسینا گاوالی آغاجینین بوداقلارینی، یاشیل اوتلاری ساریر و اؤکوزلری تارلادا سورمه‌یه باشلاییرلار. بو سیموولیک حادثه‌دیر. باهارین گلیشی و یئنی ایلده ایلک تارلادا گؤرولن ایش دئمک‌دیر. یاشلی آدام تارلادا بوغدا اکمه‌یه باشلاییر. اؤکوز آراباسینی سورن ایگید دئدی: «چو، حیوانیم (چو، گل، حیوانیم)، بونو منیم قولوم یوخ، اکینچینین قولو ائتدی! دئیه‌رک ایشه باشلاییر. اود یاندیریب اونون اوستوندن توللانماق عادتی دیگر تورک توپلوملاریندا اولدوغو کیمی قیرغیزلاردا دا مؤوجوددور. دیگر طرف‌دن، بو بایراما ایسلامی کیملیک وئرمک ایسته‌ینلر ده وار. لاکین قاقاوز، چوواش و بولقار کیمی خریستیان تورکلر ده بو بایرامی قئید ائدیرلر. دیگر طرف‌دن، نه خریستیان، نه ده مسلمان، بیر نؤو شامان اولان یاکوتییا ساکا تورکلری ده بو بایرامی قئید ائدیرلر. بو بایرام افقانیستان، پاکیستان و هیندیستاندا دا قئید اولونور. نوروز موغاللاری زامانیندا اورایا گئتمیشدی. قاراقالپاقلاردا نووروز بایرامی مارتین ۲۱-ده قئید اولونور و اوچ گون داوام ائدیر. دیگر تورک توپلوملاریندا اولدوغو کیمی، نووروز بایرامیندا دا گنج قیزلار و اوغلانلار آیری-آیری ائولره ییغیشاراق نیت ائدیر، گله‌جک اوچون دعا ائدیرلر. دوبروجادا کریم تورکلری آراسیندا نووروز عنعنه‌سی بو گون ده قئید اولونور. کریم تورکجه‌سینده نوروز سؤزو «ناورئز» کیمی یازیلیر (چای ۱۹۹۳: ۱۰۹-۱۱۱). قازان تورکلری آراسیندا نووروز دیگر تورک توپلوملاری ایله موقاییسه‌ده او قدر ده تانینمیر. بونونلا بئله، قازان تورکلرینین اجدادلاری ساییلان وولقا بولقارلاری آراسیندا بولقار قهره‌مانلاری کیمی بیر نووروز قوشماسی دا تانینیر (چای ۱۹۹۳: ۱۱۰-۱۱۱). دوبروجا تورکلری، او جمله‌دن نوقایلار دا اودون اوستوندن توللانیر. بو عنعنه "داماسک آتلاما" کیمی تانینیر. 5.یاخین شرقده و بالکانلاردا نووروز عنعنه‌سی.. اورتا آسییا، یاخین شرق و بالکانلار خالقلاری دا داخیل اولماقلا گئنیش بیر بؤلگه‌ده یئرلی رنگلر و اینانجلارلا قئید اولونان نووروز، هر بیر خالقین اؤز بایرامی ایله ائینیلشدیردیی و سیمووللاشدیردیغی بیر گوندور. مدنی دیرلر و ماهیت اعتباری ایله یازین گلیشی جوشقو ایله قارشسلانیر. قربی تراکیا تورکلری آراسیندا نووروز عادت-عنعنه‌سی «مئوریس» کیمی تانینیر. نووروز گونو اینسانلار کند شنلیکلرینه گئدیرلر.
بنؤوشه‌لر تارلالاردان ییغیلیر. بو بنؤوشه‌لر همین گون شنلیکلرده ایشتیراک ائده بیلمه‌ینلره وئریلیر. نووروز مراسیملرینده ایشتیراک ائتمه‌ینلر بو بنؤوشیی ۳ دفعه قوخولاییر و گؤزلرینه چکیرلر. نوروز عنعنه‌سی یوقوسلاوییا تورکلری آراسیندا کیفایت قدر یایگیندیر و "سلطان ناوروز" کیمی تانینیر. نووروز گونونده ایلنجه‌لر تشکیل ائدیلیر، آرزولار ائدیلیر.
نووروز، آنادولودا گؤرولن تطبیقلره پارالئل اولاراق کیپر تورکلری طرفیندن ده یاشانیر (چای ۱۹۹۳: ۱۱۴-۱۲۶).بو، خریستیان دونیاسینین دینی مضمونلا فورمالاشدیردیغی، ماراللارین چکدیی کیرشه‌لرله سئوینج و اومیدلر داشیدیغی «میلاد بایرامیدیر». سانتا کلاوسون سیموولو اولان قار دیاری. فرقلی بیر نومونه تشکیل ائدیر. بو شنلیکلرده شام آغاجی موتیوی اطرافیندا باهار هسرتی فورمالاشیر.
تقویم دییشیکلیینی ده ایفاده ائد‌ن بو شنلیکلره نظر سالدیقدا تورکلرین قئید ائتدیی یاز بایرامینین دا تقویم دییشیکلیینی عکس ائتدیردیینی گؤروروک.معلوم‌دور کی، شومئرلر، بابیللیلر، کعنانلیلار، عبرانیلر و ایرانلیلار، ائل‌جه ده قدیم یونانلار و رومالیلار، طبیعتین یئنی ایلینی قارشیلاماق اوچون شنلیکلر کئچیریردیلر.
اوزاق آسییادان بالکانلارا قدر تورک عادت-عنعنه‌لرینی بئله عمومیلشدیرمک اولار: «هونلار مارتین ۲۱-ده چؤللره گئدیر، شنلیکلر تشکیل ائدیر، تورکلر ایسه ائرگئنئکوندان چیخدیقلاری گونو عینی گونو حساب ائدیرلر» (کافس اوغلو ۱۹۹۷: ۱۱-۲۹، و س.).
۶. نووروز روسییادا و اوزاق شرقده یاشادیر. بلکه ده نووروزون معین معنادا نه قدر اونیوئرسال اولدوغونون ان پارلاق ثبوتو کؤهنه روس بایرامیدیر. «ماسلئنیچچا» آدلانان و قیشین سونو و یازین باشلانغیجی بایرامی کیمی کئچیریلن شنلیکلر گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیی مارتین ۲۱-دن بیر هفته اول باشلاییر و ۱۵ گون داوام ائدیر. ماسلئنیچچا "یاغ" معناسینی وئرن "ماسلا" سؤزوندن گلیر.
شیمالین سویوغوندا "بلین" آدلانان یوکسک یاغلی دئسئرتین ساری رنگی اوزون قیشدا حسرتله گؤزلنیلن گونشی سیمووللاشدیریر. باهارین گلیشی ایله باغلی هر چاغدا نووروز مراسیملرینه بنظر اینانج و مراسیملره راست گلینیر. مثلاً، یاکوتلار آراسیندا گؤی تانریسینین آدی ایله مراسیملر کئچیریلدیی، اینسانلارین یاشیل آغاجلارین آلتیندا کیمیز ایچدیی، حتی اورتادا یانان اودون اوستوندن توللاندیغی معلوم‌دور. عینی شکیلده، مونقوللارین، کالمیکلارین و تونقوسلارین دا اوخشار مراسیملر تشکیل ائتدیی گؤرونور.
معاصر اویغور رساملیغیندا اویغورلارین نووروز شنلیکلرینی عکس ائتدیرن رسملر چکیلمیشدیر. فیردوسینین «شاهنامه»سی و نووروزو ایران عادت-عنعنه‌سی ایله علاقه‌لندیرن دیگر منبع‌لر یالنیشدیر. چونکی ۱۱-جی عصرده نووروزلا باغلی معلوماتلار وار. عصردن بری گؤرونور. معلوم اولدوغو کیمی، ایران متنلرینده میلاددان اوولکی ایللرده نووروزلا باغلی هئچ بیر قئید یوخ‌دور. لاکین هونلاردا بو قئیدلرین اولدوغو معلوم‌دور. ۱۲ حیوانلی تورک تقویمینین باشلانغیجینین ۲۱ مارت اولدوغو دا معلوم‌دور (ایلتعبیر ۱۹۹۶: ۲۰۹-۲۲۰). نتیجه: جاری قیمتلندیرمه نووروز بایرامی تورپاغا، اینسانا، طبیعته سئوگی بایرامیدیر. بو محبتله یارانان بو عادت-عنعنه‌لر، آتالار سؤزلری، خالق ماهنیلاری، خالق ماهنیلاری، شنلیکلر، خالق رقصلری اجدادلاریمیزین دونیاگؤروشونو، طبیعته، اینسانلیغا سئوگیسینی عکس ائتدیریر. بورادا هم ده ساغلام حیات طرزی، اجتماعی دیرلر، اینسان و وطن کیمی معنوی و میللی ثروتلر اؤن پلانا چکیلیر. نووروز دوستلوق، قارداشلیق، یاخشسلیق و خوشبخت‌لیک بایرامیدیر. چوخ گئنیش بیر جوغرافییادا یاشایان تورک و مسلمان خالقلارینی بیرلشدیرن میللی عادت و عنعنه‌لر توپلوسو اولان نووروز دینی بایرام کیمی قئید اولونور، میللی بیرلیک و همرایلیک سیموولو کیمی گؤرولور. اؤلکه‌لره و زامانا گؤره موختلیف عادت-عنعنه‌لر اولسا دا، نووروز یوخاریداکی عادت-عنعنه‌لرین وئردیی مئساژلاردا اولدوغو کیمی سوله، تولئرانت‌لیق، همرایلیک و خوشبخت‌لیک دئمک‌دیر. فیکریمیزجه، یئنی گون طبیعتین هر کسه هدییه‌سیدیر. بو، تکجه بیر عرق اوچون دئییل، بوتون بشریت اوچون حیات سئوینجیدیر.
یئری گلمیشکن، بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی ۱۹۶۵-جی ایلدن بری ۱۵۰-دن چوخ اؤلکه‌ده مارتین ۲۱-ده «عمومدونیا عرقی آیری-سئچکیلیین آرادان قالدیریلماسی گونو»نو قئید ائدیر. چونکی گونش آیری-سئچکسلیک ائتمه‌دن دونیانی و بوتون بشریتی قیزدیریر. هر جانلی بیتکی، هر حیوان و هر اینسان بو یئنی گونده گونشین عدالتی ایله ایسینمه‌یه باشلاییر. عینیله، گؤره‌سن، نیه «عمومدونیا مئشه‌چیلیک گونو» مارتین ۲۱-ده ۱۵۰-دن چوخ اؤلکه‌ده قئید اولونور؟ چونکی طبیعتین ایلک دفعه فیدانلارینا قوجاق آچدیغی گون نووروز گونودور. مئشه‌لرده‌کی هر جور بیتکی باهاری قارشیلایان تورپاغا راست گلمیین سئوینجینی یاشاییر.
بئله بیر گوندن نئجه عرق‌چسلیک و آیری-سئچکسلیک واسطه‌سی کیمی ایستیفاده ائتمک اولار؟ نووروز تورکیه‌ده جومهوریتین ایلک ایللرینده رسمی اولاراق داوام ائدیردی. آرخا پلاندا قالان و آز قالا اونودولموش تورک خالقینا اؤز مدنی کیملیینی و کیملیینی وئرمک حرکاتی آتاتورکون باشلاتدیغی حرکات ایدی. اونا گؤره ده آتاتورک دئییر: «بیلک کی، اؤز کیملیینه صاحب اولا بیلمه‌ین میللتلر باشقا میللتلرین شیکایتیدیر. آلاجاقلاری تحصیلین حدودلاریندان آسسلی اولمایاراق، گنجلریمیزه و اوشاقلاریمیزا ایلک نؤوبه‌ده اؤز عادت-عنعنه‌لرینه، میللی عادت-عنعنه‌لرینه، تورکیه نین موستقیللیینه دوشمن اولان عنصرلرله موباریزه آپارماق لازیم اولدوغو اؤیردیلمه‌لیدیر» (آتاتورک ۱۹۸۱: ۱۹-۲۲). . دیگر طرف‌دن، اؤز کیملیگی، شخصیتی، میللی کیملیگی بخش ائدیلمیش میللته معاصر اولما یولونو ایضاح ائتمک آتاتورک حرکاتینین اساسلاریندان بیریدیر.
جومهوریتین ایلک ایللرینه قدر رسمی بایرام اولان نووروز جومهوریتدن سونرا یالنیز معین قروپلارین قئید ائتدیی یئرلی بایراما چئوریلدی. بو یوکسک قاوراییشین نتیجه‌سی اولاراق بیلیریک کی، او، میللی مدنیتین هر بیر خیردالیغینا، ان خیردا تفررواتینا قدر بؤیوک دقت یئتیرمیشدیر. اصلینده، نووروزا اولان قایغی دا بونون گؤستریجیسی اولوب. نتیجه اعتباری ایله گؤرمک اولار کی، منبع‌سیندن آسسلی اولمایاراق،. 3. ۱۱-جی عصرده مئتئه خان زامانیندان بری مؤوجود اولان بو بایرام تورکلر آراسیندا طبیعت بایرامی عنعنه‌سیدیر. خصوصیله ۱۲۰۰ ایلدیر
ماراقلیدیر کی، تورک قروپلارینین دئمک اولار کی، هئچ بیری ایله علاقه‌سی اولمایان ساکا تورکلری آراسیندا نووروز عادت-عنعنه‌لرینین ایزلری بو گون ده قالماقدادیر. اصلینده، اگر نووروز قرب‌دن و ایراندان قایناقلانان بیر عنعنه ایدیسه، بو بایرامین ساکلارا نئجه قاییتدیغینی منبع‌لره مراجعت ائد‌رک ایضاح ائتمک لازیم‌دیر. بو گون افقانیستان، ایران، ایراق، تورک دونیاسی، هیندیستان، بالکانلار و چینه قدر گئنیش بیر جوغرافییادا یاشاتیلیر. 20. عصرین اوللرینه عایید اولدوغو تثبیت ائدیلن نووروز شنلیکلری بو دؤوردن سونرا نظرچارپاجاق درجه‌ده ایتمک اوزره‌دیر.
بو گون ایجتیماعیتین اکثریتینه معلوم دئییل، بیلنلر آراسیندا یانلیش شرح اولونور. معلوم‌دور کی، مدنی دیرلریمیزه قارشی دویارسیزلیغیمیز بیرلییمیزی، بوتؤولویوموزو سارسیتماقدا سون درجه تأثیرلیدیر. بو سبب‌دن دده قورقودو، یونوس امرنی، حاجی بئکتاش ولینی، آهی ائورانی، فضولینی، محمت عاکیفی و نووروز کیمی قدیم دؤورلردن کؤک سالان عادت و عنعنه‌لریمیزی خاطرلایاق، بایرام ائدک. نووروز عنعنه‌سی دینین، مذهبین بایرامی دئییل. بو سبب‌دن بیر مذهب و یا ائتنیک منشأ آدینی گؤسترمک و یا ایستیثمار ائتمک، اونو آیرسلیق ائلئمئنتی کیمی تقدیم ائتمه‌یه چالیشماق دوزگون دئییل. بو، تاریخین بوتون فاکتلارینا ضیددیر.
بونونلا بئله، بؤیوک خالقلار و دؤولتلر ان ساده عنعنوی دیرلرینی بئله قورویورلار. ادبیات عسکروو، آخماتاح، (۱۹۹۵)، نوروز اؤزبکیستاندا یئنیدن خالق بایرامینا چئوریلدی، (ترجومه ائد‌ن: حسین اؤزبای)، آنکارا: آکم نشرلری. آتاتورک، م. کمال، آتاتورک سایس، (۱۹۸۱)، آنکارا: مئب یایینلاری، بارکان، اؤمئر ل.، (۱۹۴۳)، ۱۵-جی و 16. عصرلرده عثمانلی ایمپئرییاسیندا کند تصروفاتی اقتصادیاتینین حقوقی و مالییه اساسلاری، قانونلار، جیلد: ی، ایستانبول. بایکارا، تونجئر، (۱۹۹۷)، تورک کولتور آراشدیرمالاری، ایزمیر: آکادئمی کیتاپئوی. بئیسانوغلو، شؤوکت، (۱۹۶۳)، دیارباکیر، بوتون جبهه‌لری ایله ایستانبول. جیکیئو، آ.، (۱۹۸۳)، تورکمنلرین تقلید بایراملاری، فئستیواللاری و اویونلاری، آشقاباد. چای، عبدالحالوک، (۱۹۹۳)، تورک ائرگئنئکون بایرامی نوروز، آنکارا. ائرگون، س. ن.، (۱۹۳۵)، باکی-عمرو و شعیرلری، جیلد: ی، ایستانبول. ۷۲ بئشیر موستافایئو فیرات، م. شریف، (۱۹۸۱)، شرق ویلایتلری و وارتو تاریخی، آنکارا. گنجویی، نظامی، (۱۹۸۲)، ایسکندرنامه، (ترجومه ائد‌ن: عبدالله شایک)، باکی. گؤلپینارلی، آبدولباکی، (۱۹۵۷)، «نوروز: یئنی‌گون»، وطن، ۲۲ مارت، ایستانبول. گوزئل، عبدارحمان، (۱۹۹۵)، ۱۴-جو-۱۵-جی یوزییل ادبیاتیمیزدا نوروز و نوروزیئلئر، آنکارا: آکم یایینلاری. حالاچ اوغلو، یوسوف، (۱۹۹۶)، «عثمانلیلاردا نوروز شنلیکلری»، نوروز و رنگلر، تورک دونیاسیندا نوروز، ایکینجی بیلیک شنلیگی، بیلدیریلر، ۱۹-۲۱ مارت، آنکارا. ایدریسی، هبیب، (۱۹۹۵)، آنتیک ایران و آذربایجان دؤولتینده نوروز، آنکارا: آکم یایینلاری. ایلتئبیر، آبلیکیم، (۱۹۹۶)، «بوگون اویغور تورکلرینده کؤهنه عادتلر و نوروز»، نووروز و رنگلر تورک دونیاسیندا نووروز، ایکینجی بیلیک فئستیوالی، آتاتورک کولتور مرکزی، آنکارا. کافس اوغلو، ایبراهیم، (۲۰۰۰)، تورک میللی کولتور، ایستانبول. کافکاسیالی، علی، (۲۰۰۰)، «تورک کولتورونده نوروز»، بیزیم درنک ژورنالی، سایی: ۱، باکی. کامالوو، سابیر، (۱۹۹۶)، «قاراقالپاقلاردا نوروز»، نووروز و رنگلر تورک دونیاسیندا نوروز، ایکینجی بیلیک شنلیگی، سندلر، آتاتورک کولتور مرکزی، آنکارا. کاراتایئو، اولجابای ک.، (۱۹۹۵)، قیرغیز تاریخی و نووروز، آنکارا. کیلیچ، فیلیز، (۲۰۰۰)، «عثمانلی ایمپئراتورلوغوندا نوروز و کلاسسیک ادبیاتیمیز»، تورک دونیاسیندا نوروز، اوچونجو بین الخالق بیلیک فئستیوالی، بیلدیریلر، آنکارا. ماختومکولو، (۱۹۹۳)، ساییلمیش اثرلر، ۱-جی جیلد، آشقاباد. نظام المولک، (۱۹۸۹)، سیاستنامه، باکی: علم نئشریات. نویان، بئدری، (۱۹۹۳)، «نووروز، شیعه‌لرین بایراملاریندان بیری»، تدئد، سایی: یی، پروف. دؤکتور هانین تولوسا خصوصی سایی، ایزمیر. اونک، نظامئتتین (۱۹۷۲)، «آراس طایفه سینین عادت و عادتلرینده نووروز بایرامی»، تورک کولتورو درگیسی، سایی: ۱۱۹، آناکارا. پاکالین، م. زکی، (۱۹۷۱)، عثمانلیجا دئییم و تئرمینلر لوغتی، جیلد یی، ایستانبول. پالا، ایسکندر، (۱۹۹۸)، ائنسیکلوپئدیک دیوان شعیر لوغتی، جیلد: یی، آنکارا: مدنیت نازیرلیینین نشرلری. پارماکسیزوغلو، عصمت، (۱۹۸۹)، «نوروز»، تورک ائنسیکلوپئدییاسی، جیلت: 21، ایستانبول. سامی، شمس الدین، (ترز)، کاموس تورکی، ایستانبول. شهریار، م.، (۱۹۸۷)، حیدر بابایا سلاملار، باکی. تاجیوغلوگیل، توتای، (۱۹۹۵)، قازاخیستاندا نووروز شنلیکلری، آنکارا. اوزونچارشسلی، ی. ه.، (۱۹۴۵)، عثمانلی ایمپئرییاسینین سارای تشکیلاتی، آنکارا. بئشیر موستافایئو اونوئر، سهیل، (۱۹۷۶)، «تورکیه‌ده نوروز و نوروزیه»، واکیفلار دئرگیسی، جیلد: 6، آنکارا.
قایناق: ائوراسیا ژوورنال اوف اینتئرناتیونال ایستودیئس جیلد:۲ سایی:۳•ایول ۲۰۱۳
بشیر مصطفی یئو
نووروز «تزه ایل» دئمک‌دیر
دکتر آغاوئردی خلیل،
به کوشش : تانای شرقی
نووروز «تزه ایل» دئمک‌دیر، باهارین ایلک گونودور. بوتون مسلمانلارین حیاتیندا اصل یئنی ایله همین گوندن باشلانیر. نووروزون گلیشی ایله ائولره، عائله‌لره یئنی بوسات، شادلیق و سئوینج گتیریر. هامی چالیشیر کی، بو بایرامی یوکسک طنطنه ایله، اورک سئوینجی ایله، قلب فرحی ایله قارشیلاسین. هر ائوده، هر عائله‌ده نووروز بایرامینا اولجه‌دن حاضرلیق گئدیر. آنالار، باجیلار شکربورا، پاخلاوا، شورقوغال و باشقا نعمتلر بیشیریر، بوللوق و برکت رمزی اولان سمنی قویورلار.
ائل تونقال باشینا ییغیشیر، کوسولولر باریشیر، قوهوملار، دوستلار بیر-بیرینین ائوینه تبریکه گئدیرلر. گنج قیزلار، اوغلانلار مشل یاندینر، تونقال اوستوندن توللانیر، ائولره پاپاق آتیر، قولاق فالینا چیخیرلار. کوچه‌ده ده، قاتاردا دا، مکتب‌ده ده، ایداره و موسسه‌لرده ده هامینین دیلینده عینی سؤزلر سسلنیر: «بایرامینیز موبارک!»
نووروز بایرامی حالاللیق، تمیزلیک بایرامیدیر. نووروزا بیر آی قالمیش آداملار دؤرد چرشنبه آخشامینی قئید ائدیرلر. بو چرشنبه‌لرین هر بیری اینسانلارین یاشاماسی، بوتون حیاتین وارلیغی اوچون واجیب اولان دؤرد عنصردن بیرینه - اود، تورپاق، سو و هاوایا (یئله) حصر اولونور. بو دا نووروزون دونیانین ان قدیم، ان مودریک بایراملاریندان بیری اولدوغونو گؤستریر. نووروز شنلیکلری آراسیندا ایلین آخیر چرشنبه‌سی چوخ طنطنه ایله قئید اولونور.
نووروز بایرامی زامانی محله‌لرده، خصوصاً ده کند یئرلرینده اوشاقلار و گنجلر قاپی-قاپی گزیب بایرام پایی توپلاییر، موختلیف اویونلار کئچیریرلر. نووروزون بیر بزیی ده کوسا و کئچلدیر. اونلار اؤز اویونلاری ایله اوشاقلارا سئوینج گتیریر، اونلاری ایلندیریرلر.
نووروز بایرامی زامانی اولوب-کئچنلر ده یاد ائدیلیر، وطن اوغروندا جانینی فدا ائد‌نلرین اویودوغو شهیدلر خیابانیندان اینسان آخینینین آیاغی کسیلمیر. بو عزیز گونلرده هئچ کس اونلاری یاد ائتمه یی اونوتمور. نووروز بایرامی خالقیمیزین حیاتا نیکبین باخیشینین، طبیعتین و اینسانلیغین قلبه‌سینه اینامینین بایرامیدیر. ایندییه قدر اؤز قوت‌لی تأثیرینی ساخلایان بو گلنکسل بایرام میشتله ان کوتلوی خالق بایرامیدیر. یوردوموزا نووروز گلیر، باهار گلیر، یاز گلیر. قارانقوشلارین قانادیندا، یاواش-یاواش قیش یوخوسوندان اویانان تورپاغین رایحه‌سینده، آغاجلارین، گول-چیچکلرین تومورجوغوندا گلیر خالقیمیزین نووروزو، یوردوموزون باهاری.
باهار گلیر بیزیم آزاد ائللره،
ماهنی قونور دوداقلارا، دیللره.
پارلاق گونش میدان آچیر گوللره،
قارانقوشون موژده‌سیدیر نووروزوم!
نووروز بایرامی ندیر و هانسی اؤلکه‌لرده کئچیریلیر
نووروز بایرامی شیمال یاریمکوره‌سینده یازین گلیشی ایله عینی گونده قئید اولونور. ۲۱ مارت تاریخینده گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیی بو گونده قدیم زامانلاردان بیر سیرا خالقلار ائله همچینین آذریلر ده یازین گلیشینی، طبیعتین اویانیشینی یئنی ایلین باشلانغیجی کیمی قئید ائتمیش شنلیکلر کئچیرمیشلر. بو شنلیکلر تکجه آذربایجاندا یوخ همچینین ده ایران، افقانیستان، تاجیکیستان و ازبکستاندا و بیر سیرا شرق اؤلکه‌لرینده قئید اولونور. حتی ایران و افقانیستان تکجه بونونلا کیفایت‌لنمیرلر همین گون اونلاردا تقویمین ایلک گونو حساب اولونور و یئنی ایل ۲۱ مارت تاریخینده باشلاییر.
نووروز بایرامی ۲۰۰۹ – جو ایلده یونئسکو طرفیندن غیری -مادی مدنی ارث سیاهیسینا داخیل ائدیلمیش، ۲۰۱۰ – جو ایلده ایسه بمت (بیرلشمیش میللتلر) باش آسامبلئیاسینین ۶۴-جو سئسییاسینین ایجلاسیندا ۲۱ مارت تاریخی » ببین الخالق نووروز گونو» اعلان ائدیلمیشدیر. حال حاضردا دا بو بایرام عینی قایدا ایله قئید اولونور.
نووروز بایرامی منشایی و تاریخی
نوورزو بایرامی آذربایجاندا منشایی ان قدیم بایراملاردان بیریدیر. چوخ اوزون مدتلر دایم دین خادیملری و موختلیف طریقت نماینده‌لری نووروز بایرامینا دینی لیباس گئییندیرمه‌یه چالیشمیش و اونو اؤز گؤزلرینده آییرماق اوچون بو کیمی بیر سیرا ایشلر گؤرموشلر. دینی مسئله‌لرین نووروز بایرامینا تأثیری ایسه عرب خیلافتینین آذربایجانا گلیشی ایله باشلامیشدیر.
حتی بعضیلرینین فیکرینجه بو بایرام علینین حاکمیته گلدیی گونله باغلیدیر. یعنی خالق علینین حاکمیته گلیشینی قئید ائتمک مقصدی ایله بو بایرامی ائتمیشلر. آنجاق بیلدیرک کی، علی ایول آییندا حاکمیته گلمیش نووروز بایرامی ایسه بیلدییمیز کیمی مارت آییندا قئید اولونور.
خالقلارین چوخ حصه‌سی ائله قدیم زامانلاردان اولان عادتلری اؤزلرینده ساخلامیشلار. و معلوم اولور کی، کئچیریلن بو بایراملار، بو عادتلر هئچ بیر دینی احکاملارلا علاقه‌سی اولمادان کئچیریلیر.
نووروز بایرامی ایله علاقه دار بیر سیرا داهی صنعت اینسانلاری دا اؤز خصوصی گؤروشلرینی دئمیشلر. ابو ریحان بیرونی نووروز بایرامی حاقیندا اؤزونمخصوص موختلیف روایتلر، نووروز بایرامی ایله خالق آراسیندا یارانمیش عادت عنعنه‌لردن و نووروز بایرامینین یارانما سببلریندن بحث ائتمیشدیر. او اؤز اثرلرینده نووروز بایرامینین هر هانسی بیر دینی بایرام یوخ طبیعتین جانلانماسی یئنی فسلین گلیشی ایله علاقه‌لی دونیوی بیر بایرام اولدوغونو قئید ائتمیشدیر.
نووروز سوفره‌سی
نووروز بایرامی چرشنبه‌لری
قئید ائتدییمیز کیمی نووروز بایرامی گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیی ۲۱ مارت تاریخینده قئید اولونور. نووروزدان اول ایسه دؤرد هفته آردیجیللیقلا هر چرشنبه گونو باشقا – باشقا آدلا قئید اولونور هانسیلار کی، آشاغیدا سیرالانیب:
ایلک چرشنبه سو چرشنبه‌سی آدلانیر. سو چرشنبه‌سی عادتا هاوالارین یاواش – یاواش ایسینمه‌یه باشلادیغی، چایلارداکی بوزلارین ارییه‌رک چایا قاریشدیغی واخت ایله اوست – اوسته دوشور.
ایلین ایکینجی چرشنبه‌سی ایسه اود چرشنبه‌سی آدلانیر. بو چرشنبه‌دن اعتباراً گونش تورپاغی داها دا قیزدیرماغا باشلاییر و اینسانلار حیأطلرینده تونقاللار قالاییب ائولرینده هر عائله عضوونه گؤره بیر شام یاندیریرلار.
اوچونجو چرشنبه‌میز ایسه یئل چرشنبه‌سیدیر. بو گوندن اعتباراً بعضی آغاجلاردا توزلانما باشلاییر. بو ایسه دئمک اولار کولیین حسابینا عمله گلیر. نئجه کی توزلانما واختینا چاتمیش تومورجوقلاری کولک ترپه‌ده‌رک اونلاری توزلانماسی اوچون بیرلشدیریر.
دؤردونجو و ایلین سون ایلاخیر چرشنبه‌سی ایسه تورپاق چرشنبه‌سی آدلانیر. بوتون بو دؤرد هفته عرضینده ان بیرینجی سو چرشنبه‌سی ایله طبیعت تورپاغی سولادی، اود چرشنبه‌سینده تورپاغی قیزدیردی، یئل چرشنبه‌سینده طبیعتی اویاتدی ایندی ایسه سیرا تورپاقدادیر اکین یئرلرینده ایشلر ائله محض تورپاق چرشنبه‌سینده باشلاییر.
نووروز بایرامی کئچل ایله کوسا
نووروز بایرامی عادتلری
نووروز بایرامی ایللردن بری قئید اولوندوغو اوچون واخت کئچدیکجه یئنی یئنی عادتلر عمله گلیب و نسیلدن نسیله اؤتورولوب حال حاضردا ایسه آذربایجاندا نووروز بایرامیندا آشاغیدا قئید ائتدییمیز عادتلر وار.
پاپاق آتماق. اساساً گنجلر و اوشاقلار آراسیندا یاییلان بو عادت زامانی آتیلان پاپاغی هئچ واخت بوش قایتارمازلار دئییرلر.
قولاق فالی دا پاپاق آتماق قدر مشهور عادتلردن بیریدیر هانسی کی، بو عادتده هر هانسی بیر ائوده دانیشیلانلار گیزلینجه دینلنیلیر اگر یاخشی صحبتلر دانیشیلیرسا اوندا بو او دئمک‌دیر کی، آرزونوز یئرینه یئته‌جک.
تونقالدان توللانماق ایسه نؤوبتی عادتلریمیزدندیر بو عادت هم نووروز بایرامی گونو هم ده اساس اود چرشنبه‌سی گونو حیاتا کئچیریلیر.
اوزوک فالی ایسه قیزلار آراسیندا یاییلان ان مشهور عادتلردن ساییلیر، اودور کی، ساپا باغلانمیش اوزوک سو ایله دولو بیر ایستکانین ایچریسینه سالینیر و اوزوک نئچه دفعه ایستکانین دیوارلارینا دیسه بو او دئمک‌دیر کی، قیز او یاشیندا اره گئده‌جک.
سمنی اکمک ایسه دئمک اولار بوتون عائله‌لرده حیاتا کئچیریلن بیر عادتدیر، هر بیر عائله‌ده سمنی یئتیشدیریلیر و بو دا یازین گلیشیندن اطرافین یاشیللاشماغیندان خبر وئریر.
یومورتا دؤیوشدورمک ایسه ائله بالاجا واختلاریمیزدان هامیمیزین ان سئودیی اولوب. یومورتاسی قیریلان طرف دیگرینین دئدیکلرینی ائتمه‌لی ایدی بو اویوندا
بیر بیری ایله یولا گئتمه‌ین کئچل ایله کوسا ایسه آذربایجان نووروز بایرامینین اساس رمزلریندن بیریدیلر
نووروز: ایلکین قایناقلاری و تاریخی اینکیشافی
چئویردی : حسین شرقی دره جک
نووروز آذربایجان خالقینین زنگین مادی و معنوی دیرلرینین مهم بیر حصه‌سینی اؤزونده احتیوا ائد‌ن بؤیوک مدنیت حادثه‌سیدیر. نووروزون ترکیبی قورولوشجا مورککب، مضمونجا درین و گئنیش احاطه‌لیدیر. معاصر دؤوروموز اوچون بو بیر میللی بایرام‌دیر. بو بایراما تاریخی اینکیشاف بویونجا باخدیغیمیز زامان اونون قدیم مدنی کؤکلره و معنوی قایناقلارا باغلی اولدوغونو گؤروروک. کئچمیشده اولدوغو کیمی، بو گون ده آذربایجاندا، دیگر تورک دؤولتلرینده و بیر چوخ قونشو اؤلکه‌لرده نووروز باهار بایرامی کیمی قئید اولونماقدادیر.
نووروزون اساسیندا اسکی خالق مراسیملری دایانیر. دونیا خالقلارینین بیر چوخ مراسیملری ده بئله‌دیر. اونلاردان بعضیلرینه سونرالار دینی ماهیت قازاندیریلیر و بئله‌لیکله ده اسکی مراسیم مدنیتی ایله دینی عادتلر بیرلشدیریلمیش اولور. یعنی زامان کئچدیکجه اینسانلار ایمتینا ائده بیلمدیکلری ایبتیدای دؤنه‌مین عنعنه‌لرینی یئنی دؤوره اویغونلاشدیریب دینی بایراملار اولاراق قبول ائتمیشلر. نووروزون دا رسمی بایرام کیمی کئچیریلدیی قدیم و اورتا عصرلرده او، دینی افسانه‌لرله علاقلندیریلمیش و اونا دینی بیر ماهیت قازاندیرماغا جهد گؤستریلمیشدیر.
«نووروز» حرفی معنادا یئنی گون دئمک‌دیر. اما، ایفاده ائتدیی مراسیم سئمانتیکاسینا گؤره کئچیدین بیتمه‌سی و یئنی نظامین باشلانغیجیدیر. نووروزا بوزقورد، چاغان، ائرگئنئکون، نئوروز، سلطان نئوروز، مارت دوققوزو، نووروز و س. ده دئییلمیشدیر. «نووروز» آنلاییشی بعضی دئییلیش فرقلریله بیر چوخ تورک خالقلارینین دیللرینده ایشلنمک‌ده‌دیر.
نووروز حاقیندا معلوماتلارا بیرونی ابو ریحانین «آسارول باقیئ» (پامیاتنیکی مینووشیخ پوکولئنی)، کاشغارلی محمودون «دیوانو لوگات-ایت تورک»، بالاساقونلو یوسیف هاس حاجیبین «کوتادقو بیلیق»، عمر خییامین «نووروزنامه»، نظام المولکون «سیاستنامه»، نظامی گنجوینین «ایسگندرنامه» و ب. اثرلرینده راست گلیریک.
بیرونینین معاصری اولان موتفککیرلر محمود کاشغارلی و عمر خیام نووروز حاقیندا معین معلوماتلار وئرمیشلر. اونلارین اثرلرینده تکجه بو بایرامین طبیعتله و اونون قانوناویغونلوقلاری ایله علاقه‌سیندن دئییل، هم ده اونونلا باغلی مراسیملر، سینامالار و ریتواللار حاقیندا بحث ائدیلیر. مثلاً، بیرونی بئله بیر سیناما حاقیندا معلومات وئریر: «اگر نووروزون ایلک گونو گون دوغان واخت هله هئچ بیر سؤز دئمه‌دن اوچ قاشیق بال یئسن و اوچ پارچا موم یاندیرسان بوتون خسته‌لیکلردن خلاص اولارسان. دیگر بیر سیناما ایسه بئله‌دیر: «هر کیم سحر عبادتدن اؤنجه بیر آز شکر یئسه و اؤزونو زئیتون یاغی ایله یاغلاسا بوتون ایل عرضینده اونا هئچ بیر خسته‌لیک دیمز».
قدیم دؤورلرده نووروز تکجه خالق بایرامی کیمی دئییل، عینی زاماندا، دؤولت بایرامی کیمی قئید اولونموشدور. تاریخی معلوماتلارا گؤره، نووروز بایرامی بیر آی داوام ائدیردی. بیرونینین اثریندن، عمر خیامین «نووروزنامه»سیندن آلدیغیمیز معلوماتلارا گؤره، نووروزدا یئره سو سپرمیشلر، یاخینلارا هدییه وئررمیشلر، یئللن‌جک‌ده یئللنرمیشلر، شیرنیات پایلایارمیشلار، یئددی ایللیک محصولو معینلشدیررمیشلر، ریتوال یویونماسی، چیممه‌سی و دیگر مراسیملر ایجرا ائدیلرمیش. نووروز گونونده سوفره‌یه بوغدا، آرپا، داری، قارغیدالی، نوخود، مرجیمک، دویو، کونجوت و یا لوبیا اونوندان حاضرلانمیش چئشیدلی چؤرکلر دوزرمیشلر. سوفرنین اورتاسینا یئددی جور آغاجین (سؤیود، زیتون، هئیوا، نار و س.) زوغونو، یئددی آغ پیاله، آغ دیرهم و یا یئنی دینار قویارمیشلار.
نووروز بایرامی شنلیکلرینده کوتلوی گزینتیلر، خالق اویونلاری، یاریشلار، رقص و نغمه‌لر اوخونماسی، مزهکه‌چیلرین و کندیربازلارین چیخیشلاری اولوردو. نووروز بایرامیندا محاربه‌لر و قارشسلیقلی چکیشمه‌لر دایاندیریلیر، سوله موقاویله‌لری باغلانیر، حتی دفن بئله نؤوبتی گونلره تخیره سالینیردی. بو بایرام او قدر شاد و شن بیر بایرام اولموشدور کی، او گونلرده تکجه تمته‌راقلی طنطنه‌لر دئییل، عینی زاماندا، خسته‌لره موستثنا دقت و قایغی گؤستریلمیش، قوهوم و دوستلارا باش چکیلمیش، قوهوم و یاخینلارین مزارلاری زیارت ائدیلمیش، بیر-بیرینه قارشسلیقلی اینام و سیمپاتییا ایفاده ائدیله‌رک عمومبشری دیرلر اوستون توتولموشدور.
نووروزون اکین‌چسلیک تقویمی ایله باغلی اولماسی تاریخ‌دن معلوم‌دور. بئله کی، بو بایرام شیمال یاریمکوره‌سینده ۲۰-۲۱ مارتدا باش وئرن یاز برابرلشمه‌سی ایله الاقلندیریلیر. طبیعتین اویانماسی، جانلانماسی، بیتکیلرین یئنیدن اؤز یاشیل رنگینه بورونمه‌سی مین ایللر بویو موشاهیده اولونموش و تجروبه‌ده تسدیقلنمیش بیر گئرچک‌لیک‌دیر. بئله بیر یئنسلشمه گونونون باشلانغیجی شمسی-گونش تقویمینین ایلک آیینین ایلک گونونه (۲۱ مارت) تصادف ائدیر. بونا گؤره ده همین گونو نووروز (یئنی گون) آدلاندیریبلار.
آذربایجان خالقینین تجروبه‌سینده نووروز تقویم مراسیمی اولماقدان چیخدیقدان سونرا اؤز اهمیتینی آزالتمامیشدیر. بو دا اونون آرخایک ریتوالدان گلن گئنئتیک اساسلارا مالیک اولماسینین، باشقا سؤزله، بو خالقین اؤز بایرامی اولماسینین تظاهرودور.
نووروزون منشایی ایله باغلی موختلیف ملاحظه لر مؤوجوددور. بونلاردان بیری «نووروز»اون «یارادیلیش بایرامی» اولماسیدیر. بو ملاحظه یه گؤره تانرینین دونیانی و اینسانی یاراتماسی طبیعتین یازدا دیریلمه‌سی ایله سیموولیزه اولوناراق همین واختدا بایرام کیمی قئید اولونور. دونیانین یارانماسیندا ایشتیراک ائد‌ن دؤرد عنصر دؤرد چرشنبه‌ده قئید اولونور و بو یارادیلیش پروسئ‌سینین سونو بایرام ائدیلیر.
دیگر بیر ملاحظه یه گؤره، «نووروز» تورانلیلارین «تورا» بایرامیدیر. بو ملاحظه زنی ک. حسین اوغلو ایر‌لی سورموشدور. م. جعفرلی «نووروز»اون سوسیال-مدنی و معنوی آسپئکتینه دقتی یؤنلتمیش، اونون دینی اساسلاردان محروم اولمادیغیندان و سوسیال هارمونییانین تامین اولونماسیندا اوینادیغی موستثنا رولوندان بحث ائتمیشدیر.
نووروز بایرامینین منشایی، اونولا باغلی اساطرلر، میفلر قدیم‌دیر. اورتا عصرلر ایران افسانه‌لرینه اساساً، نووروز بایرامی ایلک دفعه میفیک ایران شاهلاری کیومرس و یا جمشید طرفیندن تطبیق اولونموشدور. آنجاق بیرینجی پئرسوناژ داها قدیم‌دیر و «آوئستا»دا قارا مارتان آدلانان بو اوبراز ایلکین اینسان و یا بشریتین اجدادی حساب ائدیلیر. بو پئرسوناژ «آوئستا»یا، هئچ سوبهه‌سیز، توران عالمیندن داخیل اولموشدور.
ال بیرونینین یازدیغی روایت ایسه نووروزون یارانماسینی آذربایجانلا باغلاییر. بو روایته گؤره جمشید آذربایجانا گلنده قیزیل تاختا اوتورور و اینسانلار اونو اؤز چیینلرینده آپاریرلار. گونشین شواسی جمشیدین اوزرینه دوشدوکجه اینسانلار اونو گؤرورلر و سئوینجدن همین گونو بایرام ائدیرلر.
نووروز یازین، باهارین گلیشینین بایرام ائدیلمه‌سیدیر. بو چوخ گئنیش یاییلمیش و عمومی بیر فیکیردیر. بو پریزمادان باخاراق بیر قدر ده ایر‌لی گئدن آراشدیرماچیلارا گؤره، نووروز اسکی «اینیسیاسییا» مراسیمی ایله علاقه‌لیدیر. اینسانلار طبیعتین قیشلا اؤلوب یازلا دیریلمه‌سینی بایرام ائدیرلر. نووروزدا بیز بو ریتوالین رودیمئنتینی «کوسا-کوسا» اویونوندا گؤروروک. بو اویوندا کوسانین اؤلومو سیمووللاشدیریلمیشدیر. اونون «کفنسیز اؤلمه‌سی» بئله هئچ کیمی میوس ائتمیر، عکسینه، گولدورور. کوسانین اؤلومو ریتوال ائپیزودونون اویوندا ایفاده‌سیدیر، یعنی آرخایک ریتوالین اؤزو و یا اونون بوتؤوو دئییلدیر. اما بو اویوندا آرخایک ریتوالین برپاسی اوچون چوخ اهمیت‌لی دئتاللار ساخلانمیشدیر.
نووروز اویونلاری کومپلئکسینه داخیل اولان «کندیرباز» اویونو دا آرخایک ریتوالین و یا باشقا سؤزله، نووروزون منشایینین اؤیرنیلمه‌سینده ایستیفاده اولونا بیلر. چونکی بو اویوندا چوخ اسکی «کئچید» ریتوالی اوینانیلیر. اگر «ائرگئنئکون»او بوز قورد جیلدینده اولان شامانین آرخاسینجا گئده‌رک دار بیر کئچیددن، داغ و یا قایا آراسیندان کئچه‌رک ایجرا ائدیرلرسه، «کندیرباز» اویونوندا بو حرکتلر هاوادا، داها چتین و مورککب شرایط‌ده یئرینه یئتیریلیر.
بوراداکی کئچید او دونیایا گئدن «قیل کؤرپونو» ده، «اوچماغا» آپاران یولو دا سیموولیزه ائده بیلر. کئچی ایسه مراسیم ایجراچیسی، مئدیاتور، «یوموش‌چو»، اؤلوم ملیی کیمی ریتوالدا، یالان‌چی و یا تلخک کیمی اویوندا ان موختلیف فونکسییالاردا ایضاح اولونا بیلر . او دا مومکوندور کی، هیند-آوروپا مدنیتینده راست گلدییمیز ریتوال زامانی بوتون گوناهلارین یوکلنیب بوراخیلدیغی «گوناه کئچیسی»نین لوکال واریانتی همین کئچیدیر.
«نووروز»اون تورکلرین ائرگئنئکون بایرامینین داوامی اولماسی حاقیندا دا فیکیرلر چوخ گئنیش یاییلمیشدیر. ایندی «نووروز» آدی ایله کئچیریلن بو بایرامین تورکلرین اسکی «ائرگئنئکون بایرامی» اولماسی حاقیندا فیکیرلر واردیر. بو ملاحظهیه گؤره، تورکلرین اسکیدن بری کئچیردیکلری «ائرگئنئکون بایرامی» معین بیر دؤوردن سونرا «نووروز» آدی ایله قئید اولونماغا باشلامیشدیر.
تورک تاریخینده «ائرگئنئکوندان چیخیش» گونو «نووروز» کیمی خاطرلانمیش و بو آدلا قئید اولونماغا باشلامیشدیر. البته کی، بو سبب‌سیز دئییلدیر. ائرگئنئکون بایرامی تکجه تؤرییش دئییل، عینی زاماندا، اسکی تورکلرین ۴۰۰ ایل اذیت چکه‌رک قالدیقلاری یئردن بیر بوزقوردون یول گؤسترمه‌سی ایله خلاص اولوب چوخ گؤزل بیر یئره گلیب چیخمالاری و یئرلشمه‌لرینین بایرامیدیر. تورکلر خلاص اولدوقلاری گونه و یئرلشدیکلری یئره «ائرگئنئکون» دئییبلر. بو معنادا ائرگئنئکون هم زاماندیر، خلاص، قورتولوش گونودور، هم ده مکاندیر، یئنی و چوخ زنگین بیر یئردیر.. تورکلر همین یئره گلدیکلری گونو، همین گونده و همین یئرده گلنکسل اولاراق قئید ائدیبلر. یئنی زامانین و مکانین قئید اولوندوغو حادثه، تانرییا آلقیشئتمه ریتوالیدیر.
باهارین گلیشی، هاوالارین ایستیلشمه‌سی، قارین اریمه‌سی، طبیعتین جانلانماسی بوتون اینسانلارا اولدوغو کیمی تورکلره ده درین تأثیر ائتمیش، هیجانلاندیرمیش و بو دییشیک‌لیگی موختلیف مراسیملرله قئید ائتمه‌لرینه سبب اولموشدور. تورک سؤزو اولان بایرام م. کاشغارلینین «دیوان»اندا «بدحرم» (بایرام) – بیر یئرین ایشیقلارلا و چیچکلرله بعضامه‌سی و اورادا سئوینج ایچینده ایلنیلمه‌سیدیر» – شکلینده ایضاح ائدیلمیشدیر.
اسکی تورکلرین دینی مراسیم و آیینلرینین نئجه ایجرا ائدیلدیینی بو و یا باشقا شکیلده چین و عرب قایناقلاری ایله یاناشی تورک بویلارینین داستانلاریندان، خالق افسانه‌لری و روایتلرینده‌کی معلوماتلاردان اؤیرنیریک. حاضردا اسکی گلنکسل اینانجلاری و مراسیملری قورویوب ساخلامیش آلتای و یاکوت شامانلارینین کئچیردیکلری بؤیوک دینی مراسیملر بیزیم اسکی تورکلرین آیینلری حاقیندا تصووورلریمیزی گئنیشلندیریر. شامان‌چی تورکلرین معین واختلاردا کئچیردیکلری آیینلرین یاز، یای و پاییز مؤوصوملرینده باش وئریر کی، بونلارین دا چوخ قدیم دؤوردن قالدیغی شوبهه دوغورمور. اسکی تورک ایمپئراتورلوغو دؤورونده بو آیینلرین دؤولتین رسمی دینی بایراملاری اولدوغو چین قایناقلارینین وئردیی معلوماتلاردان آیدین اولور. یاز و پاییز بایراملاریندا آیینلرین ایجرا اولونماسی هونلارین زامانیندان معلوم‌دور. اسکی تورک دینینین ساخلاندیغی مونقول ایمپئراتورلوغو دؤورونده یاز بایرامی و بونونلا علاقه‌لی مراسیملر دؤولتین دینی بایراملاری اولموش و بو بایراملاردا محتشم آیینلر ایجرا ائدیلمیشدیر.
«نووروز» ترکیب ائلئمئنتلری اعتباریله آرخایک ریتوالدیر، مؤوسوم مراسیمیدیر، تقویم بایرامیدیر و یا میللی بایرام‌دیر. بونلاردان سونونجوسو، یعنی معاصر میللی بایرام آنلاییشی اونلارین مجموسونو اؤزونده احتیوا ائدیر.
نووروزون ترکیبینده آرخایک ریتوال ائلئمئنتلرینین (سمنی جوجرتمه، تونقال قالاما، تونقال اوستوندن توللانما، قولاق فالی و یا قاپی دینله‌مه، یومورتا بویاما و یومورتا دؤیوشمه، قورشاق آتدی، کوسا-کوسا، کندیرباز اویونو، دئییملر، نغمه‌لر و س.) بعضا گئنیش شکیلده و بعضا ده رودیمئنتلر کیمی موشاهیده اولونماسی اونو ریتوالشوناسلیق آسپئکتیندن ده آراشدیرماغی شرتلندیریر.
اونلارین هر بیری معین بیر ائلئمئنتله سیموولیزه اولونور. مثلاً، طبیعتله باغلی اولان و اینسانلارین یاشاییشیندا مهم اهمیت داشییان یاز مؤوسومو ایله باشلانان یاشیللانمانی «سمنی» تمثیل ائتمک‌ده‌دیر. بو ائلئمئنت طبیعتین دیریلمه‌سینی بیتکی سوییه‌سینده سیموولیزه ائدیر. بو کومپلئکسین ایچینده ان مرکزی مؤوقئیی «تونقال» توتور. تونقالین اود، آلوو، آتش معناسی بیر سیرا تورک دیللرینده آز فرقلی سؤزلرله ایشلنمک‌ده‌دیر. تونقال اسکی تورکجه‌ده گونشین دوغماسینی بیلدیرن «تانق» و گونشین قوروبونو ایفاده ائتمک اوچون ایستیفاده اولونان «تونق» کلمه‌لری ایله فونئتیک و سئمانتیک باخیمدان علاقه‌لیدیر. هئچ شوبهه‌سیز کی، تونقال ایلک اؤنجه گونشی و بوندان سونرا دا تانق تئنقرینی سیموولیزه ائدیر. اسکی تورکلرده گونش هم تانریدیر، هم ده یارادیجی اجداددیر.
اینسانلارین تونقال اطرافینا توپلاشماسی، اونون اوزریندن توللانماسی، ایلک اؤنجه هر هانسی بیر شکیلده اونونلا تماس یاراتماغا جهد ائتمه‌سی دقتی چکمک‌ده‌دیر. بورادا اجداد دونیاسینا یولا سالما و تونقالدا تئنقرییه قوربان وئرمه آرخایک ریتوال حرکتلری گئرچکلشمک‌ده‌دیر. تونقال اوزریندن توللانارکن سؤسلنن «آغیرلیغیم، اوغورلوغوم بوردا قالسین» ریتوال دئییمی «تورکلرده اودون آریندیریجی» فونکسییاسی ایله ایضاح اولونورسا اولونسون، بیزجه بو چوخ بسیت و ریتوالین ساکرال ماهیتی ایله اوزلاشمایان بیر یاناشمادان اوزاغا گئتمیر. اؤزونو اودا آتان، آلووون ایچریسیندن کئچن «ریتوال پئرسوناژی» اؤزونو تانق تئنقرییه قوربان ائتمیش اولور.
بو قوربان وئرمه ریتوال و یا سیموولیک کاراکتئر داشیییر. اؤزونو اوددا قوربان وئرن فرد تانق تئنقرینی سیموولیزه ائد‌ن تونقالدا اونونلا بیرلشیر، بوتؤولشیر، «او دونیادا»، خاوس مکانیندا اولور، اجداد روحلاری ایله، «تین»لا تماس یارادیر، اورادا ساکراللاشیر و یئنیدن اوددان چیخاراق «بو دونیایا»، کوسموس مکانینا قاییدیر.
بیزجه، پئریفراستیک فورمادا ایشلنمه‌سینه باخمایاراق، ترکیبینده ایکی سئمانتئ‌می بیرلشدیرن ریتوال دئییمینین –«آغیرلیغین(فیزیکی) و اوغورلوغون(معنوی)» اوددا، تونقالدا قالماسی ایسه فردین فیزیکی و معنوی باخیمدان اؤزونو تانرییا قوربان وئرمه‌سینین ایفاده‌سیدیر.
نووروز بایرامی عرفه‌سینده بایرام حاضرلیقلاری باشلانیر. بورایا ائو-ائشیین، هئیأت-باجانین تمیزلنمه‌سی، یئنی پالتارلارین آلینماسی، بایرام بازارلیغی، بایرام یئمکلرینین حاضرلانماسی و س. داخیلدیر. بایرام‌دا مقدس یئرلر زیارت ائدیلیر، قوهوملارا باش چکیلیر، بایراملاشیلیر، کوسولولر باریشیر، کاسیبلارا یاردیم ائدیلیر، بایرام پایی پاسلانیر و س. تمیزلنممیش هئیأت-باجا، کؤهنه پالتار، کاسیب‌لیق و آجلیق خاوسو سیموولیزه ائدیر. کوسولولوک، کوممونیکاتیو بحران سوسیال خاوسون ایفاده‌سیدیر. تمیزلیک، تزه پالتار، یئمکلر، خاوسون ناته‌میزلیک، کؤهنه‌لیک، آجلیق کیمی فورمالارینی آرادان قالدیریر و اونلاری یئنی نظاملا اوز ائدیر. کوسولولوک باریشلا اوزلننده سوسیال هارمونییا برپا اولونور.
یومورتا دؤیوشدورولمه‌سی ایکی دونیانین-قیشلا یازین، سویوقلا ایستینین، خاوسلا-کوسموسون موباریزه‌سینی نوماییش ائتدیرمک‌دیر. «توخوم جوجرتمک» و یا «سمنی قویماق» دا بیر شکیلده طبیعتی جانلاندیرماق، اونا تأثیر ائتمک واسطه‌سی کیمی آنلاشیلیر. «قولاق فالی» و یا «قاپی پوسماق» یئنسلشمنین معلومات سوییه‌سینی عکس ائتدیریر.
نووروزا عایید اولان بایرام عادتلریندن بیری ده موختلیف شکیلده آدلاندیریلان توربا آتماقدیر. نووروزلا باغلی اورتا عصرلره عایید یازسلی قایناقلاردا بو عادتلرین زردوشتلوک دؤنه‌مینده مؤوجود اولدوغو و اونون خصوصی ایجراچیلار – زردوشت کاهینلری طرفیندن یئرینه یئتیریلدیی حاقیندا معلومات وئریلیر.
سونراکی دؤورلرده «توربا آتماق» «قورشاق آتماق» و یا «شال ساللاماق»لا اوزلنمیشدیر. البته، بورادا میشت مدنیتینده‌کی دییشیک‌لیکلر اؤز تسیرلرینی گؤسترمیشدیر.
ان یئنی دؤورون «توربا آتماق» مدنیتینده «دسمال آتماق» و «پاپاق آتماق» کیمی یئنی واسطه‌لردن ایستیفاده ائدیلدیی موشاهیده اولونماقدادیر.
نووروز بایرامینین ریتوال اساسلارینین تحلیلیندن گلدییمیز قناعتلره گؤره، اونون یارانیشی نه زردوشتلوکله، نه ده ایسلام دینی ایله علاقه‌لیدیر. چونکی بورادا موشاهیده اولونان آرخایک ریتوال ائلئمئنتلری شامان، بوددیست، خریستیان و مسلمان تورکلرین مؤوسومله باغلی ایجرا ائتدیکلری اورتاق ریتواللاردیر.
منبع :خالق قزئتی.- ۲۰۱۰.- ۲۱ مارت.- ص. ۴.
نووروز بایرامینی قید ائد‌ن دونیا اؤلکه‌لری
چئویرن : علی محمدنیا
ان اوزون تاریخه صاحب بایراملاردان بیری اولان نووروزو بیزیمله بیرلیک‌ده قئید ائد‌ن دیگر اؤلکه‌لری تانییاق.
ائلچین حسین اف
نووروز بایرامی خصوصاً اوشاق یاشلاریمیزدا هوسله گؤزلدییمیز و هر بیریمیزین خاطره‌لرینی بزه‌ین ان ماراقلی بایراملارداندیر. رنگ‌لی عادت-عنعنه‌لری ایله خالقیمیز اوچون خصوصی یئره صاحب اولان نووروز، هم ده یونسکونون بشریتین غیری-مادی مدنی ارث اوزره نماینده‌لیکلرینین سیاهیسینا داخیل اولونوب. بونون سببی ایسه نووروزون بیر چوخ موختلیف مدنیتلراراسی دیالوق و حؤرمت موحیطینین فورمالاشماسینا چوخ موثبت تأثیرینین اولماسیدیر. گلین، بو سئویملی بایرامیمیزی بیزیمله بیرلیک‌ده قئید ائد‌ن بعضی خالقلاری و اونلارین عادت-عنعنه‌لرینی تانییاق.
قازاخیستان
«ناوریز» یازین دوغولماسی معناسینی وئریر
قازاخیستاندا «ناوریز» یازین دوغولماسی معناسینی وئریر. لاکین بایرامین باشقا آدلاری دا وار. مثلاً، «اولوس کونی» (یئنی ایلین بیرینجی گونو)، و یا «اولیستین اولی کونی» (خالقین بؤیوک گونو). قازاخ خالقی بو گونلرین گلیشی موناسیبتیله تزه پالتار گئیینیر، بیر-بیریلرینه قوناق گئدیر و هدییه‌لر آپاریرلار. قازاخ خالقینین نووروز بایرامی عادتلرینده آشیقلارین دئییشمه‌سی اولان «آلتیس»، گنجلر آراسیندا اوینانان «آلتیباکان» و بایرامین اساس یئمکلریندن ساییلان «ناوریز کوژئ» خصوصی یئر توتور. همچینین بیزده اولان عادتلرین بیر چوخو دا قازاخ خالقی طرفیندن قئید ائدیلیر.
قیرغیزیستان
کوک بورو اویونو
قیرغیزیستاندا بایرام گونو سوفره‌لرده اون قاتیلمیش سمنی، یاغ و شکردن حاضرلانان "سومئلئک" موطلق اولمالیدیر. قیرغیزیستانین برکت و بوللوق رمزی اولان «سومئلئک»، نووروز بایرامینین اوزولونماز لذتلریندن بیریدیر. همچینین قیرغیز خالقی نووروزدا آتلی اویونلارینا بؤیوک اؤنم وئریرلر. بونا قیز قووان و کوک بورو اویونونو مثال چکمک اولار. آت اوستونده اوینانان هر ایکی اویون اؤزونخاص قایدالاری ایله سئچیلیر. قیز قووان اویونو بیر اوغلان و بیر قیزین آت یاریشینا چیخماسیندان عبارتدیر. اویونون مقصدی اوغلانین قیزا چاتماغا چالیشماسیدیر. کوک بورو اویونوندا ایسه آتلیلار کئچینین دریسی اوغروندا موباریزه آپاریرلار کی، اونو رقیب کوماندانین قاپیسینا چاتدیران طرف قالیب گلیر.
ایران
نووروز سوفره‌سی
ایران بو اؤلکه‌لر آراسیندا نووروز بایرامینی قدیم‌دن بری اساس بایرام کیمی قئید ائد‌نلردن بیریدیر. یئنی ایلین باشلانغیجی و باهارین گلیشی بوتون ایران خالقینی دا بایرام آب-هاواسینا گتیریر و اؤلکه اراضیسینده گئنیش شکیلده فئستیواللار تشکیل اولونور. ایران خالقی بیزده اولدوغو کیمی 4 چرشنبنی ده قئید ائدیر و سوفره‌ده ۷ نؤو یئمکله باهاری قارشیلاییرلار. یومورتا بویاما، تونقال اوزریندن توللانما، پاپاق آتما کیمی عادتلر ده ایران خالقی ایله اورتاق نووروز عادتلریمیزه داخیلدیر. همچینین بایرام عرفه‌سینده یئنی گئییملرینی گئیینمک، ائولرده بایرام تمیزلیگی ائتمک بیر-بیرینه هدییه‌لرله قوناق گئتمک ایران خالقینین بایرام عنعنه‌لریندن بیر نئچه‌سیدیر.
ازبکستان
ازبکستاندا نووروزا خصوصی حساسلیقلا یاناشیلیر
بیر چوخ اورتا آسییا اؤلکه‌سی کیمی ازبکستاندا دا نووروزا خصوصی هسساسلیقلا یاناشیلیر. خالقداکی اینانجا گؤره باهارین گلیشینی نه قدر یاخشی قئید ائتسن، همین ایلده طبیعت ده داها چوخ برکت گتیرر. بونا گؤره ده بوتون اؤلکه شنلیک آب-هاواسینا بورونور و هر کس رقص ائدیب، ماهنیلار اوخویور. اؤزبکلرین نووروز سوفره‌سینده میللی یئمکلره ده خصوصی یئر وئریلیر. شکردن حاضرلانان، آغ شوکولادا بنظر نیشالا یئمیی نووروزون اوزئدیلمز لذتلریندندیر. اؤزبک خالقینین باشقا بیر ماراقلی عادتی ایسه
بایرام عرفه‌سینده اؤکوزلرین بوینوزونون یاغلانماسیدیر. اؤلکنین یاشلی آداملاری اؤکوزلرین بوینوزونو یاغلاییر کی، یئنی ایل برکت‌لی اولسون.
تورکمنیستان
تورکمنیستاندا نووروز
تورکمنلر کؤهنه عنعنه‌لره داها یاخیندان باغلی خالق کیمی نووروزو خصوصی هوسله گؤزلیری و طمطراقلی شکیلده قئید ائدیرلر. بورادا نووروز عرفه‌سینده هر کس طبیعت قوینونا چیخیر، قویون، کئچی و اینکلردن ساغدیقلاری سوددن موختلیف سودلو یئمکلر بیشیریب سوفره‌لره قویورلار. میللی اویونلاردان اولان «مونجوقاتدی» آدلانان اویونون کمکی ایله یئنی‌یئتمه قیزلار گله‌جک‌ده تالئیین اونلارا نه قیسمت ائدجیینی یوخلاییرلار. همچینین تورکمن خالقی نووروز شنلیکلرینده خوروز دؤیوشدورمک، ایری یئللن‌جکلر، آت یاریشلاری، گولش یاریشلاری کیمی ماراقلی تدبیرلره ده یئر آییریر.
میللی رقصلر
بونلار نووروزو رسمی بایرام کیمی قئید ائد‌ن خالقلاردان یالنیز بیر نئچه‌سی ایدی. ۳۵۰۰ ایللیک تاریخه صاحب بو بایرامین عادت-عنعنه‌لری ده مدنی تاریخیمیزی اؤیرنمک‌ده
بؤیوک رول اویناییر. اگر بو معلوماتلار سنه ده ماراقلی اولدوسا، مقاله‌میزی پایلاشاراق داها چوخ اینسانا چاتماسینا کؤمک ائده بیلرسن.
نووروز بایرامی فرقلی اؤلکه‌لرده نئجه قئید اولونور
بو گون نووروز بایرامیدیر. نووروز بایرامینی بیر چوس تورک و مسلمان دؤولتلری قئید ائدیرلر. موختلیف اؤلکه‌لرده بو بایرامین نئجوه قئید اولونماسی ماراق دوغورور.
آذربایجان
آذربایجاندا عادته گؤره نووروز بایرامیندا گؤیردیلن سمنی یازین گلمه‌سینین، طبیعتین جانلانماسینین، اکینچیلیین رمزیدیر. آذربایجان کندلیسی سمنی گؤیرتمکله نؤوبتی تسسرروفات ایلینه برکت، بوللوق آرزولامیش، بایراما دؤرد هفته قالمیش، هر چرشنبه آخشامی و بایرام گونو تونقال قالاماقلا، ماهنی قوشماقلا اودا، آتشه، گونشه اولان اعتیقاد و اینامینی ایفاده ائدیب. بوتون بو مراسیملر ایسلام‌دان چوخ-چوخ اول مؤوجود اولموش قدیم شرق عنعنه‌لرینین داوامیدیر.
نووروز بایرامی قاباغی عادتا ائوده حیأطده آبادلیق، تمیزلیک ایشلری آپاریلیر، آغاج اکیلیر و س. نووروز بایرامیندا شیرینیات نؤولری (قوغال، کولچه، فسه‌لی، پاخلاوا، شکربورا، شکرچؤریی و س.) و پلوو بیشیریلیر. رنگبرنگ یومورتا بویانیر، مجمیی و سینیلرده خونچا بعضایر، شام یاندیریلیر، تونقال قالانیر، سمنی قویولور، اؤلنلرین خاطره‌سی یاد ائدیلیر، کوسولولر باریشیر، قوهوم-قونشولار بیر-بیرینه قوناق گئدیر، پای گؤندریرلر. آشیقلار باهاری مده ائدیر. اوغلان و قیزلار تزه پالتار گئییب چالیب اویناییر، یاللی گئدیرلر. جاوانلار آت چاپیب، گولشیر، کوشتو توتورلار. نووروز بایرامیندا «هاخیشتا»، «بنؤوشه»، «کوس-کوسا» اوینایی بایرامیناساس سیمووللاری ایسه باهار قیزی، کوسا و کئچلدیر.
عادته گؤره سوفره‌یه "س" حرفی ایله باشلایان ۷ نؤو ارزاق قویولور.
نووروز تورکمنیستاندا دا قئید اولونور. نووروز ۱۹۲۲-جی ایلده تورکمن خالقینین قئید ائتدیی رسمی بایراملاری سیراسینا داخیل اولوب. بو بایرام ایکی گون یعنی، مارتین ۲۱-ی و ۲۲-سینده کئچیریلیر. تورکمنلر هم ده مارت آیینی نووروز آدلاندیریرلار. اؤلکه‌ده اونون گلیشینه بیر ایل قاباق حاضرلاشیرلار. ایکی گون اولسه ائو و حیاتیانی ساحه‌ده دریندن تمیزلیک ایشلری آپاریلیر، میللی خؤرکلر بیشیریلیر. تورکمنلره گؤره سوفره همین گون دوپدولو اولمالی بو عرفه‌ده اینسانلار بیر-بیرینه قوناق گئتملیدیرلر. دئیسلنه گؤره، قوناغا نه قدر چوخ کیشمیش، قوز، کونفئت، نابات وئریلرسه، همین ائوده ده بیر او قدر بوللوق اولار. بورادا بایرامین سیموولو نووروز بابا و گنج باهارگول حساب اولونور. سمنیدن حاضرلانان خؤرکلرین بایرام سوفره‌سینده یئر آلماسینا خصوصی اولاراق فیکیر وئریلیر. اونلار سحردن آغ مرمرلی آشقابادی قاریشباقاریش گزه‌رک شهر اهلی و قوناقلاری سالاملاییرلار. آخشاما یاخینسا شهر آمفیتئاتری بایرامین اصیل ائپیسئنترینه چئوریلیر. بورادا تورکمنیستانین تانینمیش ائسترادا اولدوز و قروپلارینین ایشتیراکی ایله کونسئرت پروقرامی وئریلیر.
قیرغیزلار دا مارت آیینی نووروز آدلاندیریرلار. واختیله همین گون دوغولان اوغلانلارا عادته گؤره نووروزبی، قیزلاری ایسه نووروز و یا نووروزگول آدی وئریلردی. اگر بو گون قار یاغاردیسا یاخشی علامت حساب اولوناردی. تصادفی دئییل کی، قیرغیز افسانه‌لرینده قیز گؤزللیینی نووروزدا یاغان قارلا موقاییسه ائدیرلر. بایرام‌دا اوزرینه دادلی تاملار دوزولموش آغاپپاق دسترخان-سوفره سالینیر. سوفره‌ده اون قاتیلمیش سمنی، یاغ و شکردن حاضرلانان سومئلئک موطلق اولمالیدیر. اینسانلار منزیللرینی قایدایا سالیر، تزه پالتارلار گئیینیر، کوسولولر باریشیرلار. هله آودیراسپئک آدلی اویوندان دانیشمیریق. بو زامان اوغلانلار بیر-بیرینی آتدان سالمالیدیرلار. حتی خانیملارین ایشتیراک ائتدیی ایدمان یاریشلارینی دئمیریک. اوغلانلاری یاریشا دعوت ائد‌ن قیزلار قالیب گلدیکلری حالدا اونلاردان ایستنیلن آرزونو یئرینه یئتیرمیی خاهیش ائدیر، اوغلانلارسا همین قیزا ائلچی دوشه بیلیردیلر. ایندینین اؤزونده بیبکئک شهرینین مرکزی میدانی «آلاتاو» و دیگر رایون مرکزلرینده سهنجیکلر تشکیل اولونور. جیدیر میدانلاریندا آت یاریشلاری کئچیریلیر. اینسانلار گلنکسل شرق خؤریی ساییلان پلووا دا قوناق اولورلار.
تورکیه ده نوروز
تورکیه تورکلری بئله حساب ائدیرلر کی، مارتین گلیشی ایله قیش قورتاریر. قازیانتئپ و اونون اطرافینداکی اراضیلرده مارتین ۲۲-سی «نووروز سلطان» آدلاندیریلیر. دیاربکیرده اینسانلار گزینتییه چیخیرلار. ائوه گلن آدام‌سا موختلیف نؤو مئیوه‌لره قوناق ائدیلیر. تونجه‌لیده کیشیلر آلینلارینا قارا رنگ ووراراق سو منبع‌لرینه دوغرو حرکت ائدیر، بورادا اونلار رنگی آخیدیر و دعا ائدیرلر. مرکزی آنادولودا نووروز بایرامی «مارت دوققوزو» کیمی ده تانینیر. آنادولودا کئچیریلن دیگر مراسیملره آغاجلاری مارت گونشینین شعالاریندان قوروماق اوچون اونلارا پارچالارین (مارت لئنتی) سارینماسینی مثال چکه بیلریک. بو خصوصاً ده گیرئسون شهری اوچون خاراکتئریک‌دیر. تکیرداغدا نووروز سویوق گونلرین بیتمه‌سی و یازین گلمه‌سی حساب اولونور و «نووروز شنلیگی» آدی آلتیندا قئید اولونور. ایزمیر، اوشاق، سیواس و شبینکاراهیساردا عنعنه‌لر عینی اولاراق قالیر. مارت آیی یئنی ایلین باشلانغیجی حساب اولوندوغو اوچون اونون ایلک۱۲ گونونه گؤره ایلین نئجه کئچجیی مویینلشدیریلیر. نووروزدا س حرفی ایله باشلایان یئددی تام یئمک مصلحت گؤرولور.
قازاخلار نووروزو ناوروز آدلاندیریرلار. بو سؤز یازین دوغولماسی معناسینی وئریر. لاکین بایرامین باشقا آدلاری دا وار. مثلاً، «اولوس کونی (یئنی لین بیرینجی گونو)»، و یا «اولیستینولی کونی (خالقین بؤیوک گونو)». نووروزون گلیشی موناسیبتیله اینسانلار تزه پالتار گئیینیر، بیر-بیرلرینه قوناق گئدیرلر. مراسیمین اساس خؤریی ترکیبینه ۷ اینقرئدیئنت داخیل اولان ناوریز-کوژئ‌دیر. او حیاتین ۷ ائلئمئنتینی سیموولیزه ائدیر. بونلارا ات، سو، دوز، یاغ، اون، تاخیل و سود داخیلدیر. اینقرئدیئنتلرسه اؤز نؤوبه‌سینده شادلیق، اوغور، مودروکلوک، ساغلاملیق، فیراوانلیق، سرعت، آرتیم و ایلاهی محافظه آنلامی داشیییر. آغساققالین قارشیسینا ناوروز-کوژئ اولان ۷ پیاله قویومالی، هر کس ۷ ائوه قوناق گئتمه‌لی و اؤز ائوینه ۷ نفری دعوت ائتمه‌لیدیر. کازاکلار بیر-بیرلرینی «کوکتئم تودی» (یازین دوغولماسی دئمک‌دیر) دئیه‌رک تبریک ائدیر. آخشاما یاخینسا آکینلارین (آشیقلارین) دومبرا آلتینین موشاییتی ایله دئییشمه‌سی-آلتیس باشلاییر. بو سحره کیمی داوام ائدیر. خیری داها چوخ تعریف ائد‌ن قالیب گلیر. کازاخیستاندا نووروز بایرامی رسمی اولاراق ۲۰۰۱-جی ایلدن قئید اولونور.
ازبکستاندا باورام گونو بایرام مئنیوسونا خصوصی اولاراق فیکیر وئریلیر. سوفره‌ده موطلق شورپا (ات بولیونوندا بیشیریلن تروزلر)، پلوو و سام‌سا (گؤیرتسلی پیروژکیلر) اولمالیدیر. سومالاکین آدینی خصوصی اولاراق قئید ائتملیگیک. بئله کی، بیشمه‌سی ۲۴ ساعت چکن بو خؤریین حاضرلانماسیندا یالنیز قادینلار ایشتیراک ائدیر و بو عمللی-باشلی مراسیم‌دیر دئسک یانیلماریق. بئله کی جوجرمیش بوغدا دنه‌لری ایری قازانا تؤکولور و توند رنگ آلینانا کیمی قاریشدیریلیر. یاز حاقیندا نغمه‌لر اوخونور. قازانین دیبینه ایسه داش و یا قوز یئرلشدیریلیر. سومالاک فینجانینا داش و یا قوزون دوشمه‌سی ایلین اوغورلو اولماسی دئمک‌دیر. بورادا نووروزلا علاقه دار اولاراق بوزبوشی و یا کوپکاری آدلی گلنکسل اویونلار دا کئچیریلیر. آتا مینمیش ایگیدلر بیر-بیرینین علیندن یهرلرینده‌کی قویون و یا کئچینی آلماغا چالیشیرلار. کوپکارییه بایرام‌دان ۷-۱۰ گون قاباق حاضرلیق گؤرولور. آغساققاللار بیر یئره توپلاشیر، اویونون قایدالارینی موذاکیره ائدیرلر. آتی سئچنده خصوصی اولاراق دقت‌لی اولماق طلب اولونور. بئله کی اونون جلدلیگی و آلچاقبوسلو اولماسی اساس شرطلردن بیری کیمی قبول ائدیلیر. سونرا گئییم سئچیلمه‌لیدیر. پالتارین اویون‌چولارین بیر-بیرینه ائندیردیکلری قام‌چی زربه‌لرینه داواملی اولماسی موطلقدیر. اونا گؤره ده ایشتیراک‌چیلار سیریقلی پامبیق خلت و شالوار گئیینمه‌لی اولورلار. قالیب گلن شخصه خالچا، سیریقلی یورغان، و یا خلت هدییه اولونور.