Kolanılar Türk tayfalarıdırlar (2)
یازار: نامیق حاجی حیدرلی
کؤچورن: محمود بنی آدم دیزج
«بیرینجی بؤلومو خداآفرین درگی‍سی‌نین 209 نمره سینده چاپ اولوب»
مرحوم عالیملریمیز، بوداق بوداقوو و قیاسددین قئیبوللایئو بیرگه یازدیقلاری «ناخچیوان دیاری نین یئر یادداشی» (باکی-۲۰۰۴) کیتابیندا کولانیلاری «یئرلی و قدیم طایفا» آدلاندیریرلار.
آنتیک دؤورون آسترونومو، فیلسوفو و جوغرافییاچی‌سی پتولومئی ناخچیواندا آراز چایی یاخینلیغیندا کولتئنی آدلی یاشاییش یئری نین اولدوغونو یازیر.
ناخچیوان اراضی‌سینده میلاددان مین ایل اؤنجه‌یه عایید اولان خارابا گیلان نئکروپولو، شاهبوز رایونونون یاخینلیغیندا تخمیناً، ۲۵۰۰ ایل یاشی اولان کولانی نئکروپولو کولانیلارین ان آزی ۳ مین ایلدی ناخچیوان اراضی‌سینده یاشادیغینی بللی ائدیر.
ناخچیوان بؤلگه‌سیندن اولان آراشدیرماچی – تاریخ‌چی شاهین بَرم اوغلونون ایفاده‌سی ایله دئسک، «آزربایجانین تاریخی دیارلاریندان بیری اولان ناخچیوان اراضی‌سینده تاریخن کنگرلی، کولانی، سدلی، قاراباغ، خلج، بی‌دیلی، دمیرچی، قازان‌چی، یایجی، قارخون، یوردچو، موغان‌لی، افشار، بایات، قوش‌چو و دیگر تورک طایفالاری توپلو اولاراق یاشامیشدیر و یاشاماقدادیر. بو طایفالارین سایجا و یاییلدیغی اراضییه گؤره چوخ بؤیوکلریندن بیری اولان کولانی طایفالاری نین» ناخچیوانا گلیشی، تاریخی و تاریخده‌کی، رولو آیریجا آراشدیریلمالیدیر. ساده‌جه، الده اولان بیلگیلره اساساً دئیه بیلریک کی، کولانی تورکلری نین ناخچیوانا یئرلشمه‌سی نین – آز اؤنجه قئید ائتدییمیز کیمی - ان آزی ۳ مین ایل یاشی وار.
خاطیرلاداق کی، ۲۰-جی یوز ایلین اوّللرینده خاراباگیلان اراضی‌سینده آرخئولوژی قازینتی ایشلری آپاریلیب. لاکین بو آختاریشلار آزربایجان‌لیلار طرفیندن دگیل، لالایان، تئر-آوئتیسیان کیمی ائرمنیلر طرفیندن آپاریلیب. لالایانلاری آزدان-چوخدان تانیدیغیمیز اوچون ائحتیمال ائده بیلریک کی، بو قازینتیلار زامانی بیزیم اوچون چوخ فایدالی اولا بیله‌جک مادی مدنیت نومونه‌لری نین بیر قیسمی محو ائدیلمیش اولا بیلر. بَهرَم اوغولونون قئید ائتدیی کیمی «ائرمنی آرخئولوقلارین تاریخی عابیده‌ده عاشکار ائدیلن مادی مدنیت عابیده‌لرینی اؤزلری ایله آپارمالاری بؤیوک ائحتیمالدیر».
ناخچیواندا کولانیلارلا باغلی دقیق نتیجه الده ائتمک اوچون اووچ مین ایل یاشی اولان خاراباگیلان نئکروپولو و میلاددان مین ایللر اؤنجه ناخچیوان یاخینلیغیندا مؤوجود اولموش گیلان(گولان) شهری آراشدیریلمالیدیر. بو ایسه بیر آراشدیرماچی نین دگیل، بوتؤو بیر گؤندریلمیش تدقیقاتچیلارین و یا قوروملارین ایشی‌دیر.
قاراباغ کولانیلاری
قاراباغ کولانیلارین مین ایللردی مسکونلاشدیغی اراضیلردن بیریدیر. ائرکن اورتا عصرلرده قاراباغ تورپاغیندا (بؤیوک ائحتیماللا آغدره اراضی‌سینده) کولانقات کندی نین اولماسی چوخ شئی‌دن خبر وئریر. تانینمیش آلبان تاریخچی‌سی موسی کولانقات‌لی دا بو کنددن ایدی (بو تاریخی شخصیتین آدی یانلیش اولاراق موسا و یا موسی کالانکاتیسکی یازیلیر). اورتا یوز ایللیک عرب مؤلفلری الاستخری (اون یوز ایل لیک)، ابن ایدریس (اون بیریوزایللیک) و دیگرلری اؤز اثرلرینده قاراباغ‌دا کولانقات آدلی یاشاییش یئری نین اولدوغونو قئید ائدیرلر. ۱۹-جو یوزیل‌لیک مؤلفلریندن اولان میر مهدی خزانی «کیتابی-تاریخئ قاراباغ» آدلی اثرینده یازیر: «ترتر چایی ساحلینده‌کی، اوشاجیق کونبزیندن یوخاری گؤیچه گؤلونون سرحدینه قدر کولانی مسکنی‌دیر...»
قاراباغ‌دا ۲۰-جی یوز ایللییه قدر بؤیوک بیر اراضی «کولانی محلی» آدلانیردی. ۱۹-جو یوز ایللییه عایید قایناقلار و دؤورون مؤلفلری کولانی محلی نین ترتردن گؤیچه‌یه قدر اوزاندیغینی قئید ائدیر. «قاراباغنامه»لرین مؤلفلریندن اولان میرزه آدی گؤزل بگ تخمیناً ۲۰۰ ایل اول- ۱۹-جو یوز ایللیین ۱-جی یاریسیندا – یازیردی: «پناه علی خان مهری، گونئی ماحاللاری برگوشادا قدر قاراداغ حاکمی نین الیندن آلیب اؤزونه تابع ائتدی. تاتئف و قارا کلیسه ( سیسیان) ماحاللارینی ناخچیوان حاکمیندن، زنگزور و قاپان ماحاللارینی تبریز بگلربگیندن، کولانیلارین مسکنی اولوب اوشاجیق کندیندن گؤیچه سرحدینه قدر اوزانان ترتر چایی ساحلینده‌کی، یئرلری ایروان حاکمیندن آلدی».
زئمفیرا حاجییئوا «قاراباغ خانلیغی: سوسیال-اقتصادی موناسیبتلر و دؤولت قورولوشو» (باکی – ۲۰۰۷)
آدلی مونوقرافییاسیندا کولانی ماحالیندان بحث ائد‌رک یازیر: «کولانیلار ماحالیندا ۹ اویماقدا جمعی ۴۶۲ (۲۰۳ وئرگی اؤد‌یه‌ن، ۲۵۹ اؤد‌مه‌ین) عائله واردی. اونون ساکینلری موسلمان-آذربایجانلیلار ایدی، اهالی نین باشلیجا مشغولیتی ایسه مالدارلیق و ناخیل‌چی‌لیق ایدی. ماحالدا هر بیر اویماغین اؤز حاکمی وارایدی. ان بؤیوک اویماقلار ۶۱ عائله‌دن عبارت، قاراوند، ۶۷ عائله‌دن عبارت، قیزیل حاجی‌لی، ۱۲۰ عائله‌دن عبارت، دیننی بگ-احمدلی اویماقلاری ایدی. اهالی‌سی یالنیز آذربایجان‌لیلاردان عبارت ایدی».
۱۸-جی یوز ایللیک‌ده قاراباغ خانلیغی ۲۱ ماحالدان عبارت ایدی. ماحاللاری نایبلر ایداره ائدیردی. همین ماحاللار بونلار ایدی:
۱. قارا کیلیسه
2. دمیرچی حسنلی
3. کوپارا
۴. برگوشاد
۵. باقابیورد
۶. کبیرلی
۷. تاتیو
۸. جاوانشیر
۹. تالیش
10 خاچین
۱۱. کولانیلار
۱۲. چیببیور
۱۳. خیرداپارا دیزاق
۱۴. پوسیان
۱۵. دیزاق جاوانشیر
۱۶. اوتوز ایکی
۱۷. ایگیرمی دؤرد
۱۸. قاراچورلو
۱۹. ورنده
۲۰. دیزاق
۲۱. آجنان تورک
کولانی محلی بو ماحاللار ایچریسینده ان بؤیوکلریندن بیریسی ایدی.
ایستر ۱۹-جو،۲۰-جی یوز ایللیک مؤلفلری، ایسترسه ده داها اوّله عایید قایناقلاری یازییا آلانلار قاراباغ کولانیلارینی بو بؤلگه‌ده یاشایان چوخ مرد، عدالت‌لی و ناموس‌لو طایفالاردان بیری کیمی کاراکتئریزه ائتمیشدیر. سووئت حاکمیتی قورولاندان سونرا بولشئویک لرین چوخ حساس یاناشدیغی تورک سویلاریندان بیری محض کولانیلار ایدی. سووئت حاکمیتی نین قورولدوغو ایلک ایللرده قاراباغ‌دا کولانیلارلا ساروو کندینده یاشایان ائرمنیلر آراسیندا موناقیشه میدانا گلمیشدی. همین ارفده میر جعفر باغیرووون دا ترکیبینده اولدوغو قروپ قاراباغا اعزام اولونور. مؤوضوع کولانیلار اولدوغو اوچون رئسپوبلیکا(اینقلاب) رهبرلیگی مسئله‌یه خصوصی حساس‌لیق و هئیاجان یاناشیر. کمسیون گئری قاییتدیقدان سونرا میر جعفر باغیروو رهبرلییه یازیلی حسابات وئریر. حسابات‌دا بعضی جمله‌لر دورومو آچیلاماقلا برابر کولانیلارین کاراکتئر جیزگیلرینی عکس ائتدیریردی: «بیزیم ایشچیلرین ایشه جینایتکار موناسیبتی نتیجه‌سینده ساروولولار اؤز یئرلرینه قاییتماق اوزینه اونلارین بیر حیصه‌سی کولانیلارین تورپاقلاریندا قالدی، بیر حیصه‌سی ایسه سارووا قاییتدی. بئله‌لیکله، بئش مین کولانیلی یئرلری معین اولونمادان قالماق‌دادیر. کولانیلار قاراباغین چوخ ناراحات طایفالاریندان بیریدیر و اگر اونلار ایندییه قدر سوسوبلارسا، بو آنجاق اونا گؤره‌دیر کی، مثلاً حاکمیت طرفیندن عدالت‌لی حلّینی گؤزله ییرلر».
اصلینده جسورلوقلاری و «ناراحات طایفه» اولمالاری هر زامان کولانیلارین قوربانلار وئرمه‌سی ایله نتیجه-لنمیش، زامان-زامان اینجیدیلمیش و سورگونلره معروض قالمیشلار. کولانیلار ایستر چار حکومتینی، ایسترسه ده سووئت رئژیمینی ایشغال‌چی قوه‌لر کیمی تانیمیش، تابع اولماقدان ایصرارلا بویون قاچیرمیشلار. کولانیلارین «ناراحات طایفا» اولماسی حتّا چار حاکمیتی نین باشیندا دورانلاری اونلارلا ائحتیاط‌لی و حساس داورانماغا وادار ائدیردی. تاریخ‌چی پروفئسور توفیق ولیئو یازیر: «Iی. نیکولایین یئرلی اهالی نین روسییایا موناسیبتی نئجه‌دیر؟ - سورغوسونا جاواب اولاراق چار پولکوونینکی اؤز معلوماتلاریندا بیلدیریب کی، بیزیم قانونلارا یالنیز کولانیلار تابع اولماق ایسته میرلر. اونلار کئچمیش ناخچیوان، ایروان، قاراباغ و شیروان خان‌لیقلاری اراضیلرینده یاشاییرلار. چوخ جسوردولار، وئردیکلری سؤزون آغاسیدیرلار...»
۱۹۲۰-۳۰-جو ایللرده ده قاراباغ اراضی‌سینده سووئتلشمه‌یه و کولخوزلاشمایا قارشی لاپ چوخ دیرنیش گؤستر‌ن کولانیلار ایدی.
۱۹۱۸-جی ایلده ائرمنی-بولشئویک بیرلشمه‌لری نین آزربایجان تورکلرینه قارشی تؤرتدیی سویقیریم جهدینده ده لاپ چوخ ظولمه معروض قالان کولانیلار اولموشدو. بونو آزربایجان خالق جومهوریتی دؤنمینده یارادیلمیش فؤق العاده تحقیقات کومیس‌سییاسی نین عضوو ن. میخایلووون معروضه‌سینده آیدین شکیلده گؤرمک مومکوندور. همین معروضه‌ده دگیلیر: «بئله‌لیکله بوتونلوکده جاوانشیر قضاسی نین یالنیز کولانی ایجماسی نین کندلری تالان ائدیلمیشدی. ۱۹۱۷-جی ایلین دئکابر آییندان باشلایاراق، ائرمنی سلاح‌لی قولدور دسته‌لری یوخاریدا آدی چکیلن موسلمان جمعیتی نین کندلرینه سوخولاراق، کند ساکینلری نین ائولرینه سلاح‌لی کئشیک‌چی دسته‌لری قویور، کولانی‌لیلاردان ائرمنیستان رئسپوبلیکاسینا تابع اولماغی طلب ائدیر، اونلاری وئرگیلرله یوکله‌یه‌رک، اؤز خیرلری آدینا موسلمانلاردان اؤز دؤولتلری اوچون وئرگی آدی آلتیندا بؤیوک پول مبلغلری قوپاردیردیلار». (آر. دؤولت آرخیوی، فوند ۹۷۰، سیاهی ۱۰، ایش ۱۶۱)
قاراباغ دؤیوشلری زامانی کولانیلار اؤزل قهر‌مانلیق گؤسترمیشدیلر. ائرمنی هوجوملاری نین و وحشی‌لیکلری نین قارشی‌سینی آلماق اوچون ۱۹۹۰-جی ایللرین اوّللرینده «کولانی» تشکیلاتی یارادیلمیشدی. همین ایللرده اولکه مطبوعاتی ترکیبینده دؤیوشچو اوغوللاری بیرلشدیر‌ن بو تشکیلات حاقّیندا قورور دولو یازیلار یاییملاییردی. «آزاد آزربایجان» قزئتی یازیردی: «وضعیت‌دن چیخماق اوچون دؤرد کندین غئیرت‌لی اوغوللارینی بیرلشدیرمک اوچون تشکیلات یاراتماق لازیم ایدی. بئله بیر تشکیلات یاراندی. (۱۶ دئکابر ۱۹۹۲-جی ایل)». «موخالیفت» قزئتی یازیردی: «بو واختا قدر غئیری-فورمال «کولانی» تشکیلاتی دفعه‌لرله دوشمن آرخاسینا کئچیر، ائرمنی فاشیستلرینه دینج‌لیک وئرمیردیلر».
باتی آزربایجان (ائرمنیستان) کولانیلاری
آراشدیرمالار گؤستریر کی، کولانی تورکلری اسکی تورک یوردو اولان غربی آزربایجاندا – ائرمنیستاندا میلاددان یوز ایللر اؤنجه ده یاشامیشلار. بو بؤلگه‌نین تاریخینی آراشدیران بعضی عالیملریمیز هله بیزیم ائرادان یوز ایللر اوّل بورادا کول (کوُل) طایفالاری نین یاشادیغینی قئید ائدیر.
اورتا یوزایللیکلره عایید سندلرده باتی آزربایجاندا کولانی آدلی یورد یئرلری نین و کولانی ائل بؤیوکلری نین (شاه وئردی بگ کولان‌لی، امین بگ کولان‌لی و سایر) آدلاری چکیلیر.
سون دؤورلره قدر ائرمنیستان اراضی‌سینده بیر نئچه کولانی آدلی یئر و یاشاییش منطقه‌سی اولوب. اونلاردان بعضیلرینی خاطیرلایاق:
آرالیق کولان‌لی - ایروان قوبئرنییاسی نین ائچمیدزین قضاسیندا، ایندیکی اوچ کیلسه (ائچمیدزین) رایونو اراضی‌سینده کند اولوب. رایون مرکزیندن ۶ کیلومتر جنوب-غربده، آلاگؤز داغی نین غرب طرفینده یئرلشیردی. ائرمنی منبع‌لرینده کندین آدی هم آرالیق، هم ده آرالیق کولان‌لی فورمالاریندا قئید ائدیلیب. کندده ۱۸۳۱-جی ایلده ۲۸۴ نفر، ۱۸۷۳ - جو ایلده ۶۷۶ نفر، ۱۹۰۴ - جو ایلده ۷۶۸ نفر، ۱۹۱۹ - جو ایلده ۱۱۱۸ نفر آذربایجان‌لی اولوب. آراشدیرماچی عالیم ایبراهیم بایرامووون «غربی آذربایجانین تورک منشأ‌لی توپونیملری» (باکی - ۲۰۰۲) آدلی اثرینده یازدیغینا گؤره «۱۹۱۹ - جو ایلین سونوندا کندین ساکینلری ائرمنی تجاووزونا معروض قالاراق قیرغینلارلا دئپورتاسییا اولونموشدور. کنده خاریجدن کؤچورولن ائرمنیلر یئرلشدیریلمیشدیر. ایندیکی ائرمنیستاندا سووئت حکومتی قورولاندان سونرا کندی ترک ائتمیش آذربایجان‌لیلاردان ساغ قالانلار آتا-بابا تورپاقلارینا قاییدا بیلمیشدیلر. بورادا ائرمنیلرله یاناشی، ۱۹۲۲-جی ایلده ۲۲۴ نفر، ۱۹۲۶-جی ایلده ۲۴۸ نفر، ۱۹۳۱-جی ایلده ۲۹۴ نفر آذربایجان‌لی یاشامیشدیر».
۱۹۷۸-جی ایلده کندین آدی ائرمنیستان حکومتی طرفیندن دگیش‌دیریله‌رک قریبویئدوو(Qriboyedov )آدی قویولموشدور.
کولاگیر‌ن - ائرمنیستاندا یئنی بایازید اراضی‌سینده اولوب. ائرمنی قایناقلاریندا کندین آدی کولاقران شکلینده یازیلیب. کندین آدی نین ایلکین واریانتی نین کولانی قیریلان اولدوغو ائحتیمال ائدیلیر. ۱۸۲۸-جی ایل تورکمنچای موقاویله‌سیندن سونرا کولانیقیریلان (کؤلاگیر‌ن، کولاقران) کندینه ایلک ائرمنیلر کؤچورولمه‌یه باشلانمیشدیر.
۱۹۰۵-۱۹۰۶-جی ایللرده ائرمنی-تورک (آزربایجان‌لی) موناقیشه‌سی زامانی کندده یاشایان تورکلره قارشی قیرغینلار تؤره دیلمیش، داها سونرا تورکلر کنددن دئپورتاسییا ائدیلمیشدیر. ۱۹۳۵-جی ایلده کندین آدی دگیش‌دیریله‌رک دزووینار قویولموشدور.
کولان‌لی - ائرمنیستاندا ائچمیدزین قضاسیندا، زنگیباسار رایونو اراضی‌سینده کند اولوب. کندین دیگر آدی«کولان‌لی آرالیق» اولوب. ۱۹۴۸-۱۹۴۹-جو ایلده بو کندین اهالی‌سی زورلا دئپورتاسییا ائدیله‌رک، کند عمومیتله لغو ائدیلیر.
کولان‌لی – بو کند ائرمنیستاندا وئدی (آرارات) رایونوندا اولوب. ائرمنی سندلرینده بو کندین آدی بعضا کولانی کیمی ده قئید ائدیلیب. بو کندین اهالی‌سی ده ۱۹۴۸-۱۹۴۹ ایلده دئپورتاسییا ائدیلمیش و کند یاشاییش یئری کیمی تاریخدن سیلینمیشدیر.
شور کولان‌لی - زنگیباسار (ماسیس) رایونوننون اراضی‌سینده، آراز چایی نین ساحلینده اولوب. ۱۹۱۸-جی ایلده کندین اهالی‌سی دئپورتاسییا ائدیلمیشدیر. دئپورتاسییا زامانی خیلی سایدا اینسان حیاتینی ایتیریر. شوروی حاکمیتی قورولاندان سونرا کند ساکینلری نین بیر قیسمی از‌لی تورپاقلارینا گئری دؤنور. لاکین بو دؤنوش ده اوزون چکمیر.
۱۹۸۸-جی ایلده شور کولان‌لی اهالی‌سی نین تورکلری اؤز دده-بابا تورپاقلاریندان یئنی‌دن دئپورتاسییا ائدیلیر.
بونلاردان باشقا ائرمنیستانین حاماملی (ایسپیتاک) رایونوندا گوران آدلی بیر کند اولوب. گومان کی، بو کندین ده اساسی کولانی تورکلری طرفیندن قویولموشدور. گوران طایفاسی کولانی تورک سویونون قوللاریندان (تیره‌لریندن) بیریدیر....
آردی وار