Müəlliflər: Alireza Eslami
Tərcümə : Dr.Hüseyn Şərqidərəcək (SOYTÜRK)
مولف : علیرضا اسلامی
ترجمه: دکتر حسین شرقی دره جک
( مقاله دکی فکرلره بیزیم فکر اوست – اوسته دوشمه سه ده اونو اوخوجولار اوچون یارارلی بیلدیم و ترجمه ائدرک سیزلره تقدیم ائدیرم.)
اوزت :
دونیادا ائتنیک طلبلرین موتیواسییاسینی و میللتچیلیین ائتنیک رئسورسلارینی آلوولاندیردیغینی نظره آلساق، گؤرونور کی، یاخین اون ایللیک‌ده بوتون اؤلکه‌لر معین معنادا بو پروبلئمله اوزلشه‌جکلر. ائتنیک منسوبیت اؤلکه‌لرین ثابت‌لییه نایل اولماق و زوراکیلیقدان قاچماق اوچون طبیعی ایمکانلارینین تانینماسیندا اساس گؤستریجیلردن بیری اولدوغوندان، یاخین اون ایللیک‌ده اؤلکه‌لرین تهلوکه‌سیزلیگی بو اؤلچویه دقت یئتیریلمه‌دن معین ائدیلمه‌یه‌جک. ایران ایسلام رئسپوبلیکاسیندا ائتنیک قروپلارین ساییندان و تاریخی کئچمیشیندن آسیلی اولمایاراق بو مسله نین گونده‌مه گتیریلجیی گؤرونور. اؤلکه‌نین قربینده و جنوب-شرقینده ایکی دینی و خصوصیله اقتصادی تفریقه ایله موشایعت اولونان ائتنیک قوطبون مؤوجودلوغو، اجنبیلرین تخریباتلاری تهلوکه‌لی اولا بیلر. بو مقاله‌ده بو مسئله مذاکره اولونور.
1. کونسئپسییالار (مفهوملار)
تهلوکه‌سیزلیک
تهلوکه‌سیزلیک سؤزونون ایکی موثبت (دؤولت خادیملری و وطنداشلار آراسیندا ممنونلوق و اینام حسینین اولماسی دئمک‌دیر) و منفی (قورخو، مجبوریت و تهدیدلرین اولماماسی دئمک‌دیر) معناسی وار.
میللی تهلوکه‌سیزلیک
روبئرت ماندئل میللی تهلوکه‌سیزلیک تئرمینینین تعریفینی وئررکه‌ن دئییر: میللی تهلوکه‌سیزلیک پسیخولوژی و مادی تهلوکسیزلیین آرخاسینجا گئتمیی احاطه ائدیر و رئژیملرین، وطنداشلیق سیستئمینین و یولون ساغ قالماسی اوچون کناردان گلن بیرباشا تهدیدلردن قاچینماق اساس اعتباریله میللی حکومتلرین عهده‌لیکلرینین بیر حیصه‌سی‌دیر.وطنداشلار اؤزلرینه مانع اولمالیدیرلار.۳
میللی بیرلیک
میللی-سیاسی بیرلیک دییشن قوه‌لرین و سیاسی سوسیال قروپلارین، او جمله‌دن ائتنیک قروپلارین نئجه تشکیل اولوندوغونو گؤستریر. بو دییشن میللی تهلوکه‌سیزلیک نقطه-نظریندن مهم مسئله حساب اولونور، اونا گؤره ده، میللی دؤولت نه قدر آردیجیل و واحیددیرسه، اونون تهلوکه‌سیزلیک وضعیتی بیر او قدر ثابت‌دیر، غیری-برابر میللی دؤولت ایسه اونون اینکیشافی اوچون پوتئنسیال اویغون موحیطدیر. داورانیش و حادثه‌لرین باش وئرمه‌سی.تهلوکه‌سیزلیک علیه ینه‌دیر.
سوسیال بیرلیک و اینتئقراسییایا و دؤولت قوروجولوغو پروسئسینین کئیفیتینه اساس‌لانان میللی تهلوکه‌سیزلییه پروقرام تأمیناتی یاناشماسینا اساساً دئمک اولار کی، ضعیف جمعیتلرده و پارچالانمیش جمعیتلرده سوسیال قروپلارین، او جمله‌دن ائتنیک قروپلارین بیرلشمه درجه‌سی، اونلاردا اهمیت‌سیزدیر .
گویا میللی قروپلارین دیوئرگئنسییا و ائکسسئنتریک‌لیک احتیمالی بؤیوک‌دور، ائتنیک منسوبیت میللی تهلوکسیزلیین قیمتلندیریلمه‌سینده مهم دییشمه حساب اولونور.
بو جمعیتلرده میللی تهلوکسیزلیین دییشه‌نی کیمی ائتنیک-ائتنیک مئیللرین گوجله‌نمه‌سینه آشاغی‌داکی عامللر تأثیر گؤستریر:
۱. سوسیال بیرلیک و اینتئقراسییانین (همگرایی) آشاغی درجه‌سی (ضعیف حکومت)؛
۲. سیاسی سیستئمین ضعیف‌لیک پوتئنسیالینی آرتیران سیاسی حاکمیتین غیری-ایشتیراکچی و آوتوریتار قورولوشو؛
۳. سفربرلیک ایستعدادی و ائتنیک قروپلارین سفربرلیگی؛
۴. حکومت و ائتنیک قروپلار آراسیندا مرکز-پئریفئرییا (یوخاری حدی) موناسیبتی۴
ائتنیک منسوبیت
ائتنیک منسوبیت تئرمینی داها چوخ پراکتیکی معنادا ایستیفاده اولونور و اونون موختلیف شرحلری اولموش‌دور. بو آرادا، آنتونی سمیتین تعریفی اولدوقجا تطبیق اولونا بیلر: «میللت، اورتاق اجدادلار افسانه‌سی، اورتاق خاطره‌لری، مدهنی ائلئمئنتلری، تاریخی تورپاق و یا وطنله علاقه‌سی، ماراق و مسولیت حیسی اولان خصوصی اینسان اهالی‌سی‌دیر». مرکزی عنصورله اونون عمومی شخصیتی، اینانجی، شعورو و مدنیتی واردیر. ۵
میللی کیم‌لیک (وطنداشلیق حقوقلاری)
میللی کیم‌لیک‌ده بئله بیر سوال وار کی، اینسان اؤزونو هانسی سیاسی واحیدین عضوو حساب ائدیر و اونون سیاسی واحیددن، کونکرئت سیاسی جوغرافییادا یاشایان و اونون ایداره ائدیجی قانونلارینا تابع اولان اینسانلاردان پسیخولوژی جهت‌دن اوزاقلاشما حیسسی نه درجه‌ده دریندیر؟ اونلار دا اؤزلرینی همین بؤلمه‌نین عضوو حساب ائدیرلر. میللی کیم‌لیک عنعنوی اولاراق میللی حکومتین اوزولویونو قبول ائتمیش اینسانلارین برابرلیگی کیمی وورغولانان وطنداشلیق حقوقلاری و میللی وطنداشلیق دا داخیل اولماقلا بیر نئچه آسپئکته مالیک‌دیر. بو اینسانلار اوچون ایرقی، دیل و ائتنیک فرقلردن باشقا حقوقلار وار کی، بونلاردان ان مهملری:
۱. جمعیتین سیاسی و اینضیباطی حاکمیتلرینه چاتماق ایمکانیندا برابرلیک؛
۲. تحصیل، اویغون ایش و سوسیال تأمینات کیمی اساس ایمکانلاردا برابرلیک؛
۳. قانونی حقوق و ایمتیازلاردا برابرلیک؛
۴. سیاسی ایشتیراکلا باغلی حقوقلاردا برابرلیک و اونون وظیفه‌لری.
اگر بیر میللتین عضولری یوخاری‌دا قئید اولونان حقوقلارین الده اولونماسیندا بیر-بیری ایله برابر مؤقع‌ده اولدوقلارینی حیسس ائدرلرسه، میللی کیم‌لیک داها آز بحران کئچیرر؛ لاکین ائتنیک قروپلار دؤولت قوروجولوغو پروسئسینه، میللی ادبیاتا، رسمی دیله، خالق معاریفینه و رسمی دینه اویغونلاشا بیلمه‌سه‌لر، ایکینجی درجه‌لی وطنداشلار سوییه‌سینه دوشه‌جک، حقوقلاریندان محروم اولاجاقلار، مارژیناللاشاجاقلار و اؤزونو محروم حیسس ائدیر و سبب اولور گویا میللی کیم‌لیکلرین (ائتنیک منسوبیت، عرق، قونشولوق و س. کیمی) گوجله‌نمه‌سی سیاسی حرکتلره و زوراکیلیغا و س. مشغول اولماق اوچون ایستیمولا چئوریلیر، خصوصاً ائتنیک فرقلیلیکلرین اولدوغو اؤلکه‌لرده بو پروبلئملر داها چوخ قئید اولونور. . مثلاً، بو گون بیزیم ایرانلی ائتنیک قروپلار دئدییمیز اصلینده اؤزلرینه تقدیم ائتدیکلری تعریف ده ایرانلیدیر، آنجاق میللی کیم‌لیکلری ، و سوسیال کیم‌لیکلری ایسه بلوج ؛ تورک، تورکمن، ؛ عرب ؛خوراسانی، کیرمانی، فارس و خوزیستان...
بوشلوق
بوشلوق کئچیجی اولمایان و جمعیتین کونتئکستیندن ایر‌لی گلن قارشی‌دورمادیر و ایستئین روحونا گؤره، اونلار دورماغا و اوزون ایللر کؤچکون جمعیت‌ده قالماغا مئیللیدیرلر و اونون منشایی چوخ واخت جمعیتین مهم و تاریخی حادثه‌لری‌دیر. اینقیلاب و یا مدرنلشمه و سایره کیمی.. 6
۲. ائتنیک میللتچیلیین فورمالاشما عامللری
میللتچیلیین فورمالاشماسینا و یا گوجله‌نمه‌سینه تأثیر ائد‌ن عامللر
چوخمیللتلی جمعیتلرده هر بیر جمعیتین ایسپئسیفیک احتیاجلارینا اویغون اولاراق بیر چوخ ائتنیک ظهور وار، او جمله‌دن آشاغی‌داکیلار:
۱. جمعیت‌ده گوج رئسورسلارینین (اقتصادی-سیاسی-مد‌نی) بؤلگو ایستروکتورو نئجه‌دیر؛
۲. میللت‌چی‌لیک حرکاتینین اؤزونون اوچ ایدئولوگییا اوخو، مئخانیزم و طلبلرین حیاتا کئچیریلمه‌سی اصوللاری و سوسیال بازا ایله باغلی وضعیتی؛
۳. ائتنیک قروپلارین قارشی‌لیقلی تأثیر و موناسیبتلرینین تاریخی تجروبه‌سی، ایستر دومینانت، ایسترسه ده تابع، فئدئرال و یا مختار؛
۴. رئگیونال و دونیا گوجلرینین کونکرئت اؤلکه‌ده‌کی ائتنیک قروپلار مسئله‌سینه رئاکسییاسی و حسساسلیغی؛
۵. هر بیر جمعیتین ائتنیک ترکیبینین گئوئتیک شرایطی و یا جوغرافییاسی، اهالی و تورپاق نیسبتی و قونشو دؤولتلرله ائتنیک اوخشارلیغی و جمعیت‌ده‌کی بوشلوقلارین تیپی؛
۶. اؤلکه‌ده دؤولت قوروجولوغو و دؤولت قوروجولوغو پروسئسی بحران دؤورونو کئچیب، یا یوخ و هانسی مرحله‌ده‌دیر؟
۷. ائتنیک قروپلارین میللی کیملییه، میللی ماراقلارا، میللی تهلوکه‌سیزلییه و میللی حکومته موناسیبت نؤوع و اوریئنتاسییا درجه‌سی، اونلار مرکزی حکومتله، یوخسا مرکزی خالقلا راضیلاشیرلار؟۷.
۸. ائتنیک پروبلئملرین سببلریندن بیری اولان آیری-سئچکیلیک.
۳. ایراندا ائتنیک منسوبیت
اگر بیز ایران خالقلارینین موناسیبتلرینی تنظیمله‌ین عمومی قایدا اولاراق هارمونییا، رغبت و دینج و قارداشجاسینا بیرگه یاشاییشی قبول ائتسک، بو موناسیبتلر زامان-زامان موختلیف سوییه‌لرده گرگینلیک، موناقیشه و بحرانلارلا ایداره اولونوب. ایسلام اینقیلابینین غلبه‌سیندن سونرا کوردوستان، آذربایجان، تورکمن صحرا، بلوجیستان و خوزیستاندا ائتنیک قارشی‌دورمالارین باش وئرمه‌سی ایسلام رئسپوبلیکاسی سیستئمینین ایلک اون ایللیک‌ده بو رئگیونلار اوچون زررلی تأثیرلری و نتیجه‌لری اولان ان مهم پروبلئملریندن بیری اولموش‌دور. و اؤلکه‌نین سیاسی قورولوشونا، ائل‌جه ده ائتنیک قروپلارین سیاسی، سوسیال و مد‌نی موناسیبتلرینه تأثیر گؤسترمیش‌دیر.
دیل و دیالئکت باخیمیندان ائتنیک قروپلار
اؤلکه اهالی‌سینین تقریباً ۶۰%-نی (بو استاتیستکا هنوز دقیق بیلینمیر.ح.ش ) احاطه ائد‌ن اساس فارسدیللی ائتنیک منسوبیته علاوه اولاراق، موختلیف دیللره و لهجه‌لره مالیک اون باشقا ائتنیک قروپ وار، او جمله‌دن:
تورکلر، کوردلر، لرلر، عربلر، تورکمه‌نلر و تالشیلر ۹
دینی هئتئروژئنلیک(دوزوملولوک)
دین هم ائتنیک موختلیفلیین منبیی اولماقلا یاناشی، همرایلیک عاملی اولموش‌دور. ارمنیلر، آسوریلر، یهودیلر، زردوشتیلر و ماندایلر کیمی دینی آزلیقلار، موسلمانلار آراسیندا ایسه ایسماعیلی (یئددی ایمام)، شیعه جعفری (اون ایکی ایمام) و یا سننی (حنبلی-شفیی-حنفی) کیمی موختلیف دینلر مؤوجوددور.۱۰
۴. ایراندا ائتنیک قروپلارین تیپولوگییاسی
دیل و ائتنیک موختلیف‌لیک باخیمیندان ایران تورپاغی ۲۴% اوخشارلیق ایله دونیادا ۱۶-جی، تانزانییا ۷% اوخشارلیق ایله بیرینجی، شیمالی و جنوبی کورئیا ایسه ۱۰۰% اوخشارلیق ۱۱.
ایراندا فارسدیللیلر اهالینین چوخلوغونو تشکیل ائتسه ده، بو میللی واحیدین ترکیبینده آلتی اساس ائتنوسون مؤوجودلوغو و اونلارین تاریخی اینکیشافین گئدیشاتینا بؤیوک تأثیری دانیلماز فاکت‌دیر و بو باره‌ده پروقنوز وئرمک اوچون اساس اولا بیلر.
5.اؤلکه‌نین گله‌جک تهلوکه‌سیزلیک وضعیتی
تورک خالقی
تورکلر ایراندا ان بؤیوک ائتنیک آزلیق تشکیل ائدیر، دؤرد اردبیل ویلایتی، شرقی و قربی آذربایجان و زنجان اونلارین اساس مسکونلاشدیقلاری اراضیلردیر کی، بو دا بلوج و کوردلرین یاشادیغی اراضی ایله موقاییسه‌ده بؤیوک اراضی‌دیر. اما بو طایفه همدان، قزوین، شیمالی خوراسان، مازندران، فارس و گیلان کیمی اراضیلره ده سپلنمیش‌دیر. بؤلگه‌نین اقتصادی وضعیتینین نیسبتا یاخشی اولدوغونو نظره آلساق، بو بؤلگه‌ده ائتنیک پروبلئملرین یارانماسینا مادی عامللر سبب اولمور. تورکلرده ایرانا قارشی یوکسک میللت‌چی‌لیک حیسسی وار کی، بونو هئچ بیر ائتنیک طلبی اولمایان شیخ محمد خیانینین ۱۲۹۸-جی ایلدکی قیامیندا دا گؤره بیلریک. تورکلر ده دینی میللی ایده‌آللارا منسوب اولدوقلارینی گؤسترمیش، دیگر وطنداشلارلا برابر مرکزی حاکمیتله قارشیدورما مرحله‌سینه کئچمیشلر. طبیعی کی، ۱۳۲۴-جو ایلده پیشوری دئموکراتیک حرکاتی کیمی حرکاتلار بین الخالق ملاحظه‌لره و سووئت اتفاقینا معروض قالدی و ایسلام اینقیلابیندان سونراکی ایلک ایللرده خلق مسلمان پارتییاسینین یارانماسی ایسلام رئسپوبلیکاسی پارتییاسینین قارش‌سیندا گرگینلییه سبب اولدو، لاکین مسئله تئز باشا چاتدی.تاپیل‌دی.۱۲
بو گون دؤرد ویلایت‌ده تورک دیلینده 100 دن چوخ نشریه نشر اولونور، بو ویلایتلردن کناردا اون اوچ تورک نشری، فارس و آذربایجان دیللرینده ده ۷۳ نشریه نشر اولونور. آذربایجان دیلینده اون بیر مینه یاخین کیتاب نشر اولونوب.
ائتنیک منسوبیت
کورد اهالی‌سی داها چوخ قربی آذربایجان، کرمانشاه، همدان، کوردوستان و شیمالی خوراساندا یاشاییر و اونلارین داغیلما امثالی تورکلردن داها آشاغی‌دیر. بو قبیله فعال اولماق اوچون داها موناسیب زمینه مالیک‌دیر –
بو ساحه‌لر آراسیندا: بیرینجی‌سی، اهالینین کیچیک و کونکرئت اراضی‌ده جعملشمه‌سی؛ ایکینجی‌سی، اقتصادی، صحیه و تحصیل موسسیسه‌لرینین آز اولماسی؛ اوچونجوسو، ائتنیک و یئرلی اوخشارلیقلارا مالیک ایکی اؤلکه‌نین سرحدینه یاخین جوغرافی یئرلشمه و سیستئم مخالیفلرینین یوخا چیخماسی و داغلارین و یوللارین وضعیتی؛ دؤردونجوسو، سیاسی تجرید و سیستم داخیلینده اجتماعی-سیاسی ائلیتالارین آز-چوخ اولماسی؛ بئشینجی‌سی، اساساً سننی اولان دینی ملاحظه‌لری شیمالی خوراسان کوردلری ایله موقایسهده شیعه اولان و بو مؤوضودا هئچ بیر پروبلئمی اولمایان؛ آلتینجی‌سی، عیراقین شیمالیندا، تورکییه‌نین جنوب-شرقینده، سورییانین شرقینده کورد اهالی‌سینین رئگیونال ملاحظه‌لری نتیجه‌سینده ایران کوردوستانی بؤلگه‌ده‌کی بو ائتنیک منسوبیتین گرگینلیک و سیاسی مئیللریندن تأثیرلنیر، شیمالی خوراسان کوردلری ایسه اوزاق. بو اراضی‌دن داها دینج بیر حیات یاشاییرلار؛ یئددینجی‌سی، کورد دیلی ایران دیلینین قوللاریندان بیری اولسا دا و قدیم فارس دیلی ایله چوخلو اوخشار جهتلره مالیک اولسا دا، بوگونکو فارس دیلی اوچون معناسی یوخدور و موختلیف کورد لهجه‌لری واحید اونیوئرسال دیل اوچون مانعه‌دیر. بو گون کورد حرکاتلارینین مرکزی کورد دیلی‌دیر، باخمایاراق کی، اونلار کوردلرین آری و ایرانلی اولدوقلارینی اینکار ائده بیلمیرلر. شئیخ عبید الله ین ۱۲۹۷-جی ایلده عثمانلیلارا قارشی کورد طایفه لارینا قارشی عصیان تجروبه‌سی و شئیخ سعیدین ۱۳۰۴-جو ایلده تورکیه یه قارشی عصیانینی قید ائتمک اولار. ایسماعیل آغا سمیتقو حرکاتی، همچینین ۱۳۲۰-جی ایللرده سووئت حاکمیتینین گؤستریشی ایله کوردوستان دئموکراتیک پارتییاسینا چئوریلن کومله نین یارادیلماسی و ۱۳۲۴-جو ایلده موختار کوردوستان پلانی و ماهاباد رئسپوبلیکاسینین یارادیلماسی. سئپاراتیزم اوچون عبدالرحمان قاسملوو باشچیلیغی ایله کوردلر بولونمه ایده اللارینی اورتایا قویموشدورلار.
پهلوی همچینین ائتنیک دیللرده قزئت، ژورنال و کیتابلارین نشرینی و یاییلماسینی قطعی شکیل‌ده قاداغان ائتدی، حتی ماغازا و تیجارت موسسه‌لرینین آدلارینین ائتنیک دیللرده قئید ائدیلمه‌سی قاداغان ائدی‌دی و بعضی ائتنیک اراضیلرده پلیس حتی ساکینلرین حرکتینی محدودلاشدیردی. .نظارت ائدیردی ائتنیک بؤلگه‌لرله موقایسهده فارس و مرکزی بؤلگه‌لر آراسیندا بانک کرئدیتلرینین آیریلماسی و صنایعلرین قورولماسیندا آیریسئچکی‌لیک آشکار ایدی. فارس ایالتلرینین اهالی‌سینین ۸۰ فایزی شهرلشمیش، ایلام، کوردوستان، سیستان و بلوچیستان کیمی سرحد بؤلگه‌لری ایسه تخمیناً ۲۰% شهرلشمیش‌دیر.
مرکزی و تورکدیللی ویلایتلر چیچک‌لنیر، لاکین کوردوستان و بلوجیستان محروم‌دور.
- اساساً سووئت اتفاقینین دسته یی ایله تورک و کورد ائتنیک حرکاتلاری، اینگیلتره‌نین دسته یی ایله ایسه عرب و بلوج حرکاتلاری فورمالاشیب.
ایران جمعیتینین اؤزیینه ائتنیک اهالینین اینتئقراسییا سرعتی نیسبتا آشاغی‌دیر؛ مثلاً، کوردلر ان یوکسک همرا‌لییه و ان آز اینتئقراسییایا مالیک ان گوجلو سیاسی تشکیلاتا صاحیبدیرلر، آذربایجا‌لیلار ایسه ایران جمعیتینه خیلی درجه‌ده اینتئقراسییا ائدیبلر.
پهلوی دؤورونده اساس ائتنیک بؤلگولر
ایراندا مودئرنیزم قاجارلار دؤورونده باشلاییب، مشروطه اینقیلابی دؤورونده و خصوصیله پهلوی حاکمیتی دؤورونده داها دا شیددتلنیب. رضا خانین دؤورونده مودئرنیزم اوچ پرینسیپ اوزرینده قورولموش‌دو: دونیوی‌لیک، صنایعنین مرکزده اینکیشافی و یادلاردان آسیلیلیق. بو پرینسیپلر ایراندا کؤکلو پارچالانمالارا سبب اولدو. رضا خانین دینی دیرلری تهدید ائد‌ن و مقدس شریعتین مقددسلیینی پوزان حرکتلرینه قارشی روحانیلر و دینی قروپ آیاغا قالخدی؛ اساساً پایتاخت و ایالت مرکزلرینده باش وئره‌ن اؤلکه‌نین صنایعلشمه‌سی اقتصادی برابرسیزلیکلره، عرقی و ائتنیک آیری-سئچکی‌لییه سبب اولموش، چوخسایلی سیاسی حرکاتلارین منبعیینه چئوریلمیش، ایران چوخسایلی ائتنیک و عرقی عصیانلارین فورمالاشماسی و میدانا چیخماسینین شاهیدی اولموش‌دور. . خاریجیلردن آسیلیلیق میللی کیملییه اینانان موختلیف طبقه‌لرین پارچالانماسینا دا سبب اولدو. داها چوخ دیندار اولان سفربر ائدیلمیش سوسیال قروپلارین طلبلری مذاکره اولونا بیلمزدی، چونکی هئچ بیر قروپ اؤز کیم‌لیگی ایله باغلی دانیشیقلارا گئتمک ایستمیر، اونا گؤره ده سیاسی حللر دالانا دیره‌ندی و بوشلوق یاراندی ۱۹
۶. ائتنیک قروپلارین اؤلکه‌نین میللی تهلوکسیزلیینی تهدید ائتمک پوتئنسیالی
سرحد ساکینی
میللتلرین جوغرافی مؤوقعیی میللی تهلوکه‌سیزلیک تنلیینی داها دا مورککبلشدیریب. موختلیف ائتنیک قروپلار و دینی آزلیقلار اؤلکه‌نین ان حسساس ایستراتژی اراضیلرینده و سرحد دیوارلاریندا مسکونلاشیبلار کی، اونلارین مانعه‌لری حدودلاردان کناردا، میللی حکومتین تأثیر و تأثیریندن کناردادیر. تأسف کی، بو ساحه‌لرین بعضیلرینین مئلی اؤلکه خاریجینه یؤنلیب و آشاغی‌داکی آسپئکتلردن تهدید ائدیجی و پاتولوژی حساب اولونور:
۱. سرحدلردن کنار اراضیلرین بیرلشدیریلمه‌سی و علاقه‌سی باخیمیندان ایسته‌نیله‌ن خاریجی چاغیریشلار و بحرانلار آسانلیقلا سرحدلر داخیلینده یاییلاجاق؛
۲. اراضیلر اوزرینده میللی سووئرئنلییه نظارت و عهده‌لیک گؤتورمه ایمکانلاری خئیلی آزالیر؛
۳. ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی حکومتی پوتئنسیال اولاراق ایررئدئنتیزم فئنومئنی ایله (سرحدین او بیری طرفینده‌کی آیریلمیش یاریسینا قوشولماق ایسته‌ین موستقیل‌لیک حرکاتی) اوزلشه‌جک.۲۰
اوخشار ائتنیک قروپلارین قونشو اؤلکه‌لرین قونشو رایونلاریندا مسکونلاشماسی
بو گون تورکلرین، کوردلرین، بلوجلارین و عربلرین بیر قیسمی ایراندا، بیر قیسمی ایسه دیگر اؤلکه‌لرین قونشو بؤلگه‌لرینده یاشاییر. بو ائتنیک قروپلارین ایرانین قونشولوغوندا اولماسی ایرانین مد‌نی تأثیرینه سبب اولا بیلسه ده، عکسینه، خاریجیلرین ایرانین داخیلی ایشلرینه قاریشماسینا سبب اولوب و عادتا بو اراضیلردن میللت‌چی و سئپارات‌چی فیکیرلر داخیل اولور . شیمالی ایراقین کورد بؤلگه‌لرینده داغیلمیش دئموکراتیک پارتییاسی، پاکیستانین بلوجیستانیندا جامبا کیمی تانینان ایرانین بلوجیستان میللی حرکاتی، ایراق‌دا عرب خالق حرکاتی و آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا و تورکییه‌ده پانتورکیستلر کیمی ائتنیک و دینی موختلیف‌لیک وکورد سئپارات‌چی قروپلاری قید ائتمک اولار. ایرانین هیندیستان، گورجوستان، روسییا، لیوان، ایشغال اولونموش فیلیسطین و یاخین شرقین دیگر حیصه‌لری کیمی قونشولارینین دیوارلاریندا ائتنیک و دینی بحرانلارین آکتیو مرکزلرینین اولماسی بوتون رئگیونو فیتنه آلووونا قرق ائده و بحرانلارلا تئز بیر زاماندا اوزلشه بیلر. ۲۲
خاریجی موداخیله
اؤلکه‌نین ائتنیک و دینی پلورالیزمی مسئله‌سی خاریجی و دوشمن موستملکه‌چی‌لیک مقصدلری ایله علاقلندیریلدیک‌ده سون درجه واجیب و حسساس اولور و ائتنیک و دینی سئکتالارین و آزلیقلارین موختلیف‌لیگی و هئتئروژئنلیگی اونلارین ان مهم واسطه‌لریندن بیری حساب اولونور. اؤلکه‌نین معاصر تاریخینده باش وئره‌ن حادثه‌لره نظر سالساق، ائتنیک ایغتیشاشلارا خاریجی تأثیر و موداخیله‌نین ایزلرینی گؤره بیلریک.۲۳
ائتنیک بؤلونمه‌نین دینی و لینقویستیک بؤلونمه‌لرله پارالئل‌لیگی (سیخ بؤلونمه)
موختلیف قروپلارین اوچوروملاری و موناقیشه‌لری اؤلکه‌ده ایغتیشاش و امین-آمانلیق یاراتماقلا ثابیتلیین سوییه‌سینده مهم رول اویناییر. بو بوشلوقلار و موناقیشه‌لر چارپاز و یا پارالئل، آکتیو و یا غیری-آکتیو، تک و یا چوخلو اولا بیلر. قروپلارین سایی، اونلارین پارالئل‌لیگی و پارچالانمالارین آکتیولشمه‌سی دیگر بؤلگه‌لرله و مرکزی حکومتله فرق‌لی‌لیکلره سبب اولور و نتیجه‌ده ایراندا گؤرونه بیلن غیری-ثابت‌لیک و اعتبارسیزلیق، چونکی اؤلکه‌نین اکثر ائتنیک بؤلگه‌لرینده ائتنیک منسوبیت موناقیشه‌سی گئدیر. و عرق لینقویستیک کونفلیکت و دینی فرقلرله علاقلندیریلیر، طبیعی کی، بو موناقیشه‌لر آکتیولشرسه و بوشلوقلار درینلشرسه، بو، اعتیبارسیزلیغا سبب اولار.24
۷. ایراندا وطنداش جمعیتی و ائتنیک قروپلار (ایسلام اینقیلابیندان اول و سونرا)
ایراندا معاصر دؤولت قورولمازدان اول دؤولتی طایفالاردان آییرماق آسان دئییل‌دی، چونکی دؤولتین ایستروکتوروندا قبیله و طایفه باشچیلاری ایشتیراک ائدیردیلر، دؤولتله ایران طایفالاری بیر-بیریندن آسیلی ایدیلر. و ایندی ایران کیم‌لیگی اولان واحید بیر سیستئم میدانا گتیردی. حکومت اوردونو سفربر ائتمک، وئرگی و روسوملاری توپلاماق، سرحد تهلوکسیزلیینی تامین ائتمک اوچون ائتنیک قروپلارا گووه‌نیردی و ائتنیک قروپلار دا حکومتین و حکومتین صلاحیتلرینی بؤلوشور‌دولر.
اونلار فایدالاندیلار و اگر ایکیسی آراسیندا تارازلیق پوزولسا، بو تارازلیق برپا اولوناجاقدی. پارس و میدییا تاریخی بیرلیینه و آری خالقینین عمومی میفینه فارسلار، تورکلر، کوردلر، لورلار و س. دیالئکت و دیالئکت فرقی ده همین عمومی پرینسیپین علامتی‌دیر. مشروطه دؤورونده بختیاری خالقینین شیعه ایرانلیلارلا ایمانی بؤلوشمک‌ده بیرلشمه‌سی و کوردلرین ایران منشأ‌لی اولدوغونو وورغولاماسی و نفت صنایع‌سینین میللیلشدیریلمه‌سی زامانی قاشقای خالقینین بیرلشمه‌سی ایرانین بو بیرلیینه ایشاره‌دیر.
ایران ایسلام اینقیلابیندان سونرا مخالیفت و سئپارات‌چی قروپلارین فعالیتی ائتنیک بؤلگه‌لرده بحرانلار یاراتدی، لاکین امام خمینین باش‌چی‌لیق ائتدیی زوراکی‌لیق محاربه‌سی زامانی ائتنیک قروپلار ایرانی مدافعه ائتمک اوچون بیر آرایا گلدی. یئنیدنقورما دؤورونده محرومیتلرین و قوروجولوق فعالیتینین آرادان قالدیریلماسینا، اقتصادی اینفراستروکتورون گئنیشلندیریلمه‌سینه سی گؤستریلدی، بوندان سونرا وطنداش جمعیتی فورمالاشدی.
کونستیتوسییانی اؤیره‌نمکله موختلیف پرینسیپلرده وطنداشلیق حقوقلارینین اساسلارینی آشاغی‌داکی کیمی تاپماق اولار:
- یئددینجی پرینسیپ‌ده سیاسی ایشلرده ایشتیراک حقوقو.
- ایران خالقینین ائتنیک منسوبیتیندن و طایفاسیندان آسیلی اولمایاراق برابر حقوقلارا مالیک اولدوغونو، رنگیندن، عرقیندن، دیلیندن و س.دن آسیلی اولمایاراق، ایمتیاز سببی اولمایاجاقلارینی آچیق شکیل‌ده ایفاده ائد‌ن ۱۹-جو پرینسیپ‌ده برابر حقوقلاردان ایستیفاده ائتمک.
- ۲۰-جی پرینسیپ‌ده هامینین قانون قارشیسیندا برابرلیگی.
- ایگیرمی بئشینجی پرینسیپ‌ده هر کسین جان و مالینین توخونولمازلیغی.
- ایگیرمی اوچونجو پرینسیپ‌ده اجتماعی تحقیقاتین قاداغان ائدیلمه‌سی.
- ایگیرمی بئشینجی پرینسیپ‌ده هر کسین اینتئللئکتوال تهلوکه‌سیزلیک‌دن حذ آلماسی.
- ایگیرمی دؤردونجو و ایگیرمی یئددینجی پرینسیپلرده عمومی شکیل‌ده فیکیر بیلدیرمک حقوقو.
- پرینسیپجه هر کس اوچون پولسوز تحصیل.
- اوتوز بیرینجی پرینسیپه اویغون اولاراق هر کسین اویغون منزیله چیخیشی.
- اوتوز ایکینجی پرینسیپ‌ده گئنیش ایجتیماعیتین محکمه و حقوقی تأمینات‌دان ایستیفاده ائتمه‌سی.
- وطنداش جمعیتینین و یا حکومتله خالق آراسیندا واسطه‌چی‌لیک اینستیتوتلارینین آلتلری آلتینجی و ایگیرمی آلتینجی پرینسیپلرده گؤستریلیر کی، پارتییالار و ایجماعالار، سیاسی و همکارلار اتفاقلاری، ایسلام بیرلیکلری و یا تانینمیش دینی آزلیقلار آزاددیر، بو شرطله کی، قانونو پوزماسینلار. موستقیل‌لیک، آزادلیق، میللی بیرلیک، ایسلام ایستاندارتلاری و ایسلام رئسپوبلیکاسینین تملی.
7-جی ۱۰۰-دن ۱۱۶-جی پرینسیپلرده قئید اولونان و قرارلارین قبولو و اؤلکه ایشلرینی ایداره ائد‌ن سوتونلار حساب ائدیلن شورالار.
- ایران خالقلارینین یئرلی دیللرینین میللی دیلله، یعنی فارس دیلی ایله یاناشی ۱۵-جی پرینسیپ‌ده تانینماسی.
- ۱۳-جو و ۱۴-جو پرینسیپلرده غیری-موسلمان ایرانلیلارین حقوقلارینا رعایت ائدیلمه‌سینین ضروریلیگی.
- ایگیرمی دؤردونجو پرینسیپ‌ده مطبوعات آزادلیغی فعالیتی.
- ایگیرمی یئددینجی پرینسیپ‌ده توپلانتیلار و یوروشلر تشکیل ائتمک حقوقو. اونا گؤره ده دئمک اولار کی، میللتین عضولری و بوتون ایران وطنداشلاری، ائتنیک و دینی فرقلری نظره آلماساق، حاقی وار.۲۵
ایگیرمی ایللیک ائتنیک منسوبیت سندینه باخیش
ایران ایسلام رئسپوبلیکاسیندا ایگیرمی ایللیک باخیش سندینین حیاتا کئچیریلمه‌سی اوچون اینکیشافین طلبلریندن بیری ده میللی همرای‌لییه و اجتماعی ایشتیراکا آرخالانماق، ائتنیک، دین، آزلیق و موختلیف قروپلارین یاخینلاشماسی اوچون اویغون حل یوللاری تاپماق‌دیر. تشکیل ائدیلمیش آژیوتاژلارا قارشی ضروری ساییق‌لیق.دوشمن و اونلارین سوی-قصد و پلانلاری گرگینلیک و بحران یاراتماق مقصدی داشیییر.26
۸. سوسیال بیرلیک و ائتنیک مئیللرین فعالیتینین قارشیسینین آلینماسی اوچون اویغون ایستراتئگییالار
۱. بیزیم یئرینه وطنداشلیق آنلاییشینین تقدیماتی - او بیری - ائتنیک و...
۲. کووپئراتیو اینستیتوتلارینین اینکیشافی و دانیشیقلارین آچیلماسی.
۳. رئپرئسسییادان چکینمک و حاکمیتین رئپرئسسیو رولونو خیرخواهلیق و مرحمته چئویرمک.
۴. محرومیتین گئنیشله‌نمه‌سینین قارشیسینین آلینماسی (سیاسی وظیفه‌لرده، اقتصادی دستک و س.).
۵. قصورلو حکومت مودئلینین اینکار ائدیلمه‌سی و بوتون اؤلکه‌لره مراجعت ائدیلمه‌سی.
۶. محرومیت و محرومیتین روحی مکانینین قورودولماسی.
۷. یئنی نسلین تعلیم - تربییه‌سی و اوچورومو آرادان قالدیرماق اوچون عائله و مکتب کیمی اینستیتوتلارین ثمره‌لی سیاسی ایجتیماعیلشمه‌سی و ایستیقامتلندیریلمه‌سی.
۸. اینجه صنعت و ادبیات ساحه‌سینده آلچالما و...
۹. نئقاتیو صولحون (فردلرین گوجلو سیاسی مرکز قارشیسیندا آجیز اولماسی) اینکار ائدیلمه‌سی و عدالت‌لی سیستئمین قورولماسیندا و اینسانلارین راضیلیغینین الده ائدیلمه‌سینده و زوراکیلیقدان قاچماق‌دا موثبت صولحون یارادیلماسی .27
۹. ایرانین سیاسی و مدهنی تهلوکه‌سیزلیگی اوچون ائتنیک و دینی آلت مدنیتلر ساحه‌سینده ان مهم تهدیدلر، ضررلر و ایمکانلار.
ایندییه قدر دئییله‌نلره اساساً، فورصت، تهلوکه و ضرر باخیمیندان بعضی سوبکولتورا نومونه‌لرینی آشاغی‌داکی جدول‌ده تقدیم ائدیریک.
سوبکولتورانین نؤوو، سببلرین تأثیر نؤعو
ائتنیک دیل ائتنیک دیلین ایمکانی ائتنیک بیرلییه گتیریب چیخاریر - کئچمیش اثرلرین جانلانماسی - قونشو اؤلکه‌ده اوخشار ائتنیک قروپلا عینی دیل‌ده دانیشماسی - میللی مدنیتین ائتنیک دیلله ایفاده ائدیلمه‌سی تهلوکه میللی بیرلیین و فارسجانین رسمی دیلینین پارچالانماسینا سبب اولور. (تورکییه و ایران. )
خاریجی سؤزلره موداخیله‌نین ضرری - فارس رسمی دیلینه یادلاشما حیسسی.
یئرلی گئییم جوغرافی موحیطه و ایقلیمه اویغون موختلیف گئییملره و رنگلره صاحب اولماق ایمکانی‌دیر (عربلر، تورکمنلر، کوردلر، بلوجلار و س.) کئچمیش اثرلرین جانلانماسی - قونشو اؤلکه‌لرده اوخشار ائتنیک قروپلارلا ائتنیک اوخشارلیقلار - ائتنیک منسوبیتین تانینماسی. بیر-بیرینن قروپلار.
تهلوکه میللی بیرلیین پارچالانماسینا سبب اولور - ایرانین میللی چادیر و کوستیوم پالتاری تانینمیر.
فارس جمعیتینده یادلاشما حیسسینین زیانی
یئرلی اقتصادیات ائتنیک پروبلئملری یونگوللش‌دیرمک و ائتنیک گرگینلیگی آزالتماق اوچون اقتصادی آرتیما ایمکان یارادیر - قونشو اؤلکه‌ده‌کی اوخشار ائتنیک قروپلار اوچون نومونه اولماق - میللی اقتصادیاتین و آدامباشینا آرتیمی آرتیرماق - آیریسئچکی‌لیگی آزالتماق - عدالتی یایماق .
تهلوکه موستقیل‌لیک حیسسی دوغورور و مختاریت و موستقیل‌لیک اوچون میللت‌چی حیسسلری ایستیموللاشدیریر، مثلاً، خوزیستان عربلرینین ایالته نفت گلیرلرینین آیریلماسی ایله باغلی طلبی.
میللی اقتصادیاتین و یا مرکزین یئرلی اقتصادیات‌دان آسیلی اولماسی حالیندا زیان گرگینلیک یاراداراق میللی پروبلئملر یارادا بیلر.
موختلیف دینلر و مذهبلر، دینی و دینی آزلیقلارین مؤوجودلوغو ایمکانلاری و حکومتین اونلارا صولح یولو ایله یاناشماسی دیگر اؤلکه‌لر اوچون نومونه اولور - اونلارین اجتماعی توپلانتیلاریندا دینی و دینی آزلیقلارین نماینده‌لری اولا بیلر.
تهدید خاریجی تأثیره و آزلیقلارا مالییه دستیینه سبب اولور
- آزلیقلارین حاکمیت‌ده ایشه گؤتورولمه‌مه‌سی - مرکزه اینسان حاقلارینین اینکویزیسییا و خاریجی موداخیله کیمی اتهام ائدیلمه‌سی.
دینی و دینی ایکیلیین تراوماسی - یادلارین تحریک ائدیلمه‌سی - ائمپاتییانین اولماماسی - مراسیملر و حادثه‌لرده‌کی فرق.
علم و بیلیک
فورصتی درک ائتمک ایسه خالقین اؤزونودرکینه و اویانماسینا و ائلیتانین یئتیشمه‌سینه - ائلیتانین الینده اولان خالقین ایشلرینی ایداره ائتمه‌یه و گئری‌لیگی آرادان قالدیرماغا گتیریب چیخاریر.
ائلیتانین مؤوجودلوغونا تهلوکه و حاکمیت‌ده ایشتیراک طلب و طلبلرینین عمومی شکیل‌ده بیلینمه‌سی - میللی و مرکزی حاکمیتین صلاحیتینده اولمایان گئری‌ده قالمیش طلبلر - تاریخی طلبلر.
میللی بیرلییه ضد ییغینجاق و یوروشلر تشکیل ائتمیین، ماتئریال حاضرلاییب نشر ائتمیین ضرری.
ائتنیک نیکاح، دینی و لینقویستیک ائتنیک قروپلارین قاریشماماسی ایمکانی - ائتنیک حیسسلرین بوشالدیلماسی.
تهدید، ائتنیک قروپلار اهالی محدودیتلری ایله باغلی اولمادیغی اوچون اونلارین اهالی‌سینین چوخالماسی ویلایتین ائتنیک ایستروکتورونو دییشه‌جک. یانلیش عادت-عنعنه‌لرین داوام ائتدیریلمه‌سینین ضرری - اؤلکه‌یه پروبلئملر یاراتماق.