دوکتورمحمدرضا کریمی
آذربایجان تورک ادبیاتی نه قدر زنگین، محتوالی، گؤزَل و دولغون اولورسا دا، هلهلیک نسیان اؤرتویو آلتیندا گیزلی قالمیشدیر. کئچن یوزایلده – پهلوی رژیمینین قانلی – قادالی استبدادی، یوردوموزا کؤلگه سالاراق دیلیمیز و ادبیاتیمیزین یاساق اولدوغو، خالقیمیزی بو ادبیاتدان محروم ائتمیش و همین یوزایلده – باشقا ملتلر دؤرد ناللی ایرهلی گئدهن بیر چاغدا، بیزیم آذربایجان خالقیمیز یئرینده دایانیب، تکجه بیر تاماشاچی کیمی باشقا خالقلارا باخمادان آیری بیر چاره تاپمادی. آنجاق بوگون دیلیمیزین آزادلیغی اومودویلا بؤیوک آددیملار ایرهلی آتیب، ادبیاتیمیزین اوزهرینه قونان غوباری اوستوندن سیلمهدهدیر. شُبهه یوخدور که حقیقت بیر گونش کیمی همیشهلیک بولود دالیندا قالماز. ادبیاتیمیز دا بو حقیقتلردن بیریدیر. بولودلار دالی چکیلدیکده، گونشین شعلهلری گؤزلری قاماشدیران کیمی، آذربایجان ادبیاتینین زنگینلیگی تانینمادا چوخلو گؤزلری قاماشدیریر. 6 و 7جی یوزایلده آذربایجان تورک ادبیاتی چین دووارینین یانیندان باشلاییب مصره قدر اوزانان اؤلکهلرده یاییلاراق، دهیرلی اثرلر یاراتمیش و یوزلرجه عالم، شاعر و صنعتکارلار میدانا گلمیشدیر. بوگون خراساندان توتوب آنادولونون باتیسینا قدر یارادیجی شاعرلر آذربایجان تورکجهسینده تانینیرلار. او جملهدن اسفراینلی حسن اوغلو، بابا الیاس، خواجه دهانی، مولوی، خواجه علی خوارزمی، حاجی بکتاش ولی، هامیسی خراساندان باش قووزاییب تورکجه یازیب یارادیبلار. یوزایللر بویو بو آخیمی داوام ائدیب بوگونه قدر ایرهلی سورموشلر. او بیری یؤندن، آنادولودان باش قالدیران شاعیرلر: خواجه احمد فقیه (نظامی ایله چاغداش و اوچ تورکجه مثنوی یازمیش بیر تبریزلی شاعیردیر و بوگون اونون قبری اسبوس کندینده – سردرینین ایکی کیلومترلیگینده اولاراق قبیر داشینین اوستونده اؤلوم تاریخی 618 قمری یازیلمیشدیر)، خواجه یوسف مداح، مصطفی ضریر، سلطان ولد و باشقالاری (آذربایجان ائللریندن آنادولویا گئده ن شاعیرلر اولموشلار)، حتا مصردن باش قووزاییب گلن سیف سرائی آذربایجان تورکجهسینده شعرلر یازیرلار. بو شاعرلر 7جی یوزایلده یاشاییب یاراتمیشلار. آذربایجانین اؤزوندن باش قالدیران شاعرلر و عالملر ده آز اولمامیشدیر؛ شیخ صفیالدین اردبیلی قارا مجموعه عنوانلی یوزلرجه بویروقلاری اولموش، حسام الدین خوئی تورکجه – فارسیجا سؤزلوکلری اورتایا گتیرمیش، یوزلرجه درویش مسلک شاعرلریمیز میدانا گلمیش و مثنویلر، دیوانلار اورتایا قویموشلار. بونلار کی بیردن بیره اولمامیش، بلکه بونلارین کؤکو – ریشه سی بوندان قاباقکی یوزایللرده کؤک سالمیشدیر. بونو دوزگون تانیماق اوچون اؤنجه یوزایللره گئدیب کؤکونو آختارماق گره کیر.
6جی یوزایلده آذربایجاندا زنگین بیر شفاهی ادبیاتلا اوز – اوزه گلیریک. بو زامان دده قورقود دستانلاری گئنیش بیر صورتده خالق ایچینده سؤیلهنیر؛ آشیقلار و اوزانلار مختلیف ائپیک و سئوگی ناغیللارینی خالق ایچینده یارادیرلار و سئویلیرلر. بو زنگین شفاهی ادبیاتلاردان، نهنگ شاعرلر بهره آلیرلار. خاقانی، نظامی، فلکی، بیلقانی، و باشقالاری بو زنگین ادبیاتدان یارارلانارکن اؤز فارسیجا یازدیقلاری اثرلره سپهلیرلر. اؤزهللیکله نظامی بوتون مثنویلرینده سؤیلهنن داستانلاری خالقین دیلیندن آلمیش، دده قورقود سیمالارینی بیر داها مثنویلرینده جانلاندیرمیش، اوزانلارین دئییشمهلرینی باربد و نکیسا دیلیله فارس ادبیاتینا یئرلشدیرمیش، آذربایجان ادبیاتیندان یئنیلیکلری فارس ادبیاتینا بورج وئرمیش و یوزلرجه آتالار سؤزو، دئییملر، عبارهلر آنادیلیندن پای وئرمیشدیر.[1] گؤردویوموز کیمی، نظامی حتا عربجه دستانلاریندا – لیلی و مجنوندا – عاشق و معشوقو تورک پالتاری گئیدیریر، اونلاری تورکانه روحیهسیله بزهییر. فارس شاهلاری ایراندان قاچاراق آذربایجان اؤلکهسینه پناه گتیریرلر. بهرام گور، قباد و . . . بئله بیر شاهلارداندیرلار. حتا مقدونیهلی اسکندر آذربایجانا گلدیکده بیر آذربایجانلی قادین قارشیندا دیزه چؤکور.
نظامینین اثرلری باشدان باشا تورک بیر شاعرین یارادیجیلیغی ساییلیر. نظامی اثرلرینین هامیسیندا تورک اولدوغونا، تورکانه گئدیشلره اشارهلر ائدیر و اؤزونون تورک اولدوغونو دفعهلرله دیله گتیریر:
پدر بر پدر مرمرا ترک بود
که هر یک به نیرو یکی گرگ بود
(دکتر معین فر، ص 78).
او، تورک کلمهسینی و تورک اولماغینی مقدس سایاراق، حتی پیغمبری بئله مدح ائدیر:
زهی ترکی که میر هفت خیل است
و یئنه پیغمبرین معراجا گئتمهیینی ده "ترکتازی" آدلاندیریر. (معین فر،1362، 502)
سلجوق شاهی اولان سلطان سنجره یازدیغی شعرده، عدالت، صداقت و گؤزه للیگی تورکلرین خصلتی بیلهرک یازیر:
دولت ترکان که بلندی گرفت
مملکت از داد پسندی گرفت
چونکه که تو بیدادگری پروری
ترک نه ای، هندوی غارتگری
نظامی تورک اولدوغونا گووه نیر، اوغلونا دا ترکزاده اولدوغونو ایناندیری:
اگر شد ترکم از خرگه نهانی
خدایا ترکزاده ام را تو دانی
نظامی سئوگیلیسینی قیپچاق تورکلریندن اولاراق اؤیور و دئییر:
پرندش درع وز درع آهنینتر
قباش از پیرهن تنگ آستینتر
سران را گوش بر مالش نهاده
مرا در همسری بالش نهاده . . .
نظامی اؤز تورکجه اثرلرینه ده دفعه لرله اشاره ائدیر و دئییر:
ترکی ام را در این حبش نخورند
لاجرم دوغبای خوش نخورند
بئلهلیکله نظامینین دئدیگینه گؤره، شاعرین خوش دوغباسی شاعیرین آنادیلینده دیر کی سارایلار بگنمیرلر و لاجرم اوندان محروم قالیرلار، چونکی آخستان بیگ کیمی پادشاهلار شاعیردن فارسجا و عربجه شعر ایستهییرلر و شاعر آنادیلینده یازماغی ترجیح ائدیر. سعید نفیسی دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی کتابیندا، هم بو قونویا اشاره ائدیر و هم مصرده خدیویه کتابخاناسیندا نظامینین تورکجه دیوانینین الیازماسینا اشاره ائدهرک اونو قبول ائدیر[2].
تکجه نظامی یوخ، بلکه خاقانینین دیوانیندا دا ملمّعلر – ایکی دیلده و گاهدان اوچ دیلده اولان شعرلر واردیر. حتا خالق دیلینده خاقانینین ساوالانا یازدیغی بیر غزلی اوخونماقدادیر. خاقانی آذربایجانی سئویر، شروانی آنا بیلدیکده، تبریزی اؤزونه آتا کیمی بیلیر؛ بیر اوشاق کیمی آنادان اینجیینده آتا قوجاغینا پناه گتیریر و خاقانی شرواندان ایجیییب، تبریزه پناه گتیرمیش و عمرونو بورادا بیتیرمیشدیر. یاددان چیخارمایاق کی بو زامانلاردا، تبریز اؤزهل بیر دوروما مالک اولاراق، دنیانین باشا – باشیندان بوتون شاعرلر و عالملری اؤزونه چکمیش و یوزلرجه بیلگینلر تبریزده یاشاییر و مقبره الشعرا بو دورومون یادگاریدیر.
خاقانی دیوانیندا یوزلرجه، بلکه مینلرجه تورک سؤزجوکلری و آدلاری فارس دیلینه داخل اولور. بو سؤزجوکلرین فارس دیلینه داخیل اولماسی، تکجه آذربایجان شاعرلری طرفیندن یوخ، بلکه بوتون فارس شاعرلری ده بو دوروما بویون اگمیشلر. یوزلرجه تورک سؤزلری، یوزلرجه عبارهلر، دئییملر و آتالار سؤزلری فارس ادبیاتینا هدیه وئریلیر. بو سؤزجوکلردن بیر سیراسی بونلاردیر: خان، آق، قره، خاقان، وشاق، آلپ، تنگری، سنقر، پرچم، بیرق، سو، اکمک، قلندر، تتق، منجوق، بیدق، سن، یلواج، تگین، آلپ، طغرا، طغان، ارسلان، خزر، بلغار، قبچاق، اتاق، خانه، و یوزلرجه باشقا سؤزجوکلر.
خاقانی آذربایجان شاعیرلری باشیندا دایاناراق، مداح بیر شاعیر اولورسا دا، آذربایجان سبک و سایاغینین فارس ادبیاتیندا و شعرینده باش توتماسیندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. اونون شعرلرینده تورک کلمهسی مقدس ساییلاراق، تورکانه روحیه دن دانیشیلیر، ترکتازی، ترکانه، ترکی و باشقا ترکیبلری اؤزه ل بیر یئر آلیر. عاشقانه شعرلرده معشوقون "خدنگ غمزهی ترکان"دان دانیشیر، تورکلری قان تؤکوجو، کؤچهری، و باشقا توصیفلرله بیلسه ده، عشق شحنهسینین ترکتازلیغیندان سؤز آچیر، تورکلری هر یئرده یوخاری یئرده قویور، او جمله دن بئله شعرلری چوخدور:
دل ازرق پوش و ترکان زرق پاشند
دلت را خرقه زایشان تازه گردان
ویا مکه ده تورکلری عربلره بئله ترجیح ائدیر:
همخدمت این حلقه بگوشان ختن به
از طاعت آن کعبه نشینان ریائی
عاشقانه شعرلرینده بو تعریفلر داها گؤزَلدیر. بورادا همیشه تورکلر گؤزل، دلربا، دل انگیز، کمانکش، ستمگر تانینیر:
تو ترک سیه چشمی، هندوی سپید من
خواهی کلهم سازی، خواهی کمرم بخشی
خاقانی ایلک اؤنجه حقایقی تخلوص ائدیردی، آنجاق گئت به گئت آنادیلینه محبت بسلهیهرک، تورک آدی اولان "خاقانی" تخلوصونو سئچیر. بیلیریک آذربایجانین دیلی بوتونلوکله تورک دیلی اولموشدور و فارس دیلی بو شاعرلره ایکینجی بیر دیل ساییلیردی. بو حقیقتی تکجه بیز دئمیریک، بلکه فارس عالملری ده بونا اشاره ائدیرلر. او جملهدن سعید نفیسی فارس عالیمی و ادیبی دوزگون اولاراق بئله یازیر:
"این نکته مسلم است که زبان شعر فارسی زبان طبیعی و رایج مغرب ایران مخصوصا آذربایجان و اران نبوده و زبان مشرق بوده است که از راه ادبیات وارد این سرزمین شده است. شعر دری در آذربایجان از قرن پنجم و زمان اسدی و قطران آغاز شده و در قرن ششم در زمان ابوالعلاء گنجوی و خاقانی و نظامی و فلکی و قوامی و مجیرالدین بیلقانی که بزرگترین سرایندگان این سرزمین در این دوره اند به اوج بلندی خود رسیده است.
ناچار شاعران بزرگ آذربایجان زبان دری را از مادر خود نمیآموخته و از آموزگار درمییافتهاند و اینکه گاهی در آثار ایشان مخصوصا در شعر خاقانی و نظامی ترکیبات و تلفیقات و تعبیراتی دیده میشود که در عرف شاعران خراسان و عراق یعنی جایی که زبان دری زبان طبیعی بوده است دیده نمیشود جزین دلیل دیگری ندارد"[3]
بورادا باشقا بیر نوکته ده بودور کی نفیسی مختلف فاکتلارلا گنجهنی آذربایجان بیلهرک، آذربایجانین باشکندی تانیییر[4]. ارانی دا آذربایجان تاریخیندن ساییر[5].
نفیسی حتا خدیویه الیازماسینا اشاره ائدهرک، نظامینین تورکجه شعرلرینی تائید ائدیر. آنجاق فلکی، بیلقانی و اونلارجا باشقا آذربایجان شاعرلری بو زامان آنادیللرینه لاقید قالمیرلار؛ اونون گؤزهللیکلرینی فارس ادبیاتینا هدیه و پای توتورلار. آذربایجان شیوهسی و سبکی آدلاناراق ادبی بیر شیوه ایران فارس ادبیاتیندا یارانیر.
آذربایجان تورکجهسی تکجه شاعرلر طرفیندن آلقیشلانمیر، بلکه بؤیوک فقیه، عالم و مفسرلر طرفیندن ده آلقیشلارلا اوز – اوزه گلیر. او جملهدن ابوالقاسم زمخشری بو یوزایلین ان بؤیوک عالملریندن اولاراق تورک دیلینه ماراق بسلهییب و اسلام دونیاسینین دهیرلی تفسیر کتابی اولان "الکشاف" اثریندن سونرا، "مقدمهالادب" اثریله دنیادا اؤلمز بیر شخصیت تانینیر. زمخشری مقدمهالادب اثرینده تورک دیللرینی آراشدیریب و تورکلرین تاریخیندن دهیرلی معلوماتلار وئریر و عربلره تورک دیلینی اؤیرتمهیه چالیشیر. بو کتابدا عربجهنی تورکلره اؤیرتمه اساس هدف اولورسا دا، تورک دیلی حقینده درین معلوماتلار وئریر. عربجه سؤزجوکلری سادا و گؤزهل تورکجه کلمهلرله آچیقلاییر.
زمخشری بو اثری 516جی ایلده سلجوق سلطانی اولان سلطان اتسز اوچون هدیه وئرمیشدیر. زمخشریدن بیر سیرا تورکجه شعرلر ده الده واردیر.
بو دوراندا تورک دنیاسینین بؤیوک بیر عالمی ده فخرالدین مبارکشاهدیر. اونون "شجرهالنساب" اثرینده تورک عالملرینین یاشاییشی و اثرلریله تانیش اولوروق. فخرالدین بو اثری قطبالدین آی بیگ اوچون تقدیم ائتمیشدیر. بورادا تورکانه روح ایله تاریخ و ادبیات دنیاسینا باخیلیر و تورکلرین ایگیدلیگی، بهادرلیغی تعریفلهنیر. بو اثر "تاریخ فخرالدین مبارکشاه" عنوانی ایله ده تانینیر. بورادا اورتا آسیادان توتوب مصره قدَر اوزانان اسلام اؤلکهلرینده تورکلرین امیرلیگی و حکومتلری تانیتدیریلیر. بو اثر بوگون دنیا دیللرینه چئوریلمیشدیر. تاسفله بو کتابدان تکجه 136 صحفهلیک قدر قالمیش و قالانی آرادان گئتمیشدیر.
گنجهلی نظامی
حكیم نظامی گنجوی ایران ادبیاتینـین ان گؤركملی شاعـرلریندن بیری، فارس ادبیاتینـین اساسلاریندان اولاراق، آذربایجان تورک ادبیاتینـین دا بـانیلرینـدن سایـیلیر.
حكیم نظامی "خمسه " آدلی اثرلری ایله دنیادا شهرت قازانمیش و یوز ایللـر بویو شاعـرلرین الهـام قاینـاغی اولاراق، چـوخلاری نظـامینـی یانسـیلاماغا چالیشمیشلار و هر زمان نظامی ادیبلرین و شاعـرلرین دقَت مركزینـده اولـوب، بو گون ده تازا تاپینتیلار اساسـیندا بوتـون دنیـا دقتـینـی اؤزونـه چكمیشـدیر.
نظامی نین توركجه دیوانینـین الیازما نسخهسی اله گلدیكده بو گون بـو الیازمـا نسخهنین یایـیلماسی، دیوانین تدقیقی ـ تنقیدی متنین چاپ اولماسی آذربایجـان تورک ادبیاتیندا بیر دؤنوش نقطهسینه چئوریلیر.
20جی یوزایلین اوّللریندن، نظامینین توركجه دیوانینـین وارلیغـی ادعـا اولونوردو. آمما الده بیر فاكت یوخ ایدی، الیمیزده اولان فاكتلار یـالنیز شاعــرین فارسجا اثرلرینده سپیلن بیتلر ایدی كی، اونـون توركجـه یازیـب ـ یاراتماسـینا اشارهلر اولونوردو. روس مستشرقلری، "برتلس" كیمی آذربایجان فولكلورونـون و كولتورونون، هابئله خلق دیلینین ائتگیلرینـی نظـامی اثرلرینـده گؤسـترمهیـه چالیشیردیلار. بو آرادا پروفسور حمید آراسلینین نظـامی دیوانینـدا آراشـدیردیغی آتالار سؤزلری و اونلارین تورک ـ آذربایجان كولتوروندن آلیـب فـارس ادبیاتینـا اتحاف ائتدییینی اورتایا چیخاریر و آیری ادیبلر اوچون فاكتلار الده ائـدیر. یئنـی آچـیلان بحـثلـرده بـو ملمعلـرین و دئییملـرین نظـامیدن اؤنجـه هـئچ فـارس شاعـرینین دیلینده اولمـادیغی و سـونراكی شاعــرلرین نظـامیدن آلـدیقلاری نظریهلر طرح اولونور. آراسلینین بو آراشدیرمالاری بوتون یازیچیلاردا نظامینین توركجه دیوانی اولدوغو بیر گوجلو اینام یاراتـدی و اونـدان سـونراكی ادیـبلـر و آراشدیریجیلار بو آراشدیرمالاری دوام وئرهرک، نظامینین توركجه دیـوانینـین دالیجا گزمهیه باشلادیلار. بو آراشدیرمالار آراسـیندا نظـامینـین خمسـهسـینده یـازیلان كیچیـك حــكایهلـره یـول آچیلـدی. بـونلارین خلـق آراسـیندا اولان حـكایهلره اوخشارلیغی یئنی بیر مرحلهیه دؤندو، سونرا دده قورقود بـویالاری ایلـه خمسهده گلن حكایهلرین بنـزرلییی آراشـدیرما موضـوعلارینـا چئوریلـدی و بـو داستانلارین دده قورقود كـتابیندان آلیندیغی فـكرلر ایرَلی سورولدو و تدقیقلر بـو اینامی گوجلندیریر و دده قورقود كـتابی نظامینـین الهـام قایناقلارینـدان بیـری اولدوغو فـكر اورتایا چیخدی. بورادا ایكی ایرهلیلمه بیرگه قاباغا سـورولدو: بیـری نظامیدن اؤنجه دده قورقود داستانلارینین یازیلیش مسئلهسی و نظامی چاغینـدا بو داستانلارین خلق ایچینده یایغین صورت تاپماسی؛ ایكینجی بو كی نظامی بیر تورک دیللی شاعـر اولاراق فارسلارین استفاده ائـدهجهیینـی نظـره آلیبـان بـو داستانلاری اؤز خلقیندن آلیب فارسلارا اتحاف ائتمهسیدیر.
ایراندا كئچن جریان، بوتون احتیاط ایله بو موضوعا توخونوردو. صمد بهرنگـی بو مسئلهنی دقیق دوشونَرک قـیسا و داغینیق مقالهلرینده اونـا اشـارهلر ائتـدی، دكتــر صــدیق، بــرتلسین كتابینی فارسـجایا چئویردیكــده بئلــه موضــوعا توخونموشدور.
بیز نظامینین توركجه دیوانینین اولدوغونو، ایلك اؤنجه فارسجا دیوانینـدان دوشونوروک. نظامی بیر تورک دیللی عایلهده دنیایا گلیب بوی آتـیب، یاشاییب و شاعـر اولموشدور. فارس ادیبلری ده بونو انكار ائـده بیلمـهییـبلـر. نظـامی فخـر ائدهرک اؤزونو تورک بیلیر و سسینی اوجالداراق دئییر:
پدر بـر پـدر مـر مـرا تـرک بـود
كه هریك به نیرو یكی گرگ بود
خسمه ده اؤزونون "اكدش" اولدوغونا اشاره ائدیر:
نظامی اكدشی خلـوت نشـین اسـت
كه نیمی سركه نیمش انگبین است
نظامینین اكدش اولدوغونا، آتاسینـین تـورک اولـدوغو یئتـر، نظـامینـین قادینی و حیات یولداشی دا تورکدور. آفاق یا آپباق. شاعـرین حیـات یولداشـی دربند حاكمی طرفیندن بیر كنیز كیمی اونا گؤندریلمیشدیر، آنجـاق نظـامی آفاقـا كنیز گؤزو ایله باخمامیش، بلكه اورهیین اونا تاپشیرمیش، نه یـازیق كـی تئـز ده الدن وئرمیشدیر. نظامی اؤز سئوگیلیسینی بئله تانیتدیریر:
سبك رو چون بت قبچـاق مـن بـود
گمـان افتـاد خـود كافـاق مـن بـود.
همـــایون پیكـــر نغـــز خردمنـــد
فرســـتاده بـــه مـــن دارای دربنـــد.
پرنـــدش درع وز درع آهنـــین تـــر
قبــاش از پیــرهن تنــگ آســتین تــر.
ســران را گــوش بــر مــالش نهــاده
مـــرا در همســـری بـــالش نهـــاده.
چو تركان گشته سوی كـوچ محتـاج
بــه تركــی داده رخــتم را بــه تــاراج.
اگــر شــد تــركم از خرگــه نهــانی
خـــدایا تـــرکزاده ام را تـــو دانـــی.
نظامینین فارسجا یازیلان خمسهسـینده "تـورک " سـؤزو و اونـدان یارانـان یوزلرجه تركیبلر و دئییملر ایشلنمیش، تـرک، تركـی، تركانـه، تركـان، تركتـاز، ترکوَش و... یوزلرجه ایشه آپاریلمیش و هامیسیندا شاعــرین هـدفی تـورکدن متانت، شجاعت، گؤزهللیك، یاخشیلیق، قورخمازلیق، اورهكلیلیـك و. . . اولموشـدور.
شاعـر حتّا مدح ائتدییی شاهلاری تورک اولدوقلارینا گؤره اؤیور و پیسـلیك لـری اونلاردان اوزاق بیلیر:
دولت تركان كه بلندی گرفـت
مملكت از داد پسـندی گرفـت
چونكه تـو بیـدادگری پـروری
ترک نه ای، هنـدوی غـارتگری
اما، تاسف یئریدیر کی بیر سیرا فارس ادیبلری آشاغیداکی نئچه بیتی الده توتوب، نظامینین تورک دیلینه قارشی اولدوغونو؟! ادعّا ائدیرلر:
تركی صفتی وفای مـا نیسـت
تركانه سخن سزای ما نیسـت.
اما گلین بیر دفعه بو بیتلری اؤزوموز اوخویاق. بو بیتلر، لیلی و مجنون اثرینین "سبب نظم کتاب" باشلیغی ایله قلمه آلمیشدیر. بورانی بیرگه اوخویالیم:
روزی به مبارکی و شادی،
بودم به نشاط کیقبادی.
ابروی هلالی ام گشاده
دیوان نظامیم نهاده.
آیینه بخت پیش رویم
اقبال بشانه کرده مویم....
در خاطرم اینکه وقت کار است
کاقبال رفیق و بخت یار است.
تا کی نفس تهی گزینم
وز شغل جهان تهی نشینم؟
دوران که نشاط فربهی کرد
پهلو ز تهی روان تهی کرد...
در حال رسید قاصد از راه
آورد مثال حضرت شاه.
بنوشته به خط خوب خویشم
ده پانزده سطر نغز بیشم.
کای محرم حلقه ی غلامی
جادو سخن جهان نظامی.
از چاشنی دم سحرخیز
سحری دگر از سخن برانگیز.
خواهم که بیاد عشق مجنون
رانی سخنی چو درّ مکنون.
چون لیلی بکر اگر توانی
بکری دو سه در سخن نشانی.
تا خوانم و گویم این شکر بین
جنبانم سر که تاج سر بین...
در زیور پارسی و تازی
این تازه عروس را طرازی....
ترکی صفتی وفای ما نیست
ترکانه سخن سزای ما نیست.
چون حلقه شـاه یافـت گوشـم
از دل بـه دمـاغ رفـت هوشـم...
آیدینجا گؤرونور كی حكیم نظامی بیر گون اوتورموش و بیر دهیرلی اثرلر یازماغا (تورکجه غزللری و . . .) همّت قورموشدور کی شاه قاصدی گلیب و نظامیدان لیلی و مجنون اثرینی فارسیجا یا عربجه یازماغینی دیلهییر. یئنه آینیجاسینا گؤرونور کی اوستده گتیردیگیمیز بیت، نظامی دیلیندن یوخ، بلكه آخستان دیلینـدن دئییلمیشدیر. شاه شاعـردن ایستهمیشدیر بو اثری فارسجا و عربجـه قوشسون و توركجه اولماسین. فارس ادیبلری بو اثری اؤزلری تصحیح و تدوین ائتدیگی حالدا بونو دوشونمورلر؟ یوخسا ریاکارلیقدان بئله دانیشیرلار؟! بیر سیرا تورک ادیبلری ده بئله دئییرلر كی، نظامی بو اثـری توركجـه یاراتماغـا جان آتـیرمیش آمما شاه بو ایشین قارشیسینی آلیر. اودور كی ناراحت اولور:
چون حلقه شاه یافت گوشـم
از دل به دماغ رفـت هوشـم.
آنجاق بیز نه بونو اینانیریق و نه اونو. بونلار، افراط تفریطدن باشقا بیر سؤز دئییلدیر؛ امّا بونو دا دئمهلییم کی فارس ادیبلرینین ایشی ریاکارلیقدان دا بیر آز او یانا، خیانت ساییلیر.
نظامی هفت پیكر "یئددی گؤزل" اثرینده ده توركلری تعریف ائدرک "تركانه اله قلم آلماق"دان اؤزونه اؤیونور. بو اثرده و "در ستایش سخن" عنوانی آلتــیندا بئله یازیر:
تركی ام را در این حـبش نخرنـد
لاجرم دوغبـای خـوش نخورنـد
همین بیت گؤستهریر كـی، نظـامینـین توركجـه اثرلـری ده اولمـوش و اؤز دئدیگینه گؤره اونون، دوغبای خوشو توركجه اثرلرینده دیر آمما نه یـازیق كـی، سارایلاردا بئله اثرلری خوشالمیرلار. اما نظامینین الیمیزه چاتان توركجه اثری میصرین خدیویه كـتابخاناسیندا ساخلانیلیر كی، خانیم دكتر فخر واعظی، نسـخهنـین اوزونـو دوسـتوم ائـل اوغلـو جنابلارینا گؤندرمیش و ائل اوغلو دا دایانمـادان آیـلار بویـو گئجـهنـی گوندوزه، گوندوزو گئجهیه باغلاییب بو الیازمـانی اوخویـوب، آراشـدیریب و نهایـت چـاپ اوچون حاضرلاییبدیر. شبههسیز بو اثرین یاییلماسی آذربایجان تـورک ادبیاتینـدا مهم بیرحادثه و بلكه ده دؤنوش نقطهسی اولدو.
گنجهلی نظامینین درین دوشونجهسی، بشر سئوهرلیگی، بوتون دنیا انسانلارینا بسلهدیگی محبت، قادینلارا قویدوغو سایغی و حؤرمت، هابئله انسان سئوهرلیک و ایدهآل بیر توپلومون اؤزهللیکلرینی یارادیب – گؤسترمهیی، بشرین سعادتی اوچون چالیشدیغینا گؤره، ابدی بیر سیما کیمی قالارقیدیر. بئله بیر گؤرکملی انسانی هامی اؤزوندن بیلمهیه حقلیدیر. فارسلار نظامینی اؤزلرینه باغلاسالار، قیناماق اولماز؛ آذربایجان دا بو بؤیوک شاعری باغرینا باسیب اونا فخر ائتسه ده حقلیدیر. نظامی تکجه بیر خلق و بیر ملت اوچون یوخ، بلکه بوتون بشریت اوچون یول گؤسترمیش و بوتون انسانلارین سعادتی اوچون چالیشمیشدیر. بئلهلیکله نظامی نه سنیندیر، نه منیم. او، بوتون یئر کورهسینین بؤیوک شاعری، عالمی، حکیمی و دیلچیسیدیر. هامی اونو اؤزونه باغلایا بیلر.
تاسفلر اولسون کی بیر سیرا گؤزو دار آداملار تکجه اونون فارسیجا اثرلرینین اولدوغونا گؤره بئله چالیشیرلار نظامینی باشقا ملتلردن قیریب، تکجه اؤزلرینه باغلاسینلار. نه گؤزل کی بوگون بو داهی شاعرین تورکجه اثرلری ده ایشیق اوزونه چیخمیش، دنیا انسانلاری اونون باشقا اثرلریله ده تانیش اولوب، داها آرتیق باغریلارینا باسیرلار.
نظامینین تورکجه دیوانی نئچه ایللر بویو تانینمیشدیر، آنجاق چاپ امکانی اولمامیشدیر. نهایت 1379جو ایلده مصرده خدیویه کتابخاناسیندا ساخلانیلان الیازماسی ایرانا چاتدی. بیر سیرا عالیملر اونو اله آلیب آراشدیراندان سونرا چاپینا حاضیرلاشدیردیلار و زحمتی ائل اوغلو آدینا دوشدو. او گوندن بیر سیرالار اونو آلقیشلاییب، بیر سیراسی دا قارقیشلادیلار. گؤزل علمی آراشدیرمالار اوزه چیخدی. اورتایا گلن موافق و مخالف نظرلر اولدو. بیر سیراسی باشدان دیبه قدهر بئله بیر اثرین نظامینین اولدوغونا کافر اولدولار و بیر سیرا سئوینج آتینا مینیب گؤزلرینی هر بیر مخالف نظرلره باغلادیلار. اما بوگون 20 ایل او زماندان کئچیر. بو ایللرده همین دیوان دیلچیلیک،
ادبی، تاریخی، سؤز خزینهسی و باشقا یؤنلردن مختلف ساحهلرین اوزمانلاری طرفیندن اینجهلهنیب و دوزگون و گؤزل سونونجلار اله گلیبدیر. بوگون بو سونوجلاردان یارارلانیب دوزگون آددیملار آتماق و دوزگون علمی باخیشلار سؤیلهمک لازیمدیر. شوبهه یوخدور کی اونون مخالف و موافقلری، هم دوز سؤزلر دئمیش و هم یانلیشلار و خطالارا دا قالمیشلار. آنجاق بو حرکت داوام ائدیلیب آیدین بیر نتیجهیه چاتمالیدیر.
یئنی الیمیزه چاتان خبرلر داها آرتیق سئویندیریجی دیر. چونکی بیر الیازما قم شهرینده آیت اله گلپایگانی کتابخاناسیندان تاپیسلیر، بیری مسکووادا موزه ده ساخلانیلیر و بیر الیازمانین خبرینی پاریسدن آلیریق. بیریندن استنساخ تاریخی 610 – نظامینین اؤلوموندن تکجه 10 – 15 ایل سونرا یازیلمیش اولور. بو تاریخده هله قارامانلی نظامی دونیایا گلمه میش! نئجه اولابیلر کی ایپکتن توپلاییب قارامانلی آدینا نشر ائتدیگی دیوانی قبول ائدهک؟ بو دیوان حاققیندا گؤزا آراشدیرمالار گؤستهریر کی قارامانلی آدینا باغلانان و نشر اولان دیوانا شک و شوبهه ایله یاناشماق داها دوغرو و دوزگون ساییلمالی دیر. آنجاق بونو دا آرتیرماق لازیمدیر کی آذربایجان و تورک ادبیاتی تاریخیندن باشقا نظامی تخلصلو شاعیرلر ده واریمیش. بئله اولدوقدا، بو دیوانا چوخ دقتله توخونماق گرهکیر. دیواندا ایشله نیلین شعرلرین دیل اؤزهللیکلری ادبی دیلیمیزین خصوصیتلرینی زامان به زمان آراشدیران و دیلیمیزین هر زماندا اینجهلیکلرینه آگاه اولان عالیملرین سونوجلارینا آرخالانماق لازیمدیر. آنجاق یئنی الیمیزه چاتان و یئنه ده صدیار وظیفه (ائل اوغلو) تاپدیغی الیازمانی آراشدیرماقلا یئنی سونوجلارا ال تاپیریق.
آیت اله گلپایگانی کتابخاناسیندا 199/5 نمره سی آلتیندا ساخلانیلان الیازما جمعا 75 ورقدن عبارت بیر دفتردیر کی 50 ورقی دیوان شیخ نظامی عنوانی دفترین باشیندا شمسهسینده یازیلمیشدیر. البته قالان 25 ورق ده عطایی تخلصلو باشقا شاعیرین شعرلرینی احتوا ائدیر. الیازمانین کاتبی بکتاشقلی آبدال رومی اولموشدور کی 942جی ایله یازمانی بیتیرمیشدیر. آما بورادا جالب نوکتهلر وار: بیری بودور کی شاعرین لقبی کامل اولاراق شیخ نظامی گلیر. ایکینجی بودور کی بو الیازما نظامینین فارسیجا معروف بیتی گلیر و بو بیت هامی اوچون تانینمیشدیر:
بسم الله الرحمن الرحیم هست گلید در گنج حکیم
هئچ کسده بو بیتین گنجهلی نظامیدان اولدوغوندا شوبهه یاراتماییر. بوندان علاوه همین الیازمادا بیر سیرا فارسیجا غزللر ده گلمهدهدیر و بو غزللر، گنجهلی نظامینین فارسیجا دیوانیندا موجوددور. او جوملهدن:
گذشت آنکه به دست من اختیاری بود
که سیل عشق تو همچون خَسَم ز جای بود
و یئنه باشقا غزل:
مرا هر گه خیال خال او در چشم تر گردد
بجای مردمک بنشیند و نور بصر گردد
مطلعلی اولاراق، گنجهلی نظامی نین اولدوغون یقین دیر و فارسیجا دیوانیندا دا نشر اولموشدور. بو جهتدن داها شوبههلر سیلینیر.
ایکینجی دلیل، شیخ عنوانی و لقبی یازیلماسیدیر. شیخ نظامی بیزجه تکجه گنجهلی نظامی یه دئییلمیشدیر. دوزدور کی نظامی تخلصو ایله نئچه شاعیر تانینیر، آما هئچ بیرینه شیخ دئمهمیشلر، اؤزه للیکله قارامانلی نظامی 28 یاشیندا دونیاسینی ده ییشدییی بیر حالدا باجارا بیلمزدی شیخلیک مقامینا چاتسین و اونا شیخ دئیهرک مریدلری اولسون. همین تورکجه دیواندا اوخویوروق کی نظامی اؤزونو شیخ اولاراق مریدلریی واردیر. بو نظامی، قارامانلی اولابیلمز. ایندی قایناقلاردا گنجهلی نظامینی شیخ نظامی آدلایاراق چوخلو اثرلره راست گلیریک:
محمد عوفی لباب الالباب دا شیخ نظامی عنوانی ایله یاد ائدیر، جمغر ابن محمدحسین جعفری تاریخ کبیرده شیخ نظامی آدلاییر، مجالس النفایس، زبده الافکار، مجمع الفضلا، هفت اقلیم، نظم گزیده، سیر الاولیا، تذکره حسینی، آتشکده، گلستان ارم و بیر چوخ باشقا اعتبارلی تذکره لر و تاریخی – ادبی قایناقلار گنجهلی نظامینی شیخ نظامی عنوانیلا آد چکیرلر. آنجاق باشقا نظامی تخلصلو بیر شاعیری بئله عوانلا گؤرموروک.
بو الیازمانین کاتبی اولان بکتاش قلی آبدال رومی، اؤزو دهیرلی بیر شعر تانییان اولاراق "بوستان خیال" آدی اثرینی 400 شاعرین شعرلریندن نمونهلر توپلایاراق یازمیشدیر و بو اثری 1376 ایلینده قم شهرینده نهاوندی یاییم ائوی طرفیندن محمدعلی کوشا طرفیندن یاییلمیشدیر. بونلاردان دئمکله ایستهییرم بونو آرتیرام کی آبدال فارس و تورک ادبیاتینا واقف اولان بیر شخصیت اولاراق گنجهلی نظامینی تانییر و اونا گؤره دیوان شیخ نظامی عنوانیله بو الیازمانی یازیر.
بو دیواندا اولان شعرلر گؤستهریر کی گنجهلی نظامی دن علاوه باشقا بیر نظامی آدلی شاعیردن اولا بیلمرز؛ او جومله دن آشاغیداکی بیته دقت بویورون:
فرقتینده گؤزون اوستونده گؤرهن قاشیمی دئیر
کؤپرو کیم یاپدی عجب اوستونه نیل و ارسین.
بللی دیر بو بیت بیر شاعیردن اولابیلر کی آرازلا تانیش اولموش و بلکه ده اونون کناریندا یاشاییر و بئله بیر دوروم قارامانلی نظامییه عایید اولابیلمز.
منجه تورکیه ادیبلری حقلی اولاراق چالیشیرلار هر بیر شعر دیوانینی اؤز شاعیرلرینه باغلاسینلار، بلکه ده حقلی دیرلر. آنجاق بیز بو دیوانین کیمدن اولدوغونو بیلمک اوچون آشاغیداکی سورونلارا جواب وئرمهلیییک:
گنجهلی نظامی و قارامانلی نظامینی دوزگون تانیماق
ایکی شاعرین شعر دیلی و شعر اؤزهللیکلرینی بیلمک
ایکی شاعیرین دوشونجه و سؤز دونیاسی و شعر مهارتی
240 ایل عرضینده دیلین دهییشیلمهسی و دیل فرقی
دیوانداکی شعرلرین بیر – بیر آراشدیرماسی و معیارلاماسی
شعرلرین هانسی زمانا و شاعره عاید اولدوغونون بللنمهسی
بو مرحلهلری کئچیرندن سونرا، دیوانین تکلیفی آیدینلاشار. البتده هر بیر آراشدیریجینین اؤز سبکی، علاقهسی و اونون سلیقهسی، هابئله معلومات دایرهسی و دهیرلری بو آلدیغی سونوجا اثر قویا بیلر. ادبیات ساحهسی ریاضیات و ایدمانلا فرقلهنیر. بورادا یاریش یوخدور کی بیر داور ایکی قهرمانین غلبه گلدیگینی بللندیرسین. یا ریاضیات دا دئییل کی 2*2 همیشه 4 اولسون. بورادا باخیش و گؤروش اؤز ائتکیسینی بوراخاجاقدیر. بوندا شبهه یوخدور.
گنجهلی نظامی ایله قارامانلی نظامی آراسیندا 200 ایل فاصله واردیر. گنجهلی سلجوقلار زمانی آذربایجاندا یاشامیش و تاریخی اولایلار اونون شعرینی باشقالاریندان فرقلندیره بیلر. قارامانلی نظامی 200 ایل سونرا یاشاییب، گرمیان سارایی ایله باغلی اولموش و 29 - 28یاشیندا دونیاسینی دهییشمیشدیر. بیر حالداکی گنجهلی نظامی قوجالیغینا قدهر سارایین حؤرمتینی قازانمیش، آذربایجان و فارس ادبیاتی ایله یاخیندان یاشامیشدیر. قارامانلی فارس ادبیاتینا علاقه بسلهیهرک بیر زمان ایرانا گلمیش، بورادا طب اوخوموش و آنادولویا دؤنموشدور. تاریخی اولایلار و جغرافیا اؤز تاثیرینی بو ایکی شاعرین اثرلرینده گؤرمک لازیمدیر. یاشادیقلاری محیطین کولتورو ده ائتکیسیز اولمایاجاقدیر.
ایندی دیوانا دؤندوکده تاریخی اولایلاری بیر نئچه شعرلرده گؤروروک. "نرگس" عنوانلی قصیدهسینده آذربایجان دیلینین اؤزهللیکلری، هابئله ایران و سلجوق شاهلارینین ائتکیسی دانیلماز شکیلده گؤز قاباغیندا جانلانیر. بورادا فارس ادبیاتینین دا تاثیری دانیلمازدیر:
علم و سنجاق زرکش نه سببدن گؤتورهر
گر سریر چمنه اولمادی سرور نرگس.
"علم و سنجاق" کلمهلری گنجهلی نظامینین فارسیجا دیوانیندا دا بوللو - بوللو ایشلنمیشدیر. بو سؤزلردن و بوتون شعردن فارس ادبیاتی و آذربایجان اییسی گلیر. آنادولو شاعیرلرینین هئچ بیرینین دیوانیندا "سنجاق" کلمهسی علم و بیرق معناسیندا ایشه گئتمهییبدیر.
دولدوروب چون جگریندن قدح زر نرگس
نوش ائدهر لعل لبین یادینا ساغر نرگس
بو قصیده ده چوخلو فارس ادبیاتینین اصطلاحلاری ایشه گئتمیش و گنجهلی نظامینین سؤزلرینه داها اویغوندور. بورادا ایشه آپاریلان ترکیبلر، اصطلاحلار، دئییم طرزی آذربایجان شعرینه باغلی و فارس ادبیاتیندا دا
نمونهلرینی تاپماق مومکوندور. حتا نجوم اصظلاحلاری، بنزهتمهلر تماما گنجهلی نظامینینکیدیر. بو قصیده ده خسرو آفاق – محمدخاندان آد چکیلیر، بوتون مورخلر، اونو جهان پهلوان - سلجوق شاهلاریندان و امیرلریندن بیلیرلر. جهان پهلوان همان سلطاندیر کی گنجهلی نظامی خسرو – شیرین مثنویسینی اونا پای وئرمیشدیر. پس شوبهه ائتمهدن بو قصیدهنی حقلی اولاراق گنجهلی نظامیه باغلاماغیمیز دوزگون اولا بیلر.
باشقا بیر قصیده بو دیواندا سلطان سنجر و ملک طغرل مدحینده یازیلمیشدیر. بللیدیر کی بو سلطانلار ایران سلجوقلاری اولموش و قارامانلی اوچون تانیش بیر سیما دئییللر. هابئله بو شاهلارلا قارامانلی آراسیندا فاصلهنی – 250 ایلی - نئجه دولدورماق اولار؟ شوبهه قالمیر کی بو قصیده گنجهلی نظامیه عایید اولمالیدیر. بو قصیده ده بو بیته دقت بویورون:
بو سنجر ایله طغرل وصفینی، ای نظامی،
جیزسان، مراد ائدهرسن شاه قاپیسینا دوغرول.
بو قصیده ده قافیه چوخ اؤنملیدیر و حتا بونو دا اثبات ائتمک اولار کی بو قصیده هئچ عنوانلا چئویرمه ده دئییلدیر. بیر سیرا عالم و ادیبلر بونو ادعا ائدیرلر کی بو دیوان گنجهلی نظامینین اولورسا دا، سونرالار تورکجهیه چئوریلمیشدیر و اصلی فارسیجا اولموشدور. آنجاق بو قصیدهنین قافیه بحثینه گیریشیرسک، اثبات ائتمک چتین دئییلدیر کی بو شعر چئورمه اولا بیلمز. باشقا شعرلره ترجمه یا چئویرمه عنوانی وئریلسه ده، بو قصیده اونلاردان استثنا ساییلیر. بو بیت اؤزو بو ادعایا شاهیددیر. عئینی حالدا شعرلرین ترجومه اولدوغونو دا اینماییریق، چونکی بئله مفهومدا غزللره فارسیجا دیواندا راست گلمهییریک. سلطان سنجر و سلطان طغرل دا گنجهلی نظامینین معاصرلریدیرلر و قارامانلییا هئچ باغلیلیغی یوخدور.
باشقا قصیده سلطان جمالین مدحیندهدیر. بو قصیده بئله باشلیر:
شکر کیم سلطان گردون، حشمت انجم حشم،
عز ایله باسدی بساط سلطنت اوزره قدم.
روم بهرام ایله یونان تختینی فتح ائیلهییب،
قصر کیخسرودا دارا کیمی توتدو جام جم...
راحهالصدور و آیهالصدور کتابیندا بئله گؤستهریر کی جمالالدین آی بیگ، همدان امیرلریندن اولاراق، قیزیل ارسلانین اوغلو توغرلون وزیری ایمیش. بئلهلیکله قارامانلی چاغیندان 200 ایل اؤنجهیه باغلیدیرلار. بوندان علاوه، دیل و آدلاری چکیلنلر ایران شاهلارینین آدلاری اولاراق، گنجهلی نظامینین دیل و تاریخینه داها اویغوندور. بو قصیده ده آدلاری چکیلن اسطورهوی شاهلارینا بیر باخین:
آفرینلر ائیلرلر ایدی گؤرسهلردی ذرهنی
اردشیر و رستم و پورشنگ و گست هم.
و:
ارمهیه قدرین الینی اؤپمهیه دست خیال
گر دوققوز کرسینون افلاکین قویا تخته قدم.
بئله قصیدهلر گنجهلی نظامینین دورونه عایید اولان مدحیهلرده و فارس شعرینده داها چوخ واردیر. بو قصیده گنجهلی نظامینین اثری اولدوغونا شوبهه ائتمهییریک.
باشقا قصیده بئله باشلیر:
خسرو ملک مروت، داور عالم پناه،
آفتاب اوج دولت، سایه لطف اله...
بو قصیدهنین آردیجا اوخویوروق:
نئجه کیم فراش چاپین شیوهی لیل و نهار
گه دوشویه فرش عنبر، گه توتا چتر سیاه...
بو قصیده ده "چتر سیاه" اصطلاحی گنجهلی نظامی زمانیندا عباسی خلیفهلرینه عایددیر. نظامی فارسی شعری نین بیرینده بئله گتیریر:
"سبز بر تن و چتر سیاه بر سر".
بئلهلیکله بو قصیده ده قارامانلییا هئچ باغلیلیغی اولا بیلمز.
آشاغیداکی غزللره باخالیم. بو غزل چوخ گؤزل، آخیجیدیر:
یوزونه اهل نظر جنت اعلی دئدیلر
چنهنه پرتو انوار تجلی دئدیلر.
زاهدین یوزونه باخمادیغینی ائشیدجک
پرتو شمس نهدیر، دیده اعمی دئدیلر.
بو شعری ائل اوغلو قارامانلیدان بیلمیشدیر. او، قافیهلری بئله اوخوموشدور:
معلی دئدیلر/ طفیلی دئدیلر / معنی دئدیلر / حوری دئدیلر و نهایت، سون بیتی ده بئله اوخوموشدور: شیخی دئدیلر. و بئله دوشونموشدور کی بو قارامانلینین اولاراق، اؤزونو شاعر "شیخی" ایله مقایسه ائدیب و اؤزونو شیخی کیمی بؤیوک بیر شاعر بیلیر. بیر حالداکی بیز بو شعری دوزگون اوخویورساق، گرهک بئله اوخویاق:
معلا دئدیلر / طفیلا دئدیلر / معنا دئدیلر / حورا دئدیلر و سون بیت ده " شیخا دئدیلر" کیمی اوخونمالیدیر. ایندی سون بیتی کامیل صورتده اوخویالیم:
ای نظامی، گؤرجک نظمینی ارباب نظر
یاراشار سنه مرید اولماغا شیخا دئدیلر.
یعنی ای شیخ، سنه مرید اولماغا یاراشیرسان. بئلهلیکله "شیخی" شاعره هئچ بیر نسبتی یوخدور. بئله اولورسا، بو غزل گنجهلی نظامینین اولدوغو شوبههسیز اولور. چونکی قارامانلی تکجه 29 ایل یاشامیش و 29 یاشلی بیر مقلد شاعره شیخ دئمک اولماز. و یا 29 یاشیندا اؤلن بیر شاعر شیخ رتبهسینه چاتماسی داها چتیندیر.
باشقا بیر غزله نظر سالالیم:
مژده ای خاطر پژمرده کی دلبر گلهسر
جان سارایینا امیر اولماغا سرور گلهسر.
یئنه دیل بولبولو باشلادی فغان ائیلهمهیه
مگر اول سرو، گل اندام، سوسنبر گلهسر؟!...
بو غزل گنجهلی نظامینین باشقا غزللرینی یادا سالیر:
هر گئجهم اولدو کدر، غصه، فلاکت سنسیز. . .
ویا : گئجه خلوتده بیزه سئوگیلی یار گلمیش ایدی . . .
و باشقا غزللر. آنجاق بیر سیرا غزللر بوگون نظامینین اولاراق تورکجهیه چئویرمهدیرلر. بو ترجمهلر ده او قدهر گؤزلدیرلر کی اوخوجو تورکجهسینی، اصلی فارسیجا اولان غزللر داها آرتیق بگهنیر و اورهیینه یاتیر. بونون نهدنی ده اونلارین دیلماجیندان علاوه، شعرین اصالتینده و شاعیرین آنادیلینده اولدوغودور. شاعیر اؤزو ده بو شعری آنادیلینده یوخ، بلکه باشقا دیله ترجمه ائتمیشدیر. ایندی اؤز اصلینه قاییدیر. دیواندا بیر سیرا ملمعلر ده واردیر، یعنی ایکی دیلده شعرلر واردیر. بو شعرلر نظامینین اؤزه للیکلریندندیر.
باشقا غزلین باشلانیشی بئلهدیر:
دلبر گؤتوردو چونکی یوزوندن نقابینی
چرخین گؤتوردو چرخه مَه و آفتابینی.
بو غزلین سون بیتی بئلهدیر:
کویونده کئچدی هجریله عمری نظامینین
جنت ایچینده چکدی جهنم عذابینی.
بو بیت گنجهلی نظامینین فارسیجا دیوانیندا بیر نئچه غزلده گلمیشدیر؛ بئلهلیکله اونون شعری اولدوغوندا شوبهه ائتمک دوز دئییلدیر.