مدیر مسئول و باش یازار : دکتر حسین شرقی دره جک

Sorumlu müdür və baş yazar Dr. Hüseyn Şərqidərəcək SOYTÜRK

     آذربایجان میللی حوکومتی نوامبر 1945 ده تبریز شهرینده سید جعفر پیشه ورینین رهبرلیی آلتیندا قورولدو. باش کندی تبریز شهری ایدی. رسمی دیلی ایسه آذربایجان تورکجه سی ایدی. دینی اسلام و حکومت سیستمی تک حزب لی سوسیالیست جمهوریتی ایدی.

آذربایجان میللی حکومتی (فارس دیلینده حکومت خودمختار آذربایجان‎، روسجا Азербайджанское  народное. правительство، و یا ۲۱ آذر حرکاتی) - ۱۹۴۵-جی ایلین ۱۲ نوامبرین‌دان ۱۹۴۶-جی ایلین دکابر آیینا قدر  آذربایجان‌دا فعالیت گؤسترمیش سوسیالیست حکومتین آدی دیر.

شوروی قوشونلارینین اولکه یه گیرمه سی

ایران ساواش دا طرفسیز مؤقع‌ده قالاجاغینی بیان ائتسه ده، آلمانییا ایله ایستراتژی امکداش‌لیق خطینی داوام ائتدیریردی. آلمانییا ایرانین خاریجی تیجارتین‌ده ایکینجی یئری توتوردو. ایران‌دان بنزین غیری قانونی یوللارلا آلمانا آپاریلیردی.

آلمانلار ایرانین دؤولت موسسه‌لری و حربی ایداره‌لرین‌ده مهندیس، تکنیک، مصلحت‌چی آدلاری آلتین‌دا اؤز حربی و خصوصی ایداره‌لرینین نماینده‌لرینی یئرلشدیریر، تبریز، ماکو، خوی، میانا، مرندده‌کی کارخانالاریندا خصوصی خیدمت اورقانلاری ایشچیلرینین سایینی آرتیریردیلار. آلمانین ساواشین ایلک ایللرین‌ده‌کی قلبه‌سی ایران‌دا آلمانپرست مئیلی گوجله‌ن‌دیریردی. بو اؤلکه‌نین رهبر دایره‌لرین‌ده شوروی مغلوب اولارسا، "زاقافقازییا و اورتا آسیانین ۱۶ شهرینین" ایرانا بیرلشدیریلمه‌سی باره‌ده پلانلار قورولوردو.

 نازیست آلمانییاسینین شورویه هجومون‌دان سونرا، ۱۹۴۱-جی ایلین ایون-ایول آیلارین‌دا شوروی ایرانا اوچ خبردارلیق نوتاسی وئرمیش، همین ایلین ایون آیین‌دا انگلیس خاریجی ایشلر ناظری ایرانین صلاحیت‌لی نماینده‌سی قارشیسین‌دا "آلمانلارین ایران‌داکی شوبهه‌لی فعالیتینه" سون قویولماسی طلبینی ایر‌لی سورموش‌دو. ایولون ۱۹-دا انگلیس ناظیرلر کابینئتی ایرانین جنوبونا داخیل اولماق باره‌ده قرار قبول ائتمیش‌دی. بئله‌لیکله اینگیلیس-شوروی قوشونلارینین ایرانا موداخیله‌سی اوچون زمین یاراندی.

  دؤولت مدافعه کومیته‌سینین قراری ایله شوروی قوشونلاری ۱۹۲۱-جی ایل ۲۶ فئورال تاریخلی شوروی-ایران موقاویله‌سینین آلتینجی مادده‌سینه اساساً، ۱۹۴۱-جی ایل آوقوستون ۲۵ - ده گئجه ساعت ۲-ده ایران سرحدینی کئچه‌رک، اردبیل و تبریز ایستیقامتین‌ده ایر‌لیله‌دیلر. حربی عملیاتلاردا ناخچیوان‌دان خزرین جنوبونا دوغرو بوتون ایستیقامتلردن شوروی سرحد قوشونلاری، ۴۴-جو (ترکیبین‌ده ۷۷-جی آذربایجان و ۲۰-جی دیویزییالار) و ۴۷-جی اوردولار، خزر دونانماسی، زاقافقازییاداکی ۸-جی هاوا اوسو، یئولاخ‌داکی ۱۳۲-جی هاوا اوسو ایشتیراک ائدیردیلر.

 

شوروی قوشونلاری ایله بیر واخت‌دا ایرانین جنوب و قربین‌دن اینگیلیس قوشونلاری دا اؤلکه‌یه داخیل اولدو. شوروی اوردو حیصه‌لری آوقوستون ۲۶-دا تبریز و اردبیله، آوقوستون ۳۰-دا زنجانا، آوقوستون ۳۱-ده قزوینه گیردیلر. سنتیابرین ۱۷-ده شوروی، سنتیابرین ۱۸-ده ایسه اینگیلیس قوشونلاری تهرانا داخیل اولدولار. شوروی اوردو حیصه‌لری اوشنویه-میانداب-زنجان-قزوین-بابل-زیراب-سمنان-شاهروددا، شرق‌ده ایسه علی آباددا یئرلش‌دیلر. اینگیلیس قوشونلاری خانکین-کرمانشاه –خرم آباد-مسجد سلیمان-رام هؤرموز-بندر-دئیلم خطین‌دن جنوب و قربه دوغرو اولان اراضینی توتدولار.

 

  آذربایجان‌دان گلن اوزل گروه

 

شوروی قوشونلارینین ایران‌دا کئچیردیی سونراکی حربی عملیاتلاردا آذربایجان شوروی-دن خصوصی بیر گروه اشتیراک ائتمیش‌دی. ایران آذربایجانین‌دا شوروی تأثیرینی یایماق مقصدیله ۱۹۴۱-جی ایل سنتیابرین ۲۱-ده ایران دؤولتینین آذربایجان اراضی‌سین‌ده آذربایجان شوروی-دن سفربر ائدیلمیش حزب، شوروی، انتظامی قوه لر، اکینچیلیک و مدنیت ایشچیلرین‌دن عبارت گروه آذربایجان کمونیست  حزبینین اوچونجو کاتیبی، تبریزده‌کی ۴۷-جی اوردونون حربی شوراسینین عضوو ا. م. علیئوین رهبرلیگی ایله فعالیته باشلادی بو گروها سلیمان رحیموو، میرزه ایبراهیموو، مصطفی قولیئو و ب. داخیل ایدی.

آذربایجانین مادی کمکی

 

۱۹۴۱-جی ایلین سونونا قدر باکیدان - جمهوریت فوندوندان یاردیم اولاراق ایران آذربایجانا ۲۵۴۸ تن قند، ۱۳۷۱ تن اون، ۱۸۱۴ تن بوغدا، ۱۴۹۴۰۵۳ متر پارچا و عمومی دیری ایکی میلیون ماناتلیق دیگر ماللار گؤندریلدی..

 

  آذربایجان‌دا قوروجولوق

 

آذربایجان‌دا فعالیت گؤسترمیش آلمان فیرمالارینین املاکی مصادیره ائدیلیب، شوروی-یه گؤندریلدی. مطبوعات، تحریریه گروهو ۱۹۴۱-جی ایل اوکتیابرین ۱۱-دن عرب الیفباسی ایله آذربایجان دیلین‌ده "وطن یولوندا" قزئتینین نشرینه باشلادی. اورمیه ده آذربایجان دیلین‌ده "قیزیل عسگر" (رئداکتورو زولفعلی ایبراهیموو) و رشت‌ده فارس دیلین‌ده "سرباز سرخ" ("قیزیل عسگر") (رئداکتورو خاصای وزیروو) اوردو قزئتلری بوراخیلیردی.

آذربایجان‌دان گلمیش حکیملر اهالییه طیببی یاردیم گؤستریر، بهداشت ساحه‌سین‌ده ایضاحات ایشلری آپاریر، مالاریایا قارشی گئنیش تدبیرلر حیاتا کئچیریردیلر. شوروی-ایران مد‌نی علاقه‌لرینین اینکیشافین‌دا آذربایجان جمهوریتینین مدنیت خادیملری مهم رول اویناییردیلار. م. ف. آخوندوو آدینا آذربایجان دؤولت اوپئرا و بالئت تئاتری اوزییر حاجیبیووون "کوراوغلو"، "لیلی و مجنون"، "اصلی و کر‌م"، مسلم ماقومایئوین "شاه اسماعیل" اوپئرالارینی، او. حاجیبیووون "آرشین مال آلان" موسیقیلی کومئدییاسینی تاماشاچیلارا گؤسترمیش‌دیلر. ۱۹۴۱-جی ایل اوکتیابرین ۲۶ - دا شوروی خالق آرتیستی شؤوکت مممدووا تبریزلیلر قارشی‌سین‌دا گئنیش کونسئرتله چیخیش ائتمیش، ۱۹۴۲-جی ایل فئورالین ۲۰-دن آوریلین ۹-دک رشید بهبودووون ایران قاستروللاری اوغورلا کئچمیش‌دی.

16 باکی سینما استودییاسینین اورونو اولان "کندلیلر"، "باکیلیلار"، "ت۹" سو آلتی قاییغی" بدیعی، "اوردئنلی آذربایجان"، "ابدی اودلار اؤلکه‌سی" سندلی و "زویا"، "او، وطنی مدافعه ائدیردی"، "۲۱۷ سایلی آدام" دوبلیاژ فیلملری نوماییش ائتدیریلمیش‌دی. درحال سوسیالیست کاراکتئرلی اصلاحاتلار باشلادی، اصلاحاتلاردان بیری ده آذربایجان دیلینین مختاریت اراضی‌سین‌ده دؤولت دیلی اعلان اولونماسی ایله باغلی ایدی. پارالئل اولاراق، ایکی آذربایجان آراسین‌دا مد‌نی علاقه‌لر گوجله‌نیردی، یئرلی آذربایجان دیلی فارس عنصرلرین‌دن شکیل‌ده تمیزله‌نیردی،  و یئرینه اوزین‌ده چوخلو روس سؤزلری ده داخیل ائدیلمه‌یه باشلان‌دی.

 شوروی- انگلیس-ایران آندلاشماسی

 

 

۱۹۴۲-جی ایل یانوارین ۲۹-دا تهران‌دا شوروی- انگلیس-ایران آراسین‌دا اتفاق آندلاشماسی باغلاندی. همین ایلین مارت آیندا آذربایجان‌دان ایرانا گؤندریلمیش سیاسی ایشچیلرین اکثریتی گئری چاغیریلدی. ۱۹۴۲-جی ایلین اورتالارین‌دا بورادا باکی دان گلنلردن جمعی ۸۴ نفر قالمیش‌دی. آوریل آیین‌دا "وطن یولون‌دا" قزئتینین نشری دایاندیریلدی. ۱۹۴۳-جو ایل نوامبرین ۲۸-دن دئکابرین ۱-دک آمریکا، شوروی و انگلیس دؤولت باشچیلارینین تهران کنفرانسین‌دا قبول ائدیلمیش "ایران حاقین‌دا بیاننامه"ده بوتون طرفلر بو دؤولتین اراضی بوتؤولویونون قورونوب ساخلانماسینا طرفدار اولدوقلارینی بیلدیردیلر. بوندان سونرا شوروی ایرانداکی فعالیتینین میقیاسینی بیر قدر آزالتدی.

 

شوروینین آذربایجان مسئله‌سینه دقتی یئنیدن آرتیرماسی

۱۹۴۴-جو ایلین اوللرین‌ده بین الخالق عالم‌ده و ایران‌دا یارانمیش وضعیتله علاقه دار شوروی  یئنیدن  آذربایجان مسئله‌سینه دقتی آرتیردی.

شوروی ۱۹۴۴-جو ایل مارتین ۶-دا " آذربایجان اهالی‌سینه اقتصادی و مدنی یاردیمین گوجلندیریلمه‌سی تدبیرلری حاقین‌دا" مسئله مذاکره ائد‌رک، اهمیت‌لی قرار قبول ائتدی. قراردا سیاسی ایشچیلرین ترکیبین‌ده، دیپلوماتیک اورقانلاردا چالیشان کنسول، کونسول معاوینی و کونسوللوغون کاتیبی وظیفه‌لرین‌ده، تهران‌داکی شوروی سفیرلیگی و تیجارت نومایندلیین‌ده چالیشان آذربایجانلیلارین سایینی آرتیرماق، هفته‌ده اوچ دفعه‌دن آز چیخماماقلا"آذربایجان دیلین‌ده اوردو قزئتی نشر ائتمک"، تبریزده پول‌سوز "آذربایجان دیلین‌ده تحصیل وئره‌ن اون ایللیلیک مکتب"، "مکتب‌ده کیتابخانا - اوخو سالونو"،  آذربایجان یازیچی و شاعرلرینین اثرلرینین نشری و اهالی آراسین‌دا یاییلماسی مقصدیله آوادانلیقلا یاخشی تجهیز اولونموش "تبریز" مطبه‌سی آچماق، مای-ایون آیلاریندا آذربایجان دؤولت درام تئاترینین آذربایجان شهرلرینه قاسترولونو تشکیل ائتمک، "تبریزده جوراب تریکوتاژ فابریکی"، "تبریز رایونوندا نمونه وی صنایع پارکی" یاراتماق کیمی اهمیت‌لی مسئله‌لر اؤز عکسینی تاپمیش‌دی.

 قرارا اویغون اولاراق، ۱۹۴۴-جو ایل مارتین اوللرین‌ده آذربایجانلیلارا  او تای آذربایجان‌دا چالیشمالاری اوچون سیاسی ایشچیلر اوزره ۳۳، تیجارت موکیللیگی اوزره ۱۱، دیپلوماتیک ایداره‌لر اوزره ۱۴، قزئتین نشری اوزره ۲۷ یئر آیریلمیش و عمومی رهبرلیک ح. م. حسنووا تاپشیریلمیش‌دی. ۱۹۴۴-جو ایلین یاز و یایین‌دا آذربایجان‌دان اوتای آذربایجانا ۶۲۰ نفردن چوخ موختلیف ایشچیلر گؤندریلمیش و داها ۳۷۵ نفر سفربر ائدیلمیش‌دی. مهم تاپشیریقلا گئدنلرین قارشیسین‌دا دوران اساس وظیفه آرازین او تایین‌داکی آذربایجان‌لیلارین میللی اؤزونودرک حیسسینی آرتیرماق، اونلارین تک اولمادیغینی، سرحدین شیمال طرفین‌ده قارداشلارینین یاشادیغینی تبلیغ ائتمک ایدی.

ایکی ایللیک فاصیله‌دن سونرا ۱۹۴۴-جو ایل آوریلین ۱۰-دا "وطن یولون‌دا" قزئتی یئنیدن نشره باشلادی و اونون نشری ۱۹۴۶-جی ایل مایین ۱-دک داوام ائتدی (بوتؤولوک‌ده، ۱۹۴۱–۱۹۴۶-جی ایللرده قزئتین ۴۰۶ نؤمره‌سی نشر اولونموش‌دو. میرزه ایبراهیموو، ح. شاهگلدیئو و ر. قولیئو اونون باش رئداکتورو اولموشلار).

  ایچمه‌لی سو اولمادیغی اوچون باکیدان ۱۹۴۴-جو ایل مایین ۱۱-ده قزوینه قازما قورغوسو، بورو و ۳۳ قازماچیدان عبارت بریقادا گؤندریلدی. قزوین‌ده ۴، تبریزده ۸ سو قویوسو قازیلدی. ۱۹۴۴-جو ایلین یاز-یای آیلارین‌دا "تبریز" مطبه‌سینین یارادیلماسی و فعالیتی اوچون عرب و کیریل الیفباسی ایله ایشله‌ین مطبه ماشینی، ۳۰ تون کاغیذ، کیتابلار، مئبئل، دمیر سوبالار، یاغ‌لی بویا، ماکینا و هر آی ۴۰۰ لیتر بئنزین و س. گؤندریلدی. آذربایجان (شوروی )حکومتی تبریز نومونوی صنایع پارکی نین یارادیلماسی اوچون ۱۵ تراکتور، ۵ ماشین، توخومچولوق لابوراتورییاسی اوچون آوادانلیق، ۵۰ نفرلیک یئمکخانا اوچون دستگاه آییردی . شوروی ۱۹۴۴-جو ایل ایونون ۲۴-ده تبریزده آذربایجان دیلین‌ده اورتا مکتبین آچیلماسی حاقین‌دا قرار قبول ائتدی. ج. العسگرووون مدیری اولدوغو، ۳۶ نفر معلم و انضباطی-تصروفات ایشچی‌سین‌دن عبارت بو مکتب‌ده درسلر نوامبرین ۱-ده باشلان‌دی.

  ۱۹۴۴-جو ایل سنتیابرین ۳-ده تبریزده شوروی خسته خاناسی (بیمارستان ) (باش حکیم ص. صمدوو) آچیلدی. هر گون ۱۵۰ خسته‌یه طیببی خیدمت گؤستره‌ن خسته خانادا ۲۰ چارپاییلیق ایستاسیونار، جراحلیق، داخیلی خسته‌لیکلر، گؤز، قادین حکیمی شعبه‌لری وار ایدی. خسته خانانین نزدین‌ده دیش و دری، بولاشیجی خسته‌لیکلر ده داخیل اولماقلا، هر جور خسته قبول ائد‌ن پولیکلینیکا دا فعالیت گؤستریردی. بورادا سونوگرافی، اطاقلاری، پالچیق معالیجه خاناسی، آزمایشگاهلار، همچینین داواخانالار یئرلشیردی.

  ۱۹۴۵-جی ایلین اوکتیابرین‌دا باکیدا آذربایجانین ایرانلا مد‌نی علاقه‌لر جمعیتی یارادیلدی. جمعیتین صدری صمد وورغون چیخیشلارین‌دان بیرین‌ده دئمیش‌دی: “  آذربایجان‌دا یارادیلان ایرانلا مد‌نی علاقه‌لر جمعیتینین مقصدی آذربایجان خالقینین مدنیت ساحه‌سین‌ده‌کی نایلیتلرینی ایران‌دا تانیت‌دیرماق، هابئله ایرانین علم و اینجه صنعت ساحه‌سین‌ده‌کی موفقیتلرینی آذربایجانین گئنیش زحمتکئش کوتله‌لرینین مالی ائتمک‌دیر              "

بوردا ۸ بؤلمه، او جمله‌دن ادبیات (رهبری م. ععارف)، موسیقی (ق. قارایئو)، هومانیتار علملر (ح. حسینوو)، طیبب (ض. مممدوو)، معمارلیق (ص. داداشوو)، رساملیق (ق. خالیقوو)، اینجه صنعت (م. هاشیموو) و نشر (ح. سولطانوو) بؤلمه‌لری فعالیت گؤستریردی.

  اولوسلار آراسی مناسبت لر

شوروی آذربایجان‌داکی آزادلیق ایده‌آللارینی و میللی پروسئسی اؤز تأثیری آلتین‌دا ساخلاماق ایسته‌مه‌سی، ایکینجی دونیا محاربه‌سینین سونون‌دا بوراداکی سیاسی حادثه‌لره بین الخالق عالم‌ده آرزو اولونماز بیر موناسیبت فورمالاشدیرمیشدی. شوروینین مرکزی و شرقی آوروپاداکی اؤلکه‌لرین بیر چوخلارینا ائتدیکلرین‌دن سونرا، انگلیس و آمریکا بو حادثه‌لره میللی آزادلیق حرکاتین‌دان داها چوخ شورویلرین ایرانا اراضی، اقتصادی و ایدئولوژی گوز تیکمه سی کیمی باخیردیلار. بونون نتیجه‌سیدیر کی، ۱۹۴۴-جو ایل سنتیابرین ۱۰-دا شوروی خالق خاریجی ایشلر کومیسسارینین معاوینی س .ای. کاوتارادزئنین صدرلیگی ایله شوروی حکومت کومیسسییاسی تهرانا رسمی سفری زامانی شیمالی ایران‌دا سمنان، گرقان، مازاندران، گیلان و آذربایجان‌دا نفت کونسسییاسی حاقین‌دا تکلیفلرینه مثبت جاواب آلا بیلمه‌دی.

 

۲-جی دونیا ساواشینین سونو عرفه‌سین‌ده ایران‌دا داخیلی وضعیت

 

بیلیندیی کیمی، ۱۹۴۵-جی ایلین مایین‌دان اعتباراً آوروپادا ۱۹۳۹-جو ایلده‌ن بری داوام ائد‌ن ساواش سونا چاتدی. مایین ۸-ده دونیا خبر آژانسلاری آلماننین شرط‌سیز تسلیم اولماسی باره‌ده خبر یایدیلار. ساواشین بیتمه‌سی، آلمانییانین مغلوبیتی قبول ائتمه‌سی خبری ایران سیاسی دایره‌لرین‌ده اؤلکه‌ده‌کی یابانچی عسگرلرین چیخاریلمه‌سی یؤنون‌ده بعضی اومیدلر دوغورموشدو. بئله کی، آلمانییانین تسلیم اولماسی خبرینین گلدیی ۸ مای تاریخین‌ده ساعت ۱۷ – ده تهران‌دا دؤولت بینالارینین اوزرین‌ده دالغالانان اینگیلیس، شوروی، آمریکا و چین بایراقلاری ائندیریلمیشدی. خالق دا اؤز ائولرینه ایران بایراقلاری آسماغا باشلامیش‌دی.

 اوچطرف‌لی آنلاشمایا گؤره آلتی آی عرضین‌ده روس و اینگیلیس بیرلیکلری ایراندان چکیلمه‌لی ایدیلر. بو وضعیته باخمایاراق، ایران‌دا سیاسی دایره‌لرده هله بیر بوشلوق اولدوغو گؤرونوردو. چونکی مرتضی بیات حکومتی آوریل آیین‌دان استعفایا گئت‌سه ده، هله یئنی حکومت قورولمامیشدی. نهایت، ۱۳ مایدا قاجارلار دؤورون‌ده سولاله‌نین حکیمی اولموش ۷۶ یاشلی ایبراهیم حکیم المولکو باش ناظر و داخیلی ایشلر ناظری وظیفه‌سینه گتیریلیر. او، سید حسن تاغی‌زاده ایله بیرلیک‌ده ترققی پارتییاسینین قوروجولارین‌دان ایدی. همین دؤورده‌کی شوروی قایناقلارینا گؤره ایسه ایبراهیم حکیمی نینکی اینگیلتره مئیللی ایدی، حتی مرکزی لوندون‌دا اولان فراکسیون آدلی گیزلی پارتییانین عضوو قبول ائدیلمیش‌دی. ایبراهیم حکیمی حکومتینین خاریجی سیاستین‌ده ایلک آددیم تهران‌داکی شوروی، اینگیلیس و آمریکا سفیرلرینه قالیب اؤلکه عسگرلرینین ایران‌دان چیخاریلماسی حاقین‌دا نوتا وئرمک اولموش‌دو. ایران خاریجی ایشلر ناظری انوشیروان سپهبدینین شوروی سفیری م. ماکسیمووا وئردیی ۱۹ مای ۱۹۴۵-جی ایل تاریخلی ۱۱۱۷ سایلی نوتادا دئییلیر:

  " محاربه‌نین سونا چاتماسی موناسیبتی ایله اورک‌دن سئویندیک. ایران حکومتینین تبریکلرینی بؤیوک موتتفیقلرین قهرهمان اوردوسو ایله بیرلیک‌ده دوشمنین قوه‌لرینی ازمیش، آلمان اوردولارینی شرط‌سیز تسلیم اولماغا مجبور ائتمیش شوروی-نین قوت‌لی اوردوسونا چاتدیرماغی اؤزوموزه بورج بیلیریک. ایران ایله شورویلر بیرلیگی آراسین‌داکی یاخشی موناسیبتلری تصدیق ائتمکله یاناشی ایران حکومتینین آشاغیداکی فیکرینی و ریجاسینی ذاتی- عالینیزین نظرینه چاتدیریریق.

بئله کی، آوروپادا محاربه رسما بیتمیش‌دیر. محاربه‌نین نتیجه‌سی اولاراق ایران‌داکی مؤوجود وضعیتی ساخلاماغا احتیاج دویموروق. اؤلکه‌نین قیسا مدت‌ده نورمالا دؤنمه‌سینین ضروریلیینی و ایران خالقینین ایراده‌سینی ایفاده ائد‌رک بیلدیریریک کی، آرتیق ایران اراضی‌سین‌ده سیزین دؤولتینینزین سلاحلی قوه‌لرینین قالماسینا احتیاج یوخدور. آلمانییا ایله محاربه‌ده بیزیم موتتفیقلرین قالیبیتینه یاردیم مقصدیله ایمضالانمیش اوچ دؤولتین موقاویله‌سینین روحونا اویغون اولاراق ایران حکومتی ریجا ائدیر کی، شوروی اتفاقی سلاح‌لی قوه‌لری ایران اراضی‌سینی ترک ائتسین. شوروی سفیرین‌دن ریجا ائدیریک کی، یوخاریدا دئییله‌نلری شوروی حکومتینین نظرینه چاتدیرسین و ایران خاریجی ایشلر ناظرلیینه بو مسئله ایله علاقه دار اؤز حکومتینین راضیلیغینی بیلدیرسین”

  ۱۹۴۵-جی ایلین ایونون‌دا ایسه  آذربایجان‌دا ایشلرین بیر خیلی جیددیلشمه‌سین‌ده ایران‌دا یاشانان حکومت بحرانینین دا تأثیری اولموش‌دور. بیر طرف‌دن ایبراهیم حکیمی ایستعفا ائتمیش، دیگر طرف‌دن یئنی تعیین ائدیله‌ن باش ناظر (رضا شاه دؤورون‌ده عدلیه ناظری اولان) محسن صدر (صدر الاشرف) مجلیسدن لازیمی سس چوخلوغو قازانا بیلممیش‌دی. اونون محمدعلی شاه دؤورون‌ده عدلیه ناظری ایشلیرکن، اساس قانون (قانون اساسی) و دئموکراتییا اوغرون‌دا موباریزه آپاران، روسییانین یاردیمی ایله حبس ائدیلن دئموکراتلارا محکمه قورماسی، نتیجه‌ده توتولانلارین چوخونون تهران‌داکی شاه باغین‌دا گولله‌له‌نمه‌سینین بونا سبب اولماسی احتیمال ائدیلیر.

 

آذربایجان دموکرات فیرقه‌سینین قورولماسی

  باغیروو موسکوادان دؤندوک‌دن سونرا ایون آیی ایچین‌ده ایران خالق پارتییاسی سینین عضوو، ایران مجلیسینین میللت وکیلی ع. کامبخشی، خالق پارتییاسینین تبریز ایالت کومیته‌سینین باش‌چیسی س. پادگانی، یازیچی و ناشر ح .ع. شبستری، "آژیر" قزئتینین رئداکتورو میر جعفر پیشه وری گیزلی شکیل‌ده باکییا گتیریلمیش‌دی. بورادا آذربایجان دئموکرات پارتییاسینا پیشه ورینین موقتی اولاراق باشقانلیق ائتمه‌سی قرارلاشدیریلمیش‌دی.

آذربایجان‌داکی ایشچیلره ده خبر گؤندریله‌رک، توده پارتییاسینین آدپ-یه چئوریلمه‌سی اوچون بیر ساعت بئله دایانمامالاری تاپشیریلمیش‌دی. آدپ – نین قورولماسی اوچون بعضی پروبلئملر اولدوغو کیمی گوج‌لو بیر موخالیفت ده یارانمیش و خالق پارتییاسی مک-سی بوتون واسطه‌لرله بو ایشلری پوزماغا چالیشمیش‌دی. باکی توپلانتی‌سین‌دا پیشه وری، شبستری و پادگانییه اونلارا قارشی اولا بیله‌جک سو قصد حرکتله‌نینه گؤره تبریزدن آیریلمامالاری دا قرارلاشدیریلمیش‌دی.

آذربایجان خالقینین اجتماعی – سیاسی، میللی طلبلرینی، احتیاجلارینی تامین ائتمک و دئموکراتیک حرکاتا لیدئر اولماغا قادیر سیاسی تشکیلاتین - آدپ - نین قورولماسینا بؤیوک بیر احتیاج اولموشدو. پیشه ورینین لیدئرلیگیله ۳ سئنتیابر ۱۹۴۵-جی ایل تاریخین‌ده میللی مستقیللیک اوغرون‌دا دئموکراتیک حرکاتین اؤنون‌ده گئدن آدپ-نین یارادیلماسینی، اونون مقصد و وظیفه‌لرینی اعلان ائد‌ن مراجعتنامه یاییلدی. ۷سئنتیابر ۱۹۴۵-جی ایلده ایران خالق پارتییاسی آذربایجان تشکیلاتینین اونونلا بیرلشمه‌سی آذربایجان خالقینین هم  بوتای آذربایجان‌دا، هم ده او تای آذربایجان‌دا یاشایان عضولری طرفین‌دن طرفین‌دن رغبتله قارشیلانمیشدی. اساس وظیفه‌لردن بیری کیمی آذربایجان خالقینا داخیلی آزادلیق و موختاریت وئریلمه‌سی، مکتبلرده درسلرین آذربایجان و فارس دیلین‌ده آپاریلماسی طلبی ایر‌لی سورولدو. آذربایجان بؤلگه‌سین‌ده‌کی بوتون شهرلرین دیوارلارینا پارتییانین قورولماسی حاقین‌دا آذربایجان دیلین‌ده یازیلمیش اعلانلار آسیلمیشدی. اعلانلارین بیرین‌ده بئله یازیلیردی:

  "تاریخ‌ده مستقیللیک مدافعه‌چی‌سی اولاراق تانینان آذربایجان آرتیق تهران حکومتینین تضییقی و ظولمو آلتین‌دا قالا بیلمز. آذربایجان خالقینین اؤزل بیر آنا دیلی واردیر، مکتبلرده و ایداره‌لرده بو دیلی ایشلتمک لازیم‌دیر. آذربایجانی صنایعلش‌دیرمک و وطنیمیزین زنگین‌لیکلری اونا عایید اولمالیدیر.           "

۱۹۴۵-جی ایل اوکتیابرین ۲-دن ۴-دک تبریزده آدپ-نین ۱-جی قورولتایی کئچیریلدی. آدپ-نین قورولتایدا قبول ائدیلمیش پروقرامین‌دا میللی مسئله باره‌ده دئییلیردی:

 " ایران مملکتی داخیلین‌ده یاشایان هر بیر میللتین مختاریتی و اؤز موقددراتینی تعیین ائتمک حقوقو ایالت و ویلایت انجمنلری واسطه‌سیله تامین ائدیلمه‌لیدیر.              "

ایران مجلیسی و حکومتی آذربایجان خالقینین طلبلرینی ائشیتمه‌دی. ایالت و ویلایت انجمنلرینین تشکیل اولونمایاجاغینی رسمی صورت‌ده اعلان ائتدی. حکومت چوخلو میقداردا ارزاغی آذربایجان‌دان داشیتماقلا اورادا صونعی قیتلیق یاراتماق ایسته‌دی. آذربایجان تاجیرلرینین ۱۵ میلیون تومنه یاخین پولونو تهران بانکلارینا کؤچورمکله، آذربایجان تیجارتین‌ده چتین‌لیکلر یاراتدی. ۱۹۴۵-جی ایل سنتیابرین ۱۰-دا ماراغا و اوکتیابرین ۲۰-ده اردبیل شهرلرین‌ده حربی وضعیت اعلان ائدیلدی. ماراغادا آدپ-نین فعال عضوو، شهر ایداره‌سینین رئیسی محمد حسین راهور تررور نتیجه‌سین‌ده اؤلدورولدو. آذربایجان خالقینین اعتراضینا باخمایاراق، سنتیابرین ۱۲-ده قاتی ایرتیجاچی ص. م. فرخ آذربایجانا والی تعیین اولوندو. حکومت باشچی‌سی، حربی ناظر و ایران قوشونو باش قرارگاهی رئیسینین ایشتیراکی ایله کئچیریلن ایجلاس‌دا آدپنین کومیته عضولرینین تبریزده حبس ائدیله‌رک گیزلی و تعجیلی تهرانا آپاریلماسی قرارا آلیندی. بو باره‌ده حکومتین آذربایجان‌داکی لشگری کوماندان‌لیغینا خصوصی امر ده وئریلدی.

 

آذربایجان میللی حکومتینین یارادیلماسی

ایران حاکمیتینین بیاناتلارین‌دان و گؤردویو تدبیرلره جاواب اولاراق آذربایجان‌دا اهالی سیلاحلانماغا باشلامیشدی. ۱۹۴۵-جی ایل نویابرین ۲۰–۲۱-ده تبریزده کئچیریله‌جک آذربایجان خالق کونقرئسینه (آخک) آذربایجانین بوتون شهرلرین‌دن نماینده‌لرین سئچیلمه‌سی اوزره کومپانییانین گئتدیی بیر واخت‌دا ایران قوشونونون بیرینجی دسته‌سی نویابرین ۱۷-ده، ایکینجی دسته‌سی ۱۸-ده تهران‌دان قزوینه طرف حرکت ائتدی. فدایلر حکومتین سلاح‌لی قوه‌لرینه ایلک ضربه‌نی ۱۹۴۵-جی ایل نویابرین ۱۶-دان ۱۷-نه کئچن گئجه ماراغا، مرند، میانه، سراب و اردبیل ماحاللارین‌دا عینی بیر واخت‌دا ائندیردیلر. نتیجه‌ده تبریز، اردبیل، اهر، آستارا، ماراغا، میانداب، اورمیه، خوی و ماکو شهرلرین‌ده‌کی دؤولت قوه‌لری بیر-بیرین‌دن آیری دوشرک تکلنمیش اولدولار. ۱۹۴۵-جی ایل نویابرین ۱۸-دن ۲۶-دک آذربایجانین بؤیوک قصبه و شهرلرین‌ده، او جمله‌دن نمین، زنجان، گرمی، آستارا، بیله سوار دا، دکابرین ۱ - دن ۱۹-دک خوی، ماکی، سالماس، ماراغا، مشکین شهر، تبریز، اهر، خالخال، اردبیل، کلیبر، میانداب و اورمیه دا "حکومت قان تؤکولمه دن ایرتیجا قوه‌لرینین الین‌دن چیخیب خالقین الینه کئچدی".

آذربایجانین بوتون شهرلرین‌ده توپلانتیلار کئچیریلدیی کیمی، ۲۰–۲۱ نویابردا تبریزده چاغیریلمالی اولان آذربایجان خالق کونقرئسینه نماینده‌لرین سئچیلمه‌سی ده سرعتلندیریلمیشدی. خالق کونقرئسی اؤزونو قوروجولار مجلیسی اعلان ائتمیش، او دا میللی هئیت عضولرینی سئچمیش‌دی. آذربایجان میللی مجلیسی سئچیلنه قدر بو هئیت قوروجولار مجلیسنین قرارلارینی ایجرا ائتمه‌لی ایدی. قوروجولار مجلیسینین قبول ائتدیی، ایران شاهی محمدرضا پهلوییه، مجلیس باشقانی طباطباییه و باش ناظر ایبراهیم حکیمییه گؤندریلن بیاننامه‌ده ایران دؤولتی داخیلین‌ده میللی مختاریت وئریلمه‌سی طلب اولونموشدو. بئله‌لیکله، ۱۲ دئکابر ۱۹۴۵-جی ایلده مجلیسین آچیلدیغی گون آذربایجان مختاریتی قورولموشدو. مجلیس آذربایجان حاکمیتینی قورماق وظیفه‌سینی پیشه ورییه تاپشیرمیش‌دی.

  اؤلکه‌ده میللی آزادلیق حرکاتینین عمومی یوکسلیشی شرایطین‌ده مانور ائتمکله واخت قازانماغا چالیشان تهران حکومتی ۱۹۴۶-جی ایل ایونون ۱۳-ده آذربایجان میللی مجلیسینی آذربایجان ایالت انجمنی کیمی تانیماغا مجبور اولدو. آذربایجان والی‌سینی تعیین ائتمک (ایالت انجمنینین تکلیفی ایله) ایران حکومتینین صلاحیتین‌ده قالدی.

 

حکومت فعالیتی

اکونومی

آذربایجان میللی حکومتی قیسا فعالیتی عرضین‌ده مهم اهمیت‌لی تدبیرلر حیاتا کئچیردی. ۱۹۴۶-جی ایل فورالین ۱۶-دا "خالصه‌لرین بؤلونمه‌سی حاقین‌دا قانون" و "مصادیره حاقین‌دا قانون" قبول ائتدی. بو قانونلار اساسین‌دا دؤولت کندلرینین تورپاقلاری و سولار کندلیلر آراسین‌دا عوضسیز اولاراق بؤلونمه‌لی، میللی حکومته قارشی موباریزه ائد‌نلرین تورپاقلاری کندلیلره وئریلمه‌لی ایدی.

صنایع‌ده فهله نظارتی یارادیلدی. آذربایجان میللی مجلیسینین ۱۹۴۶-جی ایل مایین ۱۲-ده قبول ائتدیی امک قانونون‌دا ۸ ساعت‌لیق ایش گونو، امک‌چیلرین بیر چوخ سوسیال-اقتصادی احتیاجلارینین تامین ائدیلمه‌سی نظرده توتولوردو. قند کارخاناسی، تبریزین توتون و چای فابریکلری میللی حکومتین ایختیارینا کئچدی. میللی حکومت تبریزین "شایان" تریکوتاژ فابریکینی ساتین آلدی، تبریزده "ظفر" آدلی تریکوتاژ فابریکی و بیر نئچه شهرده پارچا و جوراب فابریکلری آچدی.

 

حرب

۱۹۴۶-جی ایل فئورالین ۶-دان خالق قوشونلاری یارادیلماسینا باشلاندی. حربی مکتب آچیلدی، آز مدت‌ده خالق قوشونلاری اوچون ۲۵۰ نفردن چوخ ضابط حاضرلاندی. آذربایجان میللی حکومتی دؤورونده کؤنوللو خالق بیرلیکلرین‌دن عبارت اولان فدای دسته‌لری میللی اوردونون اساسینی تشکیل ائدیردی.

 

مدنیت و تحصیل

مدنیت ساحه‌سین‌ده مهم ایشلر گؤرولدو. میللی حکومتین ۱۹۴۶-جی ایل ۶ یانوار تاریخلی "دیل حاقین‌دا آذربایجان میللی حکومتینین قراری" ایله آذربایجان دیلی (تورکجه سی) آذربایجاندا رسمی دؤولت دیلی اعلان اولوندو.

  ۱۹۴۶-جی ایل یانوارین ۱۹-دا تبریزده عالی اینجع صنعت و ر‌سام‌لیق مکتبی، مارتین ۲۸-ده آذربایجان دؤولت تئاتری، آوریلین ۷-ده آذربایجان رادیوسو، ایولون ۵ - ده اینجه صنعت موزه سی، سنتیابرین ۳-ده آذربایجان میللی ارکستری و اونون اساسین‌دا تشکیل اولونموش دؤولت فیلارمونییاسی فعالیته باشلادی. خالق حکومتی حسابینا ۷ شهرده تربیه ائولری، شهر، قصبه و کندلرده چوخلو کیتابخانا و قراتخانا آچیلدی، آذربایجان ر‌ساملار و هئیکلتراشلار جمعیتی تشکیل اولوندو، اردبیل، آستارا، ماراغا و دیگر شهرلرده تئاتر بینالاری تیکیلدی. اهالینین وسایطی حسابینا بیر ایلده ۲۰۰۰-دن آرتیق مکتب آچیلدی. آذربایجان دیلین‌ده ۲۰-دن چوخ قزئت و ژورنال نشر ائدیلمه‌یه باشلاندی.

  ۱۹۴۶-جی ایلین سون اوچ آیی اوچون آذربایجان مععارفینه آیریلمیش وسایظ ایران دؤولتینین بوتون اؤلکه مععارفی اوچون آییردیغی ایللیک بودجه‌دن ایکی دفعه چوخ ایدی". کیم‌سسیز اوشاقلاری حمایه مقصدیله دؤولت بودجه‌سیندن، او زامانکی پول واحدی ایله ۵۰۰ مین تومن وسایط آیریلمیشدی. همین وسایط حسابینا آذربایجانین یئددی ایری بؤلگه‌سین‌ده، او جمله‌دن تبریز، اورمیه، اردبیل، ماراغا، زنگان، خوی و اهر شهرلرین‌ده اوشاق تربیه ائولری تشکیل اولونموشدو.

  ۱۹۴۶-جی ایل یانوارین ۶-دا آذربایجان میللی حکومتی تبریزده آذربایجان دؤولت اونیوئرسیتئتینین (دانشگاه) تشکیل اولونماسی حاقیندا قرار قبول ائتدی. ۱۹۴۶-جی ایلین ایونون‌دا تبریزده ایلک میللی دانشگاه آچیلدی. ایلک واختلار اونیوئرسیتئتین اوچ فاکولته‌سی اولموشدو: طیبب، کند کشاورزی و پئداقوژی فاکولته‌لر. پئداقوژی فاکولته‌ده تاریخ، دیل، ادبیات، فلسفه، حقوق، فیزیکا، ریاضیات و بیولوژی رشته لری تدریس اولونوردو. ریچارد کوتتوم قئید ائدیر کی، اونیوئرسیتئت‌ده محاضره‌لر تورک دیلین‌ده آپاریلیردی.

  بو دؤورده ادبی ساحه‌ده ده بؤیوک ایشلر گؤرولدو. محمد بی ریا، م. م. چاووشی، مدینه گولگون، مظفر درفشی، ح. صحاف، ی. شیدا، م. نیکنام اؤز اثرلرین‌ده میللتین مؤوجودلوغو اوچون دیلین رولونو گؤسترمه‌یه چالیشیر، خالقی آنا دیلینه داها فعال صورت‌ده ییه‌له‌نمه‌یه چاغیریردیلار.

 ۱۹۴۱–۱۹۴۶-جی ایللرده  آذربایجان‌داکی ادبی پروسئسین جانلانماسین‌دا و ایستیقامتله‌نمه‌سین‌ده شوروی اوردوسو سیرالارین‌دا بو تای آذربایجانا گلمیش ادبی سیمالار مهم رول اوینامیشدی. ۱۹۴۶-جی ایلین یانوارین‌دا "آذربایجان شاعرلر مجلیسی"آدلی یازارلار بیرلیینین یارادیلماسی اوراداکی میللی ادبی پروسئس‌ده مهم حادثه‌یه چئوریلمیشدی. "شاعرلر مجلیسی" آدلی توپلودا یازیچی و شاعرلرین آنا دیلین‌ده ادبی نومونه‌لری ایشیق اوزو گؤرموشدو. بیرلیین اردبیل، اورمیه، زنجان، سراب، مرند، سلماس، ماراغا و س. شهرلرین‌ده شعبه لری فعالیت گؤستریردی. آذربایجان‌دا یارادیلان یئنی مدنیت اوجاقلاریندان بحث ائد‌ن "دئموکرات" مجموعه‌سی یازیردی کی، ایندی آذربایجانین شهر و کندلرین‌ده هر گون مینلرله یئنی مدنی-مععارف اوجاقلاری یارانماق‌دادیر.

  میللی حکومت طرفین‌دن مادی و معنوی جهت‌دن دستکلنن تئاتر تروپپالاری ۱۹۴۶-جی ایلده آذربایجانین بوتون شهرلرین‌ده فعالیت گؤسترمه‌یه باشلامیشدی. آذربایجان دیللین‌ده قورولان تئاتر تاماشالارینین اساس مؤوضولاری میللی وطنپرورلیک، مععارفلندیرمه، جهالت و خرافات‌دان اوزاقلاشماق، اخلاق و مدنیت، قادین مسئله لری اساس یئر توتوردو. ۱۹۴۶-جی ایلین مارتین ۲۸-ده تبریزده آذربایجان دؤولت درام تئاترینین آچیلیشی آذربایجان مدنیتی تاریخین‌ده مهم حادثه اولموشدو. آذربایجان تئاتری میللی حکومتین مد‌نی-مععارف پروقرامینین ایجراسین‌دا فعال ایشتیراک ائتدی.

ایلک دفعه اولاراق عیرقچی ایدئولوژیا جاواب اولاراق آذربایجانلی ضیالیلار طرفین‌دن تاریخی کئچمیش حاقین‌دا میللی بوتولشمه نین یارادیلماسینا جهد ائدیمیشدی. فریدون ایبراهیمی ۱۹۴۶-جی ایلده آذربایجانین قدیم تاریخی حاقین‌دا یازدیغی کیتاب‌دا آذربایجانلیلاری اونلارین مد‌نی جهت‌دن فارسلاردان اوستون اولماسی روحون‌دا تربییه ائتمه‌یه، خالقینا قدیم آذربایجانلیلارین مستقیللیگی، اؤزونمخصوصلوغو و آوتوختون‌لوغو ایدئیاسینی تلقین ائتمه‌یه چالیشیردی. مؤلف یازیردی:

  " وطنیمیزین آدی آذربایجان، میللتیمیزین آدی دا آزریدیر. آذربایجان میللتی موستقیل بیر دیله و تاریخه مالیک اولوبدور.               "

شوروی حربی حیصه‌لرینین ترکیبین‌ده  آذربایجانا گلمیش اولان آذربایجانین یازیچی، شاعر ادبیاتشوناس و پوبلیسیستلری – سلیمان رحیموو، سلیمان روستم، مممد راحیم، عثمان ساریوللی، عوض صادیق، جعفر خندان، عباس زامانوو، غلام مممدلی، اسرافیل نظرلی و باشقالارینین فعالیتی سایه‌سین‌ده تبریز ادبی موحیطین‌ده بؤیوک بیر جانلانما یاراندی.

  آذربایجان میللی حکومتی دؤورونده آپاریلان مد‌نین اصلاحاتلارین مهم بیر قانادینی آنا دیلین‌ده مطبوعاتین فورمالاشماسی سعجییه‌لندیرمک‌ده‌دیر. ۱۹۴۵–۱۹۴۶-جی ایللرده آذربایجاندا موختلیف مطبوعات اورقانلاری، او جمله‌دن "وطن یولون‌دا"، "آذربایجان"، "فریاد"، "آزاد میللت"، "غلبه"، "یئنی شرق"، "مععارف"، "دئموکرات"، "فلاحت" (تبریز)، "جؤدت" (اردبیل)، "اورمیه"، "قیزیل عسگر" (اورمیه)، "وطن" (میانا) قزئت، ژورنال و مجموعه‌لر نشر اولونموش‌دور.

 

دیل مسله سی

آذربایجان میللی حکومتینین ۶ یانوار ۱۹۴۶ (۱۶ دی ۱۳۲۴-جو ایل) تاریخلی ایجلاسین‌دا آذربایجان دیلی رسمی دؤولت دیلی اعلان اولوندو. اون ماده‌دن عبارت بو قرارا گؤره، آذربایجان دیلی آذربایجان‌دا رسمی دؤولت دیلی اعلان اولونوردو. بوتون دؤولت اورقانلاری و ایداره‌لرده یازیشمالار، مکتبلرده تدریس، نشریات ایشلری تورک دیلین‌ده (آذربایجان دیلی) آپاریلمالی ایدی. آذربایجانلی اولمایانلارا تورک دیلینی اؤیرنیب و عملی فعالیت‌ده اوندان ایستیفاده ائتمک اوچون شرایط یارادیلیر و دؤولت دیلینی اؤیره‌نمک اوچون مؤهلت قویولوردو.

آذربایجان‌دا اولان آزلیقلارا اؤز دیللرین‌دن تدریس و دیگر ساحه‌لرده سربست استیفاده ائتمک حقوقو وئریلیر. بونونلا بیرلیک‌ده دؤولت دیلینین اؤیرنیلمه‌سی وطنداشلیق بورجو کیمی اونلارا حواله ائدیلیردی. آذربایجان میللی حکومتینین آذربایجان دیلینین رسمی دؤولت دیلی اعلان ائدیلمه‌سی، مکتبلرده تدریسین، دؤولت ایداره‌لرین‌ده دانیشیق و یازیشمالارین آنجاق بو دیلده آپاریلماسی دؤولتین رسمی گؤستریشی ایله مععارف ناظرلیینین1 سایلی امری ایله (۱۹۴۶ ژانویه) حیاتا کئچیریلمیشدی. س. ج. پیشه وری آنا دیلینین مکتب و تدریس موسسه‌لرین‌ده ایشلدیلمه‌سینه، بو ساحه‌ده مؤوجود چتین‌لیکلرین تئز آرادان آپاریلماسینا خصوصی دقت آییرمیشدی. بو جهت‌دن س. ج. پیشه ورینین مععارف ناظرلینه عنوانلادیغی ۱۹۴۶ ۱۹ دکابر (۱۳۲۴-جو ایل ۲۸ آذر) تاریخلی ۲۸/۴۶۵ سایلی سرا‌نجام‌دا آشاغیداکی قید اولونور:

  " بوتون میللی و دؤولت مکتبلرین‌ده تعلیم و تربیه‌نین آذربایجان دیلین‌ده آپاریلماسی اوچون حاضرلیق ایشلری گؤرولسون؛

مععارف  ناظرلیینین ترکیبین‌ده «درس کیتابلاری حاضرلایان شعبه» یارادیل‌سین؛

عالیملر، تجروبه‌لی معلم و مکتب مدیرلری حاضرلیق ایشینه جلب ائدیلسین؛

آذربایجان دیلین‌ده چاپ اولوناجاق درس‌لیکلر نظارت کومیته سینین رهبرلیگی ایله حاضرلانسین و بو حاق‌دا مععارف ناظرلیگی معلوماتلاندیریلسین؛

الیفبادان علاوه، ادبیات، تاریخ، ریاضیات، فیزیکا، جوغرافییا و س. فنلر اوزره کیتابلار حاضیرلانیب چاپا وئریل‌سین؛

درس‌لیکلر حاضرلایان شعبه‌نین ریاست هیتینه تجروبه‌لی، معلومات‌لی و ساوادلی شخصلر جلب ائدیلسین؛

درس‌لیکلر حاضرلایان شعبه ۵ گون عرضین‌ده خرج‌لنه‌جک پول و وسایطین میقدارینی معیینلشدیرسین؛

درس‌لیکلری حاضرلایان شعبه بیر آیدان گئج اولمایاراق ۱-۴ صینفلر اوچون آذربایجانجا درسلیکلری حاضرلاییب، چاپ ائتدیرسین؛

بوتون میللی و دؤولت مکتب رهبرلرینه گؤستریش وئریلسین کی، آذربایجانجا درسلیکلر حاضرلانانا قدر مؤوجود درسلیکلردن استیفاده ائتمکله تدریسی آنا دیلین‌ده آپارسینلار.

  "همین دؤورده ۷ جیلددن عبارت "آنا دیلی" آدلی متدیک درس وسایظی حاضرلاندی کی، سونراکی دؤورلرده ده گیزلی شکیل‌ده اولسا دا بو وسایطدن آذربایجان دیلینی اؤیره‌نمک اوچون استیفاده ائدیلیردی.

  آذربایجان میللی حکومتی سوسیال و اقتصادی دییشیکلیکلری حیاتا کئچیرمک مقصدیله بیر سیرا جدی اصلاحاتلارا دا باشلادی. بو سیرادا تورپاقلارین کندلیلره پایلانیلماسی، شهرلرده و کند یئرلرین‌ده خسته خانالارین آچیلماسی، یوللارین چکیلمه‌سی، کند تصروفاتینین اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی، ایشسیزلیین آرادان قالدیریلماسی و س. کیمی مهم مسئله‌لر قئید اولونمالیدیر.

 

حکومت عضوولری

۱) باش ناظر-سید جعفر پیشه وری؛

۲) داخیلی ایشلر ناظری-سلام الله جاوید؛

۳) خالق قوشونلاری ناظری-جعفر کاویان؛

۴) کند تصروفاتی ناظری-دوکتور مهتاش؛

۵) مععارف ناظری-محمد بی ریا؛

۶) صحیه ناظری- دوکتور اورنگی؛

۷) مالیه ناظری- غلامرضا الهامی؛

۸) عدلیه ناظری-یوسیف عظیما؛

۹) پست-تلقراف ناظری-میرزه ربیع کبیری؛

۱۰) تیجارت و اقتصاد ناظری-رضا رسولی؛

۱۱) عالی محکمه‌نین صدری-زین العابدین قیامی؛

۱۲)باش پروکورور (رئیس دادگستری)-فرودین ابراهیمی.

 

شوروی قوشونلارینین چیخاریلماسی

شوروی ،  انگلیس و ایران آراسیندا باغلانمیش ۱۹۴۲-جی ایل ۲۹ یانوار تاریخلی اتفاق مقاویله‌سینه گؤره، شوروی قوشونلارینین ایران‌دا قالماسی مدتی ۱۹۴۶-جی ایل مارتین ۲-ده قورتاردی. ائله همین گون مشهد، شاهرود، سمنان کیمی نیسبتا ساکیت شهرلردن شوروی قوشونلارینین چیخاریلماسینا باشلاندی. آنجاق  آذربایجان‌داکی حادثه‌لرله علاقه دار بو ایش بیر قدر دایاندیریلدی. آمریکا و انگلیس دؤولتلری بمت سازمان ملل-نین ۱۹۴۶-جی ایلین یانوارین‌دا لندوندا کئچیریلن اوتوروموندا "ایران مسئله‌سی"نی تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین گوندلیینه چیخاردیلار، لاکین شوروی-نین تاکیدی ایله بو مسئله تاخیره سالیندی. ۱۹۴۶-جی ایل مارتین ۱۸-ده "ایران مسئله‌سی" ایکینجی دفعه تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین گوندلیینه چیخاریلدی و مارتین ۲۶-دا بو مسئله‌یه باخیلدی. آنجاق شوروی قوشونلارینین مارتین ۲۴-ده یئنیدن تخلیه‌سی گئتدیی اوچون مذاکره ایران حکومتینین خواهیشی ایله دایاندیریلدی. ۱۹۴۶-جی ایل آوریلین ۴-ده موسکوادا شوروی و ایران حکومتلری قالان قوشونلارین دا چیخاریلماسی حاقین‌دا راضیلیغا گلدیلر. همین تاریخ‌ده (۴ آوریل ۱۹۴۶-جی ایل) تهران شهرین‌ده ایمضالانمیش شوروی-ایران سازیشینین ۳-جو ماده‌سین‌ده دئییلیردی:

  " آذربایجان مسئله‌سی ایرانین داخیلی ایشی اولدوغوندان مؤوجود قانونلارا گؤره حکومتله آذربایجان اهالی‌سی آراسیندا و آذربایجان خالقینا خیرخواه مناسیبت روحون‌دا اصلاحات کئچیرمیین دینیج یولو تاپیلاجاق‌دیر              "

۱۹۴۶-جی ایل آوریلین آخیریندان حیاتا کئچیریلن شوروی قوشونلارینین تخلیه‌سی ایرانین باشقا استانلاری کیمی، آذربایجاندا دا مایین ۲۶-دا باشا چاتدیریلدی.

  بئله‌لیکله، "آذربایجان مسئله‌سی ایرانین داخیلی ایشی اولدوغوندان" آرتیق اونون طالعیی حل ائدیلمیشدی. هله ۱۹۴۲-جی ایلین سونوندان ایرانین بوتون سلاحلی قوه‌لرینین ایختیارینی اؤز الینه کئچیرمیش آمریکا حربی هیتلری ۲۱ آذر حرکاتینین اولیندن ایرانین سلاحلی قوه‌لرینی آذربایجانا قارشی هجوما حاضیرلاییردیلار. بونونلا علاقه دار ایران حکومتی آمریکا دان ۲۰ میلیون دلارلیق سلاح و حربی تجهیزات آلمیش، عملیات زامانی آمریکالیلار ایران قوشونونا ۴۰ بمباردمان‌چی طیاره وئرمیشدیلر. اینگیلیسلر ایسه ۱۹۴۶-جی ایلین آوقوستون‌دا ایران سرحدینه، بصره شهرینه ۵ گردان گتیرمیش، حربی گمیلری ایرانین خرمشهر و آبادان لیمانلارینا یان آلمیش‌دی.

سقوطو

پیشه وری و مرکزی حکومتین تمثیلچی‌سی مظفر فیروز آراسیندا کئچیریلن اوزون گؤروشلرین نتیجه‌سین‌ده ایونون ۱۳-ده سازیش ایمضالانمیشدی. پیشه وری حکومتی ۱۵ ماده‌لیک بو سازیشله دیل ساحه‌سین‌ده‌کی طلبلرین‌دن بعضیلرینی ۱۲-جی و ۱۳-جو ماده‌لرده تثبیت ائتدیره بیلمیشدی. ۱۲-جی ماده‌ده بؤلگه‌نین رسمی دیلی اولاراق فارس و آذربایجان دیللری قبول ائدیلمیش، ابتدایی و اورتا مکتبلرده ایکی دیلین تدریس اولونماسی نظرده توتولموشدو. عینی زامان‌دا بو مقاویله‌یه گؤره، پیشه وری آذربایجان میللی حکومتینین مختاریتی و یا مستقیللیگی ایدئیاسین‌دان ال چکیلجیینی، اونون ناظرلیک و کومیته‌لرینین لغو ائدیلجیینی عهده‌سینه گؤتوروردو. دیگر ماده‌یه گؤره، آذربایجان میللی حکومتینین پارلامئنتی یئرلی مجلیس وظیفه سینی داشییاجاق و بو ایران اساس قانونو طرفین‌دن ده تانینمالی ایدی. سولچولارین دستکلدیی، مرکز ساغ و میللیت‌چیلرین ایسه تنقید ائتدیی بو سازیش یالنیز مرکزی حکومت اوردوسونون تبریزه گیریب دموکراتیک حرکاتین وارلیغینا سون قویدوغو دؤوره قدر (۱۳ دئکابر) قوه‌ده قالدی.

۱۹۴۶-جی ایلین دئکابر آیینین ۱۳-ده آمریکا و انگلیس طرفین‌دن دستک‌لنن ایران اوردوسو تبریزه داخیل اولدو. بئله‌جه، بیر ایل مؤوجود اولموش آذربایجان میللی حکومتی زور و تزویر گوجونه سقوط ائتدی. ان آزی ۵۰۰ نفر آذربایجان دموکرات حزب عضوو اؤلدورولموش و یوزلرله‌سی حبس ائدیلمیش‌دیر.

آمریکا عالی محکمه‌سینین حقوقشوناسی و سیاست‌چی اویلیام او. دوقلاس آمریکا عالی محکمه‌سینه حساباتین‌دا بیلدیرمیشدی کی، روس اوردوسو (شوروی اوردوسو نظرده توتولور) آذربایجان‌دا (ایران آذربایجانی) اولارکن اؤزلرینی چوخ یاخشی و مدهنی آپارماسینا باخمایاراق، ایران اوردوسو بورایا گلدیک‌دن سونرا اهالی ایله اصل ایشغالچی کیمی داورانمیش، کندلیلرین ساققالینی یاندیرمیش، اونلارین آروادلارینی و قیزلارینی زورلامیش، بوتون حیوانلارینی و ارزاقلارینی تالان ائتمیش‌دیر. ایران اوردوسو اؤلوم چیغیری چکیب و گئریسین‌ده قالان هر شئیی محو ائدیر.

 آذربایجان میللی حکومتینین قوروجولاریندان بعضیلری سید جعفر پیشه وری باش‌دا اولماقلا ایران اوردوسو تبریزه داخیل اولمامیش‌دان بیر نئجه دقیقه اول شهردن چیخمیشدیر. س. ج. پیشه وری ۱۹۴۷-جی ایلین ایول آیینین ۱۱-ده (آذربایجان جمهوریسینین) یولاخ شهری یاخینلیغیندا شوروی گوجلری طرفیندن پلانلی اولدوغو دوشونولن تصادف ده یارالانیب و آپاریلدیغی خسته خانادا وضعیتی یاخشی اولسادا ‌معمالی شکیل‌ده حیاتینی ایتیرمیش‌دیر. حکومتین باش پروکورورو فرودین ایبراهیمی تبریزده اعدام اولونموش، مععارف ناظری محمد بی ریا شوروی سیاسی - رژیمی طرفین‌دن ۲۲ ایلد‌ن آرتیق حبس‌ده ساخلانیلمیش‌دیر. میللی حکومتین دیگر قوروجولاری دا حبس و سورگونلره گؤندریلمیش، آغیر مهاجرت حیاتی یاشاماغا مجبور اولموشلار، لاکین اونلارین آذربایجان خالقینین آزادلیغی و باغمسیزلیغی یولون‌دا آپاردیغی مباریزه آدلارینی تاریخه ابدی اولاراق یازمیشدیر.

اونون عمرو اوزون اولماسا دا،  یارانماسی و فعالیتی آذربایجان ‌دا اولوسال اوزگورلوک حرکاتینین سونراکی مرحله‌ده مکمللشمه سینه جدی تکان وئرمیشدیر.

 

İstinadlar

(author Archie Roosevelt, Jr.), p. 249. // Middle East Journal. Volume 1, № 3. Publisher: Middle East Institute. July 1947, 368 pages.

Qulamhüseyn Məmmədov. "Seyid Cəfər Pişəvəri hökumətində Azərbaycan dili". Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 15 iyul 2019 tarixində arxivləşdirilib.

""21 Azər" hərəkatının yaranmasından 77 il ötür". 2022-12-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-12.

Şimşir, Dr. Səbahəddini. II Dünya müharibəsindən sonra Rusiyanın təsirilə İrandakı gəlişmələr. Bakı: Azərnəşr. 2010.

Azərbaycan tarixi 7 cilddə, VII cild. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2008.

1945–1946-cı illərdə mövcud olmuş Milli Hökumətin ana dili siyasəti [ölü keçid]

Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan Tehran-Bakı-Moskva arasında (1939-1945). Bakı. 1998.

Kəskin, Arif. Güney Azərbaycanda milli hərəkatın tarixi təməlləri. 2006.

"Azərbaycan məktəbi" 1946, səh 5–55

Народное хозяйство Азербайджанской ССР к 50-летию СССР. Юбилейный стат. ежегодник. Баку, 1972, стр.246–247.

Народное образование, наука и культура в Азербайджанской ССР. Стат. сборник. Баку, 1975, стр.86

Народное хозяйство Азербайджанской ССР к 50-летию СССР, стр.249

Отчетный доклад ЦК КПСС XX съезду партии. М., 1956, стр.94.

"Azərbaycan müəllimi" qəzeti, 23 avqust 1959-cu il.

История Азербайджана. Т. 3, ч. II, стр.302.

Azərbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi — ARSPİHDA, f. 1, səh.206, i. 98, 68.

Рзаев А.К. Очерки истории высшего педагогического образования в Азербайджане. Баку, 1966, стр.158.

История Азербайджана. Т. 3, ч. II, стр.224

Культурное строительство Азербайджанской ССР. Стат. сб. Баку, 1961, стр.66–67.

Алимирзоев Х.О. Азербайджанский Государственный Университет. За 50 лет. Баку, 1969, стр.158, 159, 160, 434.

Yaddaş müharibəsi: Zaqafqaziyada miflər, identiklik və siyasət Arxivləşdirilib 2022-01-31 at the Wayback Machine V. A. Şnirelman, səh 140–141

Культурное строительство Азербайджанской ССР, стр.66.

"Бакинский рабочий" qəzeti, 14 iyun 1951-ci il.

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Arxivi. 1970-ci il hesabatı, v. 201.

Народное хозяйство Азербайджанской ССР к 70-летию Великого Октября. Юбилейный стат. ежегодник. Баку, 1987, стр.207.

История Азербайджана. Т. 3, ч. II, стр.226; Народное хозяйство Азербайджанской ССР к 50-летию СССР, стр.262.

История Азербайджана. Т. 3, ч. II, стр.228.

Народное образование, наука и культура в Азербайджанской ССР. Стат. сб. Баку, 1975, стр.192, 194–195

Культурное строительство Азербайджанской ССР, стр. 124–125; Народное хозяйство Азербайджанской ССР к 70 — летию Великого Октября, стр.226.

История Азербайджана. Т. 3, ч. II, стр.229.

Народное хозяйство Азербайджанской ССР к 50-летию СССР, стр.263.

Культурное строительство Азербайджанской ССР, стр.114–115.

Azərbaycan Rcspublikası Kitab Palatasının Arxivi, Məlumatbiblioqrafiya şöbəsinin 1946, 1970-ci illər hesabatları.

Культурное строительство в СССР. Стат. сб. М., 1956, стр.318, 331; Народное образование и культура в СССР, стр.370–371

10 лет Академии Наук Азербайджанской ССР. Баку, 1957, стр.29.

İbrahimi, Firudini. Azərbaycanın qədim tarixindən. Təbriz. 1946.

Развитие науки в Советском Азербайджане. Баку, 1967, стр.133.

Достижения науки в Азербайджане. Баку, 1960, стр.25.

Развитие науки в Советском Азербайджане, стр.81.

Академии наук Азербайджанской ССР 20 лет. Баку, 1966, стр.95.

"Ədəbiyyat qəzeti", 27 sentyabr 1947-ci il.

История Азербайджана. Т. III, часть II, стр.429.

"İrqçi fars rejimdən Təbriz Universitetinin Azərbaycan Milli Hökuməti tərəfindən təsis edilməsinə etiraf". 2021-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-12-12.

Bərəhani R. Pişəvəri böyük bir nümunədir // Bakı-Təbriz, № 3, 2006. − s. 15–22

Məmmədli P. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi. − Bakı: Elm, 2009. − 200 s.

Vəkilov C. M. Azərbaycan respublikası və İran; 40-cı illər. − Bakı: Elm, 1991. − 136 səh.

Yenisey G. İranda etnosiyasi hərəkatlar (04 1922–20 04). − Bakı: Qanun, 2009. − 248 s

Gary. R. Hess Political Science Quarterly, Vol. 89, No. 1 (March., 1974) [1] Arxivləşdirilib 2019-07-13 at the Wayback Machine

McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.

George Lenczowski. "United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959", Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 401, America and the Middle East. (may, 1972), s. 49

Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran.

Douglas, William O. Strange Lands & Friendly People. Harper. 1951. 45. ISBN 978-1199639806.